Эма Голдман

Э́ма Го́лдман (27 чэрвеня 1869 — 14 траўня 1940), вядомая таксама як Чырвоная Эма — палітычная актывістка, анархістка, журналістка, дзеяч фэмінізму, выкладчык, выдавец, антываенны актывіст, аўтабіёграф, мэдычная сястра, пісьменьніца, філёзаф. Яна адыграла ключавую ролю ў разьвіцьці анархісцкай палітычнай філязофіі ў Паўночнай Амэрыцы і Эўропе ў першай палове XX стагодзьдзя.

Эма Голдман
па-ангельску: Emma Goldman
Эма Голдман каля 1911 р.
Дата нараджэньня	27 чэрвеня 1869(1869-06-27)
Месца нараджэньня	Коўна, Ковенская губэрня, Расейская імпэрыя
Дата сьмерці	14 траўня 1940(1940-05-14) (70 гадоў)
Месца сьмерці	Таронта, Канада
Значныя ідэі	Жывучы сваім жыцьцём[d], Анархізм ды іншыя эсэ[d], Сацыяльнае значэньне сучаснай драмы[d], Маё расчараваньне ў Расеі[d] і Маё далейшае расчараваньне ў Расеі[d]
Аказалі ўплыў	Ралф Ўолда Эмэрсан, Фрыдрых Ніцшэ, Ёган Мост[d], Генры Дэйвід Тора[d], Пётар Крапоткін, Міхаіл Бакунін, Мэры Ўолстанкрафт[d], Мікалай Чарнышэўскі[d], Оскар Ўайлд і Макс Штырнэр[d]

Нарадзілася ў Коўне (Расейская імпэрыя, цяперашняя Летува), у яўрэйскай сям’і, якая эмігравала ў Злучаныя Штаты Амэрыкі ў 1885. Прыцягнутая да анархізму пасьля бунта на Хэймаркет у Чыкага, дзе патрабаваўся працоўны дзень у 8 гадзін, Голдман стала пісьменьніцай і вядомым лектарам па анархісцкай філязофіі, правах жанчын і сацыяльных праблемах, якія прыцягваюць масавыя сходы.

Яна і пісьменьнік-анархіст Аляксандар Беркман, яе палюбоўнік і сябар на працягу ўсяго жыцьця, плянавалі замах на прамыслоўца і фінансіста Генры Клэя Фрыка як акт прапаганды дзеяньня. Фрык перажыў замах на сваё жыцьцё ў 1892 годзе, а Беркмана асудзілі на 22 гады пазбаўленьня волі. У наступныя гады Голдман была заключана ў турмы за «падбухторваньне да беспарадкаў» і незаконнае распаўсюджваньне інфармацыі пра кантроль над нараджальнасьцю. У 1906 годзе Голдман заснавала анархісцкі часопіс Маці Зямля (па-ангельску: Mother Earth).

У 1917 годзе Голдман і Беркман былі асуджаныя на два гады турмы за змову «прымусіць людзей не рэгістравацца» на нядаўна ўсталяваны армейскі прызыў. Пасьля вызваленьня з турмы яны былі арыштаваныя і дэпартаваны ў Расею. Першапачаткова падтрымліваючы Кастрычніцкі пераварот, які прывёў да ўлады бальшавікоў, Голдман зьмяніла сваё меркаваньне ў сувязі з паўстаньнем Кранштата ў 1921. Яна абвінаваціла Савецкі Зьвяз за жорсткае падаўленьне незалежных галасоў і пакінула Савецкі Зьвяз. Пазьней, у 1923 г. выйшла кніга пра свой досьвед «Маё расчараваньне ў Расеі» (па-ангельску: My Disillusionment in Russia). Жывучы ў Англіі, Канадзе і Францыі, яна напісала аўтабіяграфію пад назвай «Lіvіng My Lіfe». Ён быў надрукаваны ў двух тамах у 1931 і 1935 гг. Пасьля пачатку грамадзянскай вайны ў Гішпаніі Голдман выехала у Гішпанію, каб падтрымаць там анархісцкую рэвалюцыю. Яна памерла ў Таронта (Канада) 14 траўня 1940 году.

Пры жыцьці Голдман лічылася прыхільнікамі свабодалюбнай «мяцежнай жанчынай», а праціўнікі асудзілі яе як прыхільніка палітычна матываваных забойстваў і гвалтоўнай рэвалюцыі. Яе лісты і лекцыі ахоплівалі шырокае кола пытаньняў, уключаючы турмы, атэізм, свабоду слова, мілітарызм, капіталізм, шлюб, вольнае каханьне і гомасэксуальнасьць.

Філязофія

Голдман выказвалася і пісала па самых розных пытаньнях. У той час як яна адмаўляла праваслаўе і фундамэнталісцкае мысьленьне, яна была важным удзельнікам шэрагу сфэр сучаснай палітычнай філязофіі.

На яе паўплывалі шматлікія разнастайныя мысьляры і пісьменьнікі, у тым ліку Міхаіл Бакунін, Генры Дэвід Тора, Пётар Крапоткін, Ралф Эмэрсан, Мікалай Чарнышэўскі і Мэры Ўолстанкрафт. Іншым філёзафам, які паўплываў на Голдман, быў Фрыдрых Ніцшэ. У сваёй аўтабіяграфіі яна пісала: «Ніцшэ быў не сацыяльным тэарэтыкам, а паэтам, паўстанцам і наватарам. Яго арыстакратыя не была ні прыроджанай, ні набытай; гэта быў дух. У гэтым пляне Ніцшэ быў анархістам, і ўсе сапраўдныя анархісты былі арыстакратамі».

Анархізм

Анархізм стаў галоўным у поглядзе Голдман на сьвет, і сёньня яна лічыцца адной з найважнейшых фігур гісторыі анархізму. Упершыню зьвярнуўшыся на гэта падчас перасьледу анархістаў пасьля сямейнай справы 1886 г., яна пісала і рэгулярна выступала ад імя анархізму. У загалоўным нарысе сваёй кнізе Анархізм ды іншыя эсэ яна напісала:

Анархізм, значыць, сапраўды абазначае вызваленьне чалавечага розуму ад панаваньня рэлігіі; вызваленьне чалавечага цела ад панаваньня маёмасьці; вызваленьне ад кайданоў і стрыманасьць улады. Анархізм абазначае сацыяльны парадак, заснаваны на свабоднай групоўцы людзей з мэтай атрыманьня рэальнага сацыяльнага багацьця; загад, які гарантуе кожнаму чалавеку свабодны доступ да зямлі і поўнае задавальненьне неабходных умоў жыцьця ў адпаведнасьці зь індывідуальнымі жаданьнямі, густамі і схільнасьцямі.

Анархізм Голдман быў вельмі асабістым. Яна лічыла, што неабходна анархісцкім мысьлярам жыць у сваіх перакананьнях, дэманструючы свае перакананьні кожным дзеяньнем і словам. «Мне не важна, ці правільная тэорыя людзей аб заўтрашнім дні», – напісала яна аднойчы. «Мне важна, ці слушны іх дух сёньня». Анархізм і свабоднае аб’яднаньне былі яе лягічнымі адказамі на межы дзяржаўнага кантролю і капіталізму. «Мне здаецца, што гэта новыя формы жыцьця, – напісала яна, – і што яны зоймуць месца старых, не прапаведуючы і не галасуючы, а жывучы імі». У той жа час яна лічыць, што рух ад імя свабоды чалавека павінен быць укамплектаваны вызваленымі людзьмі. Танцуючы сярод анархістаў аднойчы ўвечары, паплечнік папракнуў яе за бесклапотнае паводзіны. У сваёй аўтабіяграфіі Голдман напісала:

Я сказала яму не лезьці не ў сваю справу, я стамілася ад абвінавачваньняў у мой бок. Я ня веру, што Справа, якая абазначае прыгожы ідэал, анархізм, вызваленьне ад прадузятасьці, павінна патрабаваць адмаўленьня ад жыцьця і радасьці. Я настойвала на тым, што наша Справа ня можа чакаць ад мяне паводзіны манашкі, а рух не павінен ператварацца ў кляштар. А інакш гэта мне не патрэбна. «Я хачу свабоды, права на самавыяўленьне, права кожнага на прыгожыя, зіхатлівыя рэчы».

Тактычнае прымяненьне гвалту

Голдман у сваёй палітычнай маладосьці ўжывала мэтанакіраваны гвалт, каб стаць легітымным сродкам рэвалюцыйнай барацьбы. У той час Голдман лічыла, што прымяненьне гвалту, хаця і непрыгожа, але можа быць апраўдана ў адносінах да сацыяльных выгод, якія ён можа атрымаць. Яна выступала за прапаганду ўчынку – гвалт з мэтай заахвочваць масы да паўстаньня. Яна падтрымлівала спробу Аляксандра Беркмана забіць індустрыяла Генры Клэя Фрыка і нават маліла яго дазволіць ёй удзельнічаць. Яна верыла, што дзеяньні Фрыка падчас стачкі ў Гомстэд (Пэнсыльванія) былі годны ганьбаваньня і што яго забойства прынясе станоўчы вынік для працоўных. «Так», – напісала яна пазьней у аўтабіяграфіі, – «канец у гэтым выпадку апраўдаў сродкі». Хоць яна ніколі не давала відавочнага дазволу Лявону Чолгашу на забойства прэзыдэнта ЗША Ўільяма Макінлі, яна абараняла яго ідэалы і лічыла, што падобныя дзеяньні зьяўляюцца натуральным наступствам рэпрэсіўных інстытутаў. Як яна пісала ў «Псыхалёгіі палітычнага гвалту»: «Назапашаныя сілы ў нашым сацыяльным і эканамічным жыцьці, кульмінацыяй якога зьяўляецца гвалтоўны акт, падобныя на жах атмасфэры, які выяўляецца ў шторм і навальніцы».

Яе досьвед у Расеі прымусіў яе раней лічыць, што рэвалюцыйныя мэты могуць апраўдаць гвалтоўныя сродкі. У пасьляслоўі да «Маё расчараваньне ў Расеі» яна напісала: «Няма большай памылкі, чым вера ў тое, што мэты і намеры — гэта адно, а мэтады і тактыка — іншае. Карыстаныя сродкі становяцца з дапамогай індывідуальнай звычкі і сацыяльнай практыкі неадымнай часткай канчатковай мэты...», аднак у тым жа разьдзеле Голдман пацьвердзіла, што «Рэвалюцыя – гэта сапраўды гвалтоўны працэс», і адзначыла, што гвалт быў «трагічнай непазьбежнасьцю рэвалюцыйных узрушэньняў...». Некаторыя няправільна інтэрпрэтавалі яе камэнтарыі да бальшавіцкага тэрору як адмову ад усіх баевікоў, але Голдман выправіла гэта ў прадмове да першага амэрыканскага выданьня «Маё расчараваньне ў Расеі»:

Аргумэнт таго, што разбурэньне і тэрор зьяўляюцца часткай рэвалюцыі, я не аспрэчваю. Я ведаю, што ў мінулым усе вялікія палітычныя і сацыяльныя зьмены патрабавалі гвалту... Чорнае рабства ўсё яшчэ можа быць легалізаванай установай у ЗША, але для ваяўнічага духу Джона Браўна. Я ніколі не адмаўляў, што гвалт непазьбежны, і я яго не хачу зараз. Але адна справа – прымяняць гвалт у барацьбе як сродак абароны. Зусім іншая справа – зрабіць прынцып тэрарызму, узаконіць яго і адвесьці яму найбольш важнае месца ў сацыяльнай барацьбе. Такі тэрарызм нараджае контррэвалюцыю і сам у сваю чаргу становіцца контррэвалюцыйным.

Голдман бачылаў мілітарызацыю савецкага грамадзтва не вынікам узброенага супраціву як такога, а статыстычнага бачаньня бальшавікоў, якія пішуць, што «нязначная меншасьць, створаная для стварэньня абсалютнай дзяржавы, абавязкова павінна прывесьці да прыгнёту і тэрарызму».

Капіталізм і праца

Гольдман верыла, што эканамічная сыстэма капіталізму несумяшчальная з чалавечай воляй. «Маёмаснае становішча прызнае толькі яе ўласны пражэрны апэтыт да большага багацьця, таму што багацьце азначае ўладу, здольнасьць падначальваць, разбураць, эксплюатаваць, здольнасьць занявольваць, абураць, зьневажаць» – пісала яна ў «Анархізьм ды іншыя эсэ». Яна таксама сьцьвярджала, што капіталізм дэгуманізаваў працоўных, «ператвараючы вытворцу ў простую часьцінку машыны, зь меншай воляй і наважнасьцю, чым у яго сталёвага валадара».

Спачатку выступалая супраць усяго, што менш, чым усёахопная рэвалюцыя, Голдман зьмяніла погляд падчас адной гутаркі з пажылым працоўным. У аўтабіяграфіі яна апісала гэту падзею, пасьля якой зразумела, што і меншыя дасягненьні, такія як павышэньне запрацнай платы і скарачэньне працоўных гадзін, могуць стаць часткай сацыяльнай рэвалюцыі:

Ён сказаў, што разумее маё нецярпеньне да такіх маленькіх патрабаваньняў, як зьмяншэньне працоўнага часу на некалькі гадзін у дзень ці павышэньне аплаты на некалькі даляраў у тыдзень... Але што рабіць мужчынам яго ўзросту? Яны наўрад дажывуць да даканцовага паданьня капіталістычнай сыстэмы. Ці павінны яны таксама ўстрымлівацца ад вызваленьня ад дзьвюх гадзін у дзень ненавіснай працы? Гэта было ўсё, што яны маглі спадзявацца ўбачыць у сваім жыцьці.

Дзяржава: мілітарызм, турма, галасаваньне і свабода слова

Гольдман разглядала дзяржаву як прыладу кантролю і панаваньня. А як вынік з гэтага, лічыла галасаваньне ў лепшым разе дарэмным, а ў горшым – небясьпечным. Голдман пісала, што галасаваньне стварае ілюзію ўдзелу, маскуючы праўдзівыя структуры прыняцьця выракаў. Замест гэтага яна выступала за мэтанакаваны супраціў у форме страйкаў, пратэстаў і «простых дзеяньняў супраць агрэсыўнага, дакучлівага аўтарытэта нашага маральнага кодэкса». Яна падтрымвала пазыцыю супраць галасаваньня, нават калі многія анарха-сындыкалісты ў 1930-х гадах у Гішпаніі галасавалі за стварэньне лібэральнай рэспублікі. Голдман пісала, што любыя анархісты заміж удзелу ў выбарчым блёку павінны браць удзел у страйках па ўсёй краіне.

У сваім эсэ «Выбарчае права жанчын» Голдман высьмейвала ідэю пра тое, што ўдзел жанчын надасьць дэмакратычнай дзяржаве больш справядлівую арыентацыю: «Як быццам жанчыны не прадалі свае галасы, як быццам жанчын-палітыкаў няможна купіць!». Яна хоць і згаджалася з тым, што жанчыны роўныя мужчынам, але не была згодная, што толькі іх удзел зробіць дзяржаву больш справядлівым.

Голдман таксама была палкім крытыкам турэмнай сыстэмы, крытыкуючы як зварот са зьняволенымі, гэтак і сацыяльныя прычыны злачыннасьці. Гольдман разглядала злачыннасьць як натуральны прадукт несправядлівай эканамічнай сыстэмы. У сваім эсэ «Турмы: сацыяльнае злачынства і няшчасьце» яна цытавала Фёдара Дастаеўскага і Оскара Ўайльда пра турмы і апісвала ахвяр сыстэмы, змушаных вяртацца ў злачыннасьць для магчымасьці існаваньня.

Голдман была адданым супраціўнікам войн, лічачы, што войны вяліся дзяржавамі на карысьць капіталістам. Яна была асабліва супраць вайсковых заклікаў, разглядаючы іх як адну з горшых формаў дзяржаўнага прымусу, і была адным з заснавальнікаў Лігі супраць закліку – завошта яна была ў канчатковым выніку арыштавана (1917), складзена ў турму і дэпартавана (1919).

Голдман рэгулярна падпадала допытам, арыштоўвалася і складалася ў турму за свае гаворкі, імпрэзы па падтрымцы працоўных і страйкаў, доступу да кантролю над нараджальнасьцю і супрацьстаяньня Першай сусьветнай вайне. У выніку, яна стала актыўна браць удзел у руху волі слова напачатку дваццатага стагодзьдзя, бачачы свабоду выразу думак у якасьці фундамэнтальнай патрэбы для дасягненьня сацыяльных зьмен ^, . Яе ідэалы перад тварам сталых арыштаў натхнілі Роджара Болдуіна, аднаго з заснавальнікаў Амэрыканскага зьвязу грамадзянскіх воляў . Досьвед Гольдман і Рейтмана ў змаганьні за свабоду слова ў Сан-Дыега (1912) зьявіўся вядомым прыкладам дзяржаўных і капіталістычных рэпрэсый супраць кампаніі за свабоду слова прамысловых працоўных у сьвеце.

Атэізм

Як адданая атэістка, Гольдман разглядала рэлігію як яшчэ адну прыладу кантролю і панаваньня. У яе эсэ «Філязофія атэізму» дэталёва працытавала Бакуніна на гэту тэму і дадала :

Сьвядома ці неўсьвядомлена большасьць тэістаў бачаць у багах і д'яблах, раі і пекле, узнагародзе і пакараньні хлыст, што высякае ў людзях паслухмянства, пакорнасьць і здаволенасьць... Філязофія атэізму выяўляе пашырэньне і узрост чалавечага розуму. Філязофія тэізму, калі мы можам назваць яе філязофіяй, статычная і нязьменная.

У эсэ «Крывадушнасьць пурытанства» і ў гаворкі «Няшчасьце хрысьціянства», Гольдман зьвінаваціла рэлігійныя грамады, напаўшы на іх маралістычныя пагляды і намаганьні па кантролі паводзін людзей. Яна зьвінаваціла хрысьціянства ва «ушанаваньні рабскага грамадзтва», сьцьвярджаючы, што яно дало бедным людзям абмыльнае абяцаньне багатай будучыні на нябёсах . Яна таксама была крытычна настроеная ў адносінах да сіянізму, які яна бачыла яшчэ адным няўдалым экспэрымэнтам у вобласьці дзяржаўнага кантролю.

Працы

Голдман была плённым пісьменьнікам, складаючы незьлічоныя брашуры і артыкулы на самыя розныя тэмы. Яна зьяўляецца аўтарам шасьці кніг, у тым ліку аўтабіяграфіі «Living My Life» і біяграфіі анархісткі Вальтэрыны дэ Клэйр.

Кнігі

• Anarchism and Other Essays. New York: Mother Earth Publishing Association, 1910.
• The Social Significance of the Modern Drama. Boston: Gorham Press, 1914.
• My Disillusionment in Russia. Garden City, New York: Doubleday, Page and Co., 1923.
• My Further Disillusionment in Russia. Garden City, New York: Doubleday, Page and Co., 1924.
• Living My Life. New York: Knopf, 1931.
• Voltairine de Cleyre. Berkeley Heights, New Jersey: Oriole Press, 1932.

Зборнікі

• Red Emma Speaks: Selected Writings and Speeches. New York: Random House, 1972. ISBN 0-394-47095-8.
• Emma Goldman: A Documentary History of the American Years, Volume 1 – Made for America, 1890–1901. Berkeley: University of California Press, 2003. ISBN 0-520-08670-8.
• Emma Goldman: A Documentary History of the American Years, Volume 2 – Making Speech Free, 1902–1909. Berkeley: University of California Press, 2004. ISBN 0-520-22569-4.
• Emma Goldman: A Documentary History of the American Years, Volume 3 – Light and Shadows, 1910–1916. Stanford: Stanford University Press, 2012. ISBN 0-8047-7854-X.

Вонкавыя спасылкі

• Михаэль Дорфман Эмма Гольдман — борьба и любовь (рас.)