Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)

Помнік сакральнай архітэктуры
Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы
Пятніцкая царква па маскоўскай перабудове
Краіна	Летува
Места	Вільня
Каардынаты	54°40′51.47″ пн. ш. 25°17′21.69″ у. д.
Канфэсія	праваслаўе
Эпархія	Віленская і Літоўская япархія[d]
Архітэктурны стыль	нэабізантыйскі стыль[d]
Заснавальнік	Марыя Віцебская[d]
Дата заснаваньня	1345
Сайт	paraskev.wix.com/paraske…
Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы на мапе Летувы Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы
Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы на Вікісховішчы

Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы — помнік гісторыі і архітэктуры XIV—XIX стагодзьдзяў у Вільні. Знаходзіцца ў Старым Месьце, на невялікім пляцы пры зьбегу вуліцаў Вялікай, Замкавай і Латочку. Пры пабудове была ў юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату, пазьней Сьвятога Пасаду, цяпер — у валоданьні Маскоўскага патрыярхату. Дзейнічае як прыпісная да Прачысьценскай саборнай царквы. Твор гатычнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, які ў выніку маскоўскай перабудовы атрымаў рысы расейска-бізантыйскай эклектыкі. Аб’ект Рэгістру культурных каштоўнасьцяў Летувы.

Пятніцкая царква — найстарэйшая царква Вільні, адна з архітэктурных дамінантаў Рускага Гораду. Традыцыйна лічыцца, што менавіта тут прынялі хрост віленскія мучанікі з хрысьціянскімі імёнамі Антон, Ян і Яўстах: «Круглец, Кумец, Няжыла родам Літвы…», «…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла».

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Будаваньне мураванай Пятніцкай царквы ў Вільні вялося ў 1345—1346 гадох з ініцыятывы віцебскай князёўны Марыі Яраслаўны, першай жонкі вялікага князя Альгерда. Тут ахрысьцілі ўсіх дванаццаць сыноў Альгерда — ад Марыі Віцебскай і цьвярской князёўны Юліяніі Аляксандраўны. У 1346 годзе Марыя Віцебская спачыла ў гэтай царкве.

У 1557 і 1610 гадох будынак царквы моцна пацярпеў ад пажараў. Паводле сьведчаньня нямецкіх купцоў, у 1587 годзе царква мела хоры, а сваім выглядам яна паходзіла на кіеўскія і наўгародзкія цэрквы. У 1611 годзе, калі кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза перадаў царкву з прылеглымі будынкамі ордэну базылянаў, яна мела пашкоджаны выгляд.

За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1655 годзе царква пацярпела ад пажару і ня дзейнічала да 1700—1702 гадоў. За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1705 годзе маскоўскі гаспадар Пётар I адслужыў тут падзячнае набажэнства за перамогу над швэдзкім каралём Карлам XII і падараваў царкве захоплены ў швэдаў сьцяг. Таксама ён хрысьціў у царкве арапа Ганібала, прадзеда Аляксандра Пушкіна. Хроснымі бацькамі былі сам маскоўскі гаспадар і каралева і вялікая княгіня Крыстыяна Эбэргардына, жонка Аўгуста Моцнага. У 1748 годзе царква зноў згарэла амаль дашчэнту, праз пэўны час яе зь цяжкасьцю аднавілі. У канцы XVIII ст. царква зноў апынулася ў непрыдатным стане і доўгі час не рамантавалася.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Вільня апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, царква прыйшла ў заняпад. Яе будынак застаўся бяз даху і выкарыстоўваўся як дроўны склад.

Пры здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) з ініцыятывы Мураўёва-вешальніка ў 1864 годзе будынак царквы перадалі Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царкве), а ў 1865 годзе яго рэканструявалі паводле праекту расейскага архітэктара Мікалая Чагіна. У 1886 годзе царкоўны пляц атачылі жалезнай агароджай на мураваным падмурку.

У канцы XIX ст. царкву прыпісалі да Мікольскай царквы і перадалі ў карыстаньне вайскова ведамства Расейскай імпэрыі. У Першую сусьветную вайну царква ня дзейнічала.

Найноўшы час

У канцы 1920-х гадоў з ініцыятывы беларускага сьвятара Аляксандра Каўша кансысторыя ПАПЦ перадала царкву Віленскай беларускай гімназіі, і ў ёй пачаліся службы на беларускай мове. 25 сакавіка 1926 году прадстаўнікі Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі (БХД) правялі ў царкве сьвяточнае набажэнства з нагоды Дня Волі.

У Другую сусьветную вайну царква згарэла ўсярэдзіне. Па вайне зрабілі яе вонкавы рамонт. У 1961 годзе савецкія ўлады зачынілі царкву. У 1981 годзе яе будынак прыстасавалі пад музэй малых мастацкіх формаў, філію Летувіскага мастацкага музэю.

У 1991 годзе будынак царквы перадалі Маскоўскаму патрыярхату, а 31 траўня 1991 году царкву наноў асьвяцілі. У ёй правялі рамонт інтэр’ераў, зрабілі новы іканастас. З 2005 году ў царкве пачалі праводзіцца набажэнствы на летувіскай мове, а 5 траўня 2011 году на царкоўным падворку адкрылі помнік арапу Ганібалу і яго праўнуку расейскаму паэту Аляксандру Пушкіну.

Архітэктура

Помнік гатычнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, які набыў рысы барока і ўрэшце расейска-бізантыйскай эклектыкі. Да часоў рэканструкцыі 1865 году ад арыгінальнага будынка захавалася толькі адна зь сьценаў. Па рэканструкцыі гэта крыжова-купальная 1-апсыдная пабудова.

На фасадзе з боку пляцу вісяць тры памятныя дошкі з тэкстамі, якія апавядаюць пра гісторыю царквы. На бакавой сьцяне, закрытай ад агляду суседнімі будынкамі, вісяць яшчэ тры дошкі, дзе пералічваюцца рэканструяваныя ў 1860-я гады цэрквы Вільні і сябры царкоўна-будаўнічага камітэту, а таксама паказваецца царква ў руінах і па рэканструкцыі.

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  1807 г. (І. Трутнеў, 1870 г.)
• 
  1820 г.
• 
  1869 г.
• 
  І. Трутнеў, 1864 г.

• 
  І. Трутнеў, 1870 г.
• 
  1882 г.
• 
  1900 г.
• 
  В. Гютлен, 1917 г.

• 
  7 чэрвеня 1938 г.
• 
  7 чэрвеня 1938 г.
• 
  7 чэрвеня 1938 г.
• 
  7 чэрвеня 1938 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  1864 г.
• 
  да 1915 г.
• 
  1915—1918 гг.
• 
  да 1939 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  Агульны выгляд
• 
  З боку апсыды
• 
  Інтэр’ер
• 
  Памятныя дошкі

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Лявон К. Пятніцкая царква // Наша Ніва. № 1, 1991.

Вонкавыя спасылкі

• Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы ў Вільні, Radzima.org