Эма Голдман

Э́ма Го́лдман (27 чэрвеня 1869 — 14 траўня 1940), вядомая таксама як Чырвоная Эма — палітычная актывістка, анархістка, журналістка, дзеяч фэмінізму, выкладчык, выдавец, антываенны актывіст, аўтабіёграф, мэдычная сястра, пісьменьніца, філёзаф. Яна адыграла ключавую ролю ў разьвіцьці анархісцкай палітычнай філязофіі ў Паўночнай Амэрыцы і Эўропе ў першай палове XX стагодзьдзя.

Эма Голдман
па-ангельску: Emma Goldman па-ангельску: Emma Goldman‏
Эма Голдман каля 1911 р.
Дата нараджэньня	27 чэрвеня 1869(1869-06-27)
Месца нараджэньня	Коўна, Ковенская губэрня, Расейская імпэрыя
Дата сьмерці	14 траўня 1940(1940-05-14) (70 гадоў)
Месца сьмерці	Таронта, Канада
Прычына сьмерці	інсульт
Месца пахаваньня	Помнік мучанікам Хеймаркета[d]
Занятак	анархіст, журналістка, палітычны філёзаф, актывіст за права жанчын, лектар, выдавец, пацыфістка, аўтабіёграф, мэдыцынская сястра, пісьменьніца, філёзаф, палітык, аўтарка, пацыфістка
Навуковая сфэра	філязофія
Папярэднік	Ралф Ўолда Эмэрсан, Фрыдрых Ніцшэ, Ёган Мост[d], Генры Дэйвід Тора[d], Пётар Крапоткін, Міхаіл Бакунін, Мэры Ўолстанкрафт[d], Мікалай Чарнышэўскі[d], Оскар Ўайлд і Макс Штырнэр[d]
Значныя ідэі	Жывучы сваім жыцьцём[d], Анархізм ды іншыя эсэ[d], Сацыяльнае значэньне сучаснай драмы[d], Маё расчараваньне ў Расеі[d] і Маё далейшае расчараваньне ў Расеі[d]
Подпіс
Эма Голдман у Вікісховішчы

Нарадзілася ў Коўне (Расейская імпэрыя, цяперашняя Летува), у яўрэйскай сям’і, якая эмігравала ў Злучаныя Штаты Амэрыкі ў 1885. Прыцягнутая да анархізму пасьля бунта на Хэймаркет у Чыкага, дзе патрабаваўся працоўны дзень у 8 гадзін, Голдман стала пісьменьніцай і вядомым лектарам па анархісцкай філязофіі, правах жанчын і сацыяльных праблемах, якія прыцягваюць масавыя сходы.

Яна і пісьменьнік-анархіст Аляксандар Беркман, яе палюбоўнік і сябар на працягу ўсяго жыцьця, плянавалі замах на прамыслоўца і фінансіста Генры Клэя Фрыка як акт прапаганды дзеяньня. Фрык перажыў замах на сваё жыцьцё ў 1892 годзе, а Беркмана асудзілі на 22 гады пазбаўленьня волі. У наступныя гады Голдман была заключана ў турмы за «падбухторваньне да беспарадкаў» і незаконнае распаўсюджваньне інфармацыі пра кантроль над нараджальнасьцю. У 1906 годзе Голдман заснавала анархісцкі часопіс Маці Зямля (па-ангельску: Mother Earth).

У 1917 годзе Голдман і Беркман былі асуджаныя на два гады турмы за змову «прымусіць людзей не рэгістравацца» на нядаўна ўсталяваны армейскі прызыў. Пасьля вызваленьня з турмы яны былі арыштаваныя і дэпартаваны ў Расею. Першапачаткова падтрымліваючы Кастрычніцкі пераварот, які прывёў да ўлады бальшавікоў, Голдман зьмяніла сваё меркаваньне ў сувязі з паўстаньнем Кранштата ў 1921. Яна абвінаваціла Савецкі Зьвяз за жорсткае падаўленьне незалежных галасоў і пакінула Савецкі Зьвяз. Пазьней, у 1923 г. выйшла кніга пра свой досьвед «Маё расчараваньне ў Расеі» (па-ангельску: My Disillusionment in Russia). Жывучы ў Англіі, Канадзе і Францыі, яна напісала аўтабіяграфію пад назвай «Lіvіng My Lіfe». Ён быў надрукаваны ў двух тамах у 1931 і 1935 гг. Пасьля пачатку грамадзянскай вайны ў Гішпаніі Голдман выехала у Гішпанію, каб падтрымаць там анархісцкую рэвалюцыю. Яна памерла ў Таронта (Канада) 14 траўня 1940 году.

Пры жыцьці Голдман лічылася прыхільнікамі свабодалюбнай «мяцежнай жанчынай», а праціўнікі асудзілі яе як прыхільніка палітычна матываваных забойстваў і гвалтоўнай рэвалюцыі. Яе лісты і лекцыі ахоплівалі шырокае кола пытаньняў, уключаючы турмы, атэізм, свабоду слова, мілітарызм, капіталізм, шлюб, вольнае каханьне і гомасэксуальнасьць.

Філязофія

Голдман выказвалася і пісала па самых розных пытаньнях. У той час як яна адмаўляла праваслаўе і фундамэнталісцкае мысьленьне, яна была важным удзельнікам шэрагу сфэр сучаснай палітычнай філязофіі.

На яе паўплывалі шматлікія разнастайныя мысьляры і пісьменьнікі, у тым ліку Міхаіл Бакунін, Генры Дэвід Тора, Пётар Крапоткін, Ралф Эмэрсан, Мікалай Чарнышэўскі і Мэры Ўолстанкрафт. Іншым філёзафам, які паўплываў на Голдман, быў Фрыдрых Ніцшэ. У сваёй аўтабіяграфіі яна пісала: «Ніцшэ быў не сацыяльным тэарэтыкам, а паэтам, паўстанцам і наватарам. Яго арыстакратыя не была ні прыроджанай, ні набытай; гэта быў дух. У гэтым пляне Ніцшэ быў анархістам, і ўсе сапраўдныя анархісты былі арыстакратамі».

Анархізм

Анархізм стаў галоўным у поглядзе Голдман на сьвет, і сёньня яна лічыцца адной з найважнейшых фігур гісторыі анархізму. Упершыню зьвярнуўшыся на гэта падчас перасьледу анархістаў пасьля сямейнай справы 1886 г., яна пісала і рэгулярна выступала ад імя анархізму. У загалоўным нарысе сваёй кнізе Анархізм ды іншыя эсэ яна напісала:

Анархізм, значыць, сапраўды абазначае вызваленьне чалавечага розуму ад панаваньня рэлігіі; вызваленьне чалавечага цела ад панаваньня маёмасьці; вызваленьне ад кайданоў і стрыманасьць улады. Анархізм абазначае сацыяльны парадак, заснаваны на свабоднай групоўцы людзей з мэтай атрыманьня рэальнага сацыяльнага багацьця; загад, які гарантуе кожнаму чалавеку свабодны доступ да зямлі і поўнае задавальненьне неабходных умоў жыцьця ў адпаведнасьці зь індывідуальнымі жаданьнямі, густамі і схільнасьцямі.

Анархізм Голдман быў вельмі асабістым. Яна лічыла, што неабходна анархісцкім мысьлярам жыць у сваіх перакананьнях, дэманструючы свае перакананьні кожным дзеяньнем і словам. «Мне не важна, ці правільная тэорыя людзей аб заўтрашнім дні», – напісала яна аднойчы. «Мне важна, ці слушны іх дух сёньня». Анархізм і свабоднае аб’яднаньне былі яе лягічнымі адказамі на межы дзяржаўнага кантролю і капіталізму. «Мне здаецца, што гэта новыя формы жыцьця, – напісала яна, – і што яны зоймуць месца старых, не прапаведуючы і не галасуючы, а жывучы імі». У той жа час яна лічыць, што рух ад імя свабоды чалавека павінен быць укамплектаваны вызваленымі людзьмі. Танцуючы сярод анархістаў аднойчы ўвечары, паплечнік папракнуў яе за бесклапотнае паводзіны. У сваёй аўтабіяграфіі Голдман напісала:

Я сказала яму не лезьці не ў сваю справу, я стамілася ад абвінавачваньняў у мой бок. Я ня веру, што Справа, якая абазначае прыгожы ідэал, анархізм, вызваленьне ад прадузятасьці, павінна патрабаваць адмаўленьня ад жыцьця і радасьці. Я настойвала на тым, што наша Справа ня можа чакаць ад мяне паводзіны манашкі, а рух не павінен ператварацца ў кляштар. А інакш гэта мне не патрэбна. «Я хачу свабоды, права на самавыяўленьне, права кожнага на прыгожыя, зіхатлівыя рэчы».

Тактычнае прымяненьне гвалту

Голдман у сваёй палітычнай маладосьці ўжывала мэтанакіраваны гвалт, каб стаць легітымным сродкам рэвалюцыйнай барацьбы. У той час Голдман лічыла, што прымяненьне гвалту, хаця і непрыгожа, але можа быць апраўдана ў адносінах да сацыяльных выгод, якія ён можа атрымаць. Яна выступала за прапаганду ўчынку – гвалт з мэтай заахвочваць масы да паўстаньня. Яна падтрымлівала спробу Аляксандра Беркмана забіць індустрыяла Генры Клэя Фрыка і нават маліла яго дазволіць ёй удзельнічаць. Яна верыла, што дзеяньні Фрыка падчас стачкі ў Гомстэд (Пэнсыльванія) былі годны ганьбаваньня і што яго забойства прынясе станоўчы вынік для працоўных. «Так», – напісала яна пазьней у аўтабіяграфіі, – «канец у гэтым выпадку апраўдаў сродкі». Хоць яна ніколі не давала відавочнага дазволу Лявону Чолгашу на забойства прэзыдэнта ЗША Ўільяма Макінлі, яна абараняла яго ідэалы і лічыла, што падобныя дзеяньні зьяўляюцца натуральным наступствам рэпрэсіўных інстытутаў. Як яна пісала ў «Псыхалёгіі палітычнага гвалту»: «Назапашаныя сілы ў нашым сацыяльным і эканамічным жыцьці, кульмінацыяй якога зьяўляецца гвалтоўны акт, падобныя на жах атмасфэры, які выяўляецца ў шторм і навальніцы».

Яе досьвед у Расеі прымусіў яе раней лічыць, што рэвалюцыйныя мэты могуць апраўдаць гвалтоўныя сродкі. У пасьляслоўі да «Маё расчараваньне ў Расеі» яна напісала: «Няма большай памылкі, чым вера ў тое, што мэты і намеры — гэта адно, а мэтады і тактыка — іншае. Карыстаныя сродкі становяцца з дапамогай індывідуальнай звычкі і сацыяльнай практыкі неадымнай часткай канчатковай мэты...», аднак у тым жа разьдзеле Голдман пацьвердзіла, што «Рэвалюцыя – гэта сапраўды гвалтоўны працэс», і адзначыла, што гвалт быў «трагічнай непазьбежнасьцю рэвалюцыйных узрушэньняў...». Некаторыя няправільна інтэрпрэтавалі яе камэнтарыі да бальшавіцкага тэрору як адмову ад усіх баевікоў, але Голдман выправіла гэта ў прадмове да першага амэрыканскага выданьня «Маё расчараваньне ў Расеі»:

Аргумэнт таго, што разбурэньне і тэрор зьяўляюцца часткай рэвалюцыі, я не аспрэчваю. Я ведаю, што ў мінулым усе вялікія палітычныя і сацыяльныя зьмены патрабавалі гвалту... Чорнае рабства ўсё яшчэ можа быць легалізаванай установай у ЗША, але для ваяўнічага духу Джона Браўна. Я ніколі не адмаўляў, што гвалт непазьбежны, і я яго не хачу зараз. Але адна справа – прымяняць гвалт у барацьбе як сродак абароны. Зусім іншая справа – зрабіць прынцып тэрарызму, узаконіць яго і адвесьці яму найбольш важнае месца ў сацыяльнай барацьбе. Такі тэрарызм нараджае контррэвалюцыю і сам у сваю чаргу становіцца контррэвалюцыйным.

Голдман бачылаў мілітарызацыю савецкага грамадзтва не вынікам узброенага супраціву як такога, а статыстычнага бачаньня бальшавікоў, якія пішуць, што «нязначная меншасьць, створаная для стварэньня абсалютнай дзяржавы, абавязкова павінна прывесьці да прыгнёту і тэрарызму».

Капіталізм і праца

Гольдман верыла, што эканамічная сыстэма капіталізму несумяшчальная з чалавечай воляй. «Маёмаснае становішча прызнае толькі яе ўласны пражэрны апэтыт да большага багацьця, таму што багацьце азначае ўладу, здольнасьць падначальваць, разбураць, эксплюатаваць, здольнасьць занявольваць, абураць, зьневажаць» – пісала яна ў «Анархізьм ды іншыя эсэ». Яна таксама сьцьвярджала, што капіталізм дэгуманізаваў працоўных, «ператвараючы вытворцу ў простую часьцінку машыны, зь меншай воляй і наважнасьцю, чым у яго сталёвага валадара».

Спачатку выступалая супраць усяго, што менш, чым усёахопная рэвалюцыя, Голдман зьмяніла погляд падчас адной гутаркі з пажылым працоўным. У аўтабіяграфіі яна апісала гэту падзею, пасьля якой зразумела, што і меншыя дасягненьні, такія як павышэньне запрацнай платы і скарачэньне працоўных гадзін, могуць стаць часткай сацыяльнай рэвалюцыі:

Ён сказаў, што разумее маё нецярпеньне да такіх маленькіх патрабаваньняў, як зьмяншэньне працоўнага часу на некалькі гадзін у дзень ці павышэньне аплаты на некалькі даляраў у тыдзень... Але што рабіць мужчынам яго ўзросту? Яны наўрад дажывуць да даканцовага паданьня капіталістычнай сыстэмы. Ці павінны яны таксама ўстрымлівацца ад вызваленьня ад дзьвюх гадзін у дзень ненавіснай працы? Гэта было ўсё, што яны маглі спадзявацца ўбачыць у сваім жыцьці.

Дзяржава: мілітарызм, турма, галасаваньне і свабода слова

Гольдман разглядала дзяржаву як прыладу кантролю і панаваньня. А як вынік з гэтага, лічыла галасаваньне ў лепшым разе дарэмным, а ў горшым – небясьпечным. Голдман пісала, што галасаваньне стварае ілюзію ўдзелу, маскуючы праўдзівыя структуры прыняцьця выракаў. Замест гэтага яна выступала за мэтанакаваны супраціў у форме страйкаў, пратэстаў і «простых дзеяньняў супраць агрэсыўнага, дакучлівага аўтарытэта нашага маральнага кодэкса». Яна падтрымвала пазыцыю супраць галасаваньня, нават калі многія анарха-сындыкалісты ў 1930-х гадах у Гішпаніі галасавалі за стварэньне лібэральнай рэспублікі. Голдман пісала, што любыя анархісты заміж удзелу ў выбарчым блёку павінны браць удзел у страйках па ўсёй краіне.

У сваім эсэ «Выбарчае права жанчын» Голдман высьмейвала ідэю пра тое, што ўдзел жанчын надасьць дэмакратычнай дзяржаве больш справядлівую арыентацыю: «Як быццам жанчыны не прадалі свае галасы, як быццам жанчын-палітыкаў няможна купіць!». Яна хоць і згаджалася з тым, што жанчыны роўныя мужчынам, але не была згодная, што толькі іх удзел зробіць дзяржаву больш справядлівым.

Голдман таксама была палкім крытыкам турэмнай сыстэмы, крытыкуючы як зварот са зьняволенымі, гэтак і сацыяльныя прычыны злачыннасьці. Гольдман разглядала злачыннасьць як натуральны прадукт несправядлівай эканамічнай сыстэмы. У сваім эсэ «Турмы: сацыяльнае злачынства і няшчасьце» яна цытавала Фёдара Дастаеўскага і Оскара Ўайльда пра турмы і апісвала ахвяр сыстэмы, змушаных вяртацца ў злачыннасьць для магчымасьці існаваньня.

Голдман была адданым супраціўнікам войн, лічачы, што войны вяліся дзяржавамі на карысьць капіталістам. Яна была асабліва супраць вайсковых заклікаў, разглядаючы іх як адну з горшых формаў дзяржаўнага прымусу, і была адным з заснавальнікаў Лігі супраць закліку – завошта яна была ў канчатковым выніку арыштавана (1917), складзена ў турму і дэпартавана (1919).

Голдман рэгулярна падпадала допытам, арыштоўвалася і складалася ў турму за свае гаворкі, імпрэзы па падтрымцы працоўных і страйкаў, доступу да кантролю над нараджальнасьцю і супрацьстаяньня Першай сусьветнай вайне. У выніку, яна стала актыўна браць удзел у руху волі слова напачатку дваццатага стагодзьдзя, бачачы свабоду выразу думак у якасьці фундамэнтальнай патрэбы для дасягненьня сацыяльных зьмен ^, . Яе ідэалы перад тварам сталых арыштаў натхнілі Роджара Болдуіна, аднаго з заснавальнікаў Амэрыканскага зьвязу грамадзянскіх воляў . Досьвед Гольдман і Рейтмана ў змаганьні за свабоду слова ў Сан-Дыега (1912) зьявіўся вядомым прыкладам дзяржаўных і капіталістычных рэпрэсый супраць кампаніі за свабоду слова прамысловых працоўных у сьвеце.

Атэізм

Як адданая атэістка, Гольдман разглядала рэлігію як яшчэ адну прыладу кантролю і панаваньня. У яе эсэ «Філязофія атэізму» дэталёва працытавала Бакуніна на гэту тэму і дадала :

Сьвядома ці неўсьвядомлена большасьць тэістаў бачаць у багах і д'яблах, раі і пекле, узнагародзе і пакараньні хлыст, што высякае ў людзях паслухмянства, пакорнасьць і здаволенасьць... Філязофія атэізму выяўляе пашырэньне і узрост чалавечага розуму. Філязофія тэізму, калі мы можам назваць яе філязофіяй, статычная і нязьменная.

У эсэ «Крывадушнасьць пурытанства» і ў гаворкі «Няшчасьце хрысьціянства», Гольдман зьвінаваціла рэлігійныя грамады, напаўшы на іх маралістычныя пагляды і намаганьні па кантролі паводзін людзей. Яна зьвінаваціла хрысьціянства ва «ушанаваньні рабскага грамадзтва», сьцьвярджаючы, што яно дало бедным людзям абмыльнае абяцаньне багатай будучыні на нябёсах . Яна таксама была крытычна настроеная ў адносінах да сіянізму, які яна бачыла яшчэ адным няўдалым экспэрымэнтам у вобласьці дзяржаўнага кантролю.

Працы

Голдман была плённым пісьменьнікам, складаючы незьлічоныя брашуры і артыкулы на самыя розныя тэмы. Яна зьяўляецца аўтарам шасьці кніг, у тым ліку аўтабіяграфіі «Living My Life» і біяграфіі анархісткі Вальтэрыны дэ Клэйр.

Кнігі

• Anarchism and Other Essays. New York: Mother Earth Publishing Association, 1910.
• The Social Significance of the Modern Drama. Boston: Gorham Press, 1914.
• My Disillusionment in Russia. Garden City, New York: Doubleday, Page and Co., 1923.
• My Further Disillusionment in Russia. Garden City, New York: Doubleday, Page and Co., 1924.
• Living My Life. New York: Knopf, 1931.
• Voltairine de Cleyre. Berkeley Heights, New Jersey: Oriole Press, 1932.

Зборнікі

• Red Emma Speaks: Selected Writings and Speeches. New York: Random House, 1972. ISBN 0-394-47095-8.
• Emma Goldman: A Documentary History of the American Years, Volume 1 – Made for America, 1890–1901. Berkeley: University of California Press, 2003. ISBN 0-520-08670-8.
• Emma Goldman: A Documentary History of the American Years, Volume 2 – Making Speech Free, 1902–1909. Berkeley: University of California Press, 2004. ISBN 0-520-22569-4.
• Emma Goldman: A Documentary History of the American Years, Volume 3 – Light and Shadows, 1910–1916. Stanford: Stanford University Press, 2012. ISBN 0-8047-7854-X.

Вонкавыя спасылкі

• Михаэль Дорфман Эмма Гольдман — борьба и любовь (рас.)