Чан Кайшы (па-кітайску: 蒋介石, 蒋介石, Jiǎng Jièshí, Цьзян Цьзешы; 31 кастрычніка 1887 — 5 красавіка 1975) — вайсковы і палітычны дзяяч Кітаю, які ўзначаліў Гаміньдан у 1925 г. пасьля сьмерці Сунь Ятсэна.

Чан Кайшы
галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі Кітая, генэралісімус Чан Кайшы. Сакавік 1945
галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі Кітая, генэралісімус Чан Кайшы. Сакавік 1945
Старшыня Нацыянальнага ўраду Кітайскай рэспублікі
10 кастрычніка 1928 — 15 сьнежня 1931
Папярэднік: Тань Янькай
Наступнік: Лін Сэнь
Старшыня Нацыянальнага ўраду Кітайскай рэспублікі
10 кастрычніка 1943 — 20 траўня 1948
Папярэднік: Лін Сэнь
Наступнік: Пасада скасаваная
Старшыня Выканаўчага Юаня Кітайскай Рэспублікі
4 сьнежня 1930 — 15 сьнежня 1931
Папярэднік: Сун Цзывэнь
Наступнік: Чэнь Міншу
Старшыня Выканаўчага Юаня Кітайскай Рэспублікі
20 лістапада 1939 — 31 траўня 1945
Папярэднік: Кун Сянсі
Наступнік: Сун Цзывэнь
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся: 31 кастрычніка 1887
Сікоў, павет Фэнхуа, Чжэцзян, каля Нінбо
Памёр: 5 красавіка 1975
Тайбэй, Тайвань
Партыя: Гаміньдан
Сужэнец: 1) Мао Фумэй
2) Яо Ечэн
3) Чэнь Цзежу
4) Сун Мэйлін
Дзеці: сыны: Цзян Цзінга і Цзян Вэйга (прыёмны)
Бацька: Цзян Цзешы[d]
Маці: Ван Цаюй[d]
Адукацыя:
Узнагароды:

Раньнія гады рэдагаваць

Чан Кайшы нарадзіўся ў мястэчку Сікоў павета Фэнхуа правінцыі Чжэцзян, прыкладна ў 40 кілямэтрах ад партовага гораду Нінбо, разьмешчанага паўднёвей за Шанхай. Згодна з запісам ў кнізе сямейнага летапісу, ён належаў да 28-га пакаленьню роду Чан, які бярэ пачатак ад нашчадкаў Чжоў-Гуна (мудрага кіраўніка, якім захапляўся сам Канфуцый). Сям’я Чан Кайшы жыла ў доме, які адначасова зьяўляўся і крамай: яго бацька — тыповы сельскі грамацей з старога кітайскага грамадзтва — быў гаспадаром салянай крамы, ашчадным, строгім і сталым. Ва ўзросьце 6 гадоў бацькі аддалі яго ў прыватную школу, дзе ён пачаў сваю рэгулярную адукацыю пад кіраўніцтвам настаўніка Жэнь Цземая[1].

У 1895 ў хлопчыка памёр бацька, і сям’я стала выпрабоўваць сур’ёзныя фінансавыя цяжкасьці. У 1899 маці была вымушана адправіць сына ў дом дзеда па матчынай лініі. У 15-гадовым узросьце па патрабаваньні маці ён ажаніўся, яго нявесту звалі Мао Фумэй, яна была на 5 гадоў старэй за жаніха.

 
Чан Кайшы ў японскай форме

У 1903 у, ва ўзросьце 17 гадоў Цзян Чжунчжэн[2] паступіў у школу ў павятовым горадзе Фэнхуа, дзе давалі адукацыю па эўрапейскаму ўзору. Там ён пачаў цікавіцца палітычнымі падзеямі, і выбраў свой жыцьцёвы шлях, вырашыўшы стаць вайскоўцам. У 1906 у ён упершыню прыехаў у Японію, дзе пазнаёміўся з рэвалюцыянэрамі, якія групаваліся вакол Сунь Ятсэна. У знак сваёй рашучасьці ўдзельнічаць у антыманархічнай рэвалюцыі Цзян Чжунчжэн ў красавіку 1906, знаходзячыся ў Токіа, зрэзаў сваю касу і адаслаў яе дадому. Ён хацеў паступіць у Японіі ў ваеннае вучылішча, аднак яго пляны сарваліся, і ўзімку ён быў вымушаны вярнуцца на радзіму.

Улетку 1907 Цзян Чжунчжэн прыбыў у Баадзін, дзе, вытрымаўшы вялікі конкурс, паступіў у ваеннае вучылішча на кароткатэрміновыя курсы падрыхтоўкі афіцэраў Нацыянальнай арміі Міністэрства абароны. У канцы году ён пасьпяхова здаў экзамены па японскай мове для тых, хто жадае працягнуць ваеннае навучаньне ў Японіі. У 1908—1909 гадах Цзян навучаўся ў японскім пяхотным вучылішчы Сінбу, у гэты ж час ён па рэкамэндацыі Чэнь Цімэя (адзін з паплечнікаў Сунь Ятсэна) уступіў у Тунмэнхой. Пасьля заканчэньня вучылішча Цзян Чжунчжэн быў прыняты на ваенную службу ў якасьці кадэта 19-га артылерыйскага палка 13й дывізіі японскай арміі.

18 сакавіка 1910 году ў Чан Кайшы зьявіўся першы і адзіны, які афіцыйна лічыцца родным сын, якому ён даў імя Цзінга. У 1935 годзе Цзінга параўся шлюбам зь Цзян Фанлян.

На шляху да ўлады рэдагаваць

У 1911, пасьля пачатку Сіньхайскай рэвалюцыі ў Кітаі, Чан Кайшы вярнуўся ў Кітай, дзе стаў дапамагаць Чэнь Цімэю разгортваць ўзброеныя дзеяньні ў Шанхаі і ў Ханчжоў супраць цінскіх уладаў. Камандуючы авангардам, ён праклаў шлях да сталіцы сваёй роднай правінцыі Чжэцзян — гораду Ханчжоў. У ўзнагароду за посьпехі ў гэтай апэрацыі ён быў прызначаны камандзірам палка. Затым ён дапамог Чэнь Цімэю паставіць пад кантроль паўсталых правінцыю Цзянсу.

У 1912 у ў ходзе барацьбы за ўладу Чэнь Цімэй загадаў Чан Кайшы арганізаваць таемнае забойства Тао Чэнчжана — кіраўніка актыўнай у той час у Шанхаі і прылеглай да яго часткі Кітая рэвалюцыйнай арганізацыі. У сувязі са скандалам, які ўтварыўся з-за гэтага, Чан Кайшы быў вымушаны бегчы ў Японію. Там ён стаў выдаваць часопіс «Цзюнь Шэн» («Голас арміі») і заняўся вывучэньнем нямецкай мовы, марачы аб вандроўцы ў Нямеччыну. Аднак узімку ён зноў вярнуўся ў Шанхай, дапамагаў Чэнь Цімэю ў барацьбе супраць Юань Шыкая, а потым зноў паехаў у Японію. У 1914 у ён па загадзе Сунь Ятсэна паспрабаваў арганізаваць выступы супраць Юань Шыкая ў раёне Шанхая і Нанкін, аднак яны апынуліся няўдалымі. Пасьля гэтага Сунь Ятсэн накіраваў Чан Кайшы ў Маньчжурыю. У Харбіне Чан Кайшы накіраваў Сунь Ятсэну памятную запіску аб немінучасьці вайны ў Эўропе, а таксама прапанаваў плян зьвяржэньня ўлады Юань Шыкая. Пасьля пачатку Першай сусьветнай вайны ён вярнуўся ў Японію.

У 1915—1916 годзе Чан Кайшы прымаў удзел ва ўзброеных выступах супраць улады Юань Шыкая ў Шанхаі. У ходзе іх ён праявіў вялікую мужнасьць, і яго імя набыло вядомасьць сярод прыхільнікаў Сунь Ятсэна. Калі ў 1916 Чэнь Цімэй загінуў ад рукі наёмнага забойцы, Чан Кайшы фактычна замяніў яго ў ролі вядучага ваеннага дзеяча зь ліку прыхільнікаў Сунь Ятсэна ў Шанхаі.

10 верасьня 1916 на сьвятло зьявіўся хлопчык, якога Чан Кайшы пасьля афіцыйна ўсынавіў і назваў Вэйга. Ёсьць вэрсія, што Цзян Вэйга — пазашлюбны сын Чан Кайшы і яго японскай сяброўкі.

 
Чан Кайшы ў 1920 годзе

У 1918 ў Сунь Ятсэн выклікаў Чан Кайшы ў Гуанчжоў, дзе тады знаходзіўся цэнтар рэвалюцыйных сіл, і прызначыў яго начальнікам апэратыўнага кіраваньня. У кастрычніку 1918 ён стаў камандуючым 2й калёнай гуандунскай арміяй і прыняў удзел у баях гуандунскай арміі супраць фуцьзяньскіх войскаў. У 1919 яму давялося сысьці з камандных пастоў. Ён некаторы час езьдзіў паміж Японіяй і Шанхаем, а затым зьехаў у родныя краі, каб даглядаць за маці. Яго маці памерла ў 1921 ва ўзросьце 58 гадоў. Неўзабаве пасьля гэтага ён быў выкліканы Сунь Ятсэнам і пачаў распрацоўку плянаў Паўночнага паходу- наступу войска з правінцыі Гуандун на поўнач краіны з мэтай пакончыць зь яе раздробленасьцю, аб’яднаць краіну і стварыць цэнтральны ўрад Кітайскай рэспублікі.

У чэрвені 1922 гуандунскі мілітарысты генэрал Чэнь Цзюнмін падняў мяцеж супраць Сунь Ятсэна ў Гуанчжоў. Чан Кайшы разам з Сунь Ятсэнам схаваўся на лодцы «Юнфэн». Факт, што ў цяжкую для Сунь Ятсэна хвіліну Чан Кайшы апынуўся разам зь ім, паслужыў прычынай іх збліжэньня.

 
Сунь Ятсен падчас візыту ў Акадэмію вамп 16 Чэрвеня 1924 г.. Стаяць, злева направа: Хэ Інцынь, Чан Кайшы і Ван Балін

У лютым 1923 Сунь Ятсэн вярнуўся ў Гуанчжоў і прызначыў Чан Кайшы начальнікам свайго генэральнага штаба, а таксама зрабіў яго сябрам ваеннага камітэта партыі Гаміньдан. Ўстала задача стварэньня ўласных узброеных сілаў партыі Гаміньдан. У сувязі з гэтым, Сунь Ятсэн накіраваў Чан Кайшы ў Маскву. У Маскве Чан Кайшы прапанаваў плян ваенных дзеяньняў у Кітаі, складзены Сунь Ятсэнам, які разьлічваў на значную дапамогу з боку СССР. Замест гэтага Масква прапанавала дапамогу ў стварэньні ўзброеных сіл партыі Гаміньдан на яе ўласнай базе ў Гуанчжоў.

У 1924 Сунь Ятсэн прыняў рашэньне аб арганізацыі ў Гуанчжоў на высьпе Хуанпу (на кантонскім дыялекце яго назва вымаўляецца як «вамп») акадэміі вамп — будучай кузьні кадраў для нацыянальнай рэвалюцыйнай арміі, падпарадкоўвальнай кіраўніцтву партыі Гаміньдан. Старшынёй камітэта па падрыхтоўцы да стварэньня гэтай школы быў прызначаны Чан Кайшы, у красавіку ён быў прызначаны начальнікам ваеннай школы вамп і адначасова начальнікам генэральнага штаба. 16 чэрвеня адбылася ўрачыстая цырымонія адкрыцьця. У ліпені Чан Кайшы стаў па сумяшчальніцтве начальнікам крэпасьці Чанчжоў.

12 сакавіка 1925 ў Пэкіне ва ўзросьце 59 гадоў памёр Сунь Ятсэн. У жніўні Чан Кайшы атрымаў пасаду камандуючага 1-й нацыянальнай рэвалюцыйнай арміяй. У верасьні ён быў прызначаны камандуючым войскамі Ўсходняга паходу, які ажыцьцяўляўся з мэтай аб’яднаньня правінцый Гуандун і Гуансі. Такім чынам Чан Кайшы стаў самай моцнай ваеннай фігурай у партыі Гаміньдан. У лістападзе ў выніку шэрагу пасьпяховых ваенных апэрацый уся правінцыя Гуандун апынулася пад уладай Нацыянальнага ўрада.

Паўночны паход рэдагаваць

 
Чан Кайшы ў 1926 годзе

У 1926, на 2-м зьезьдзе партыі Гаміньдан Чан Кайшы быў абраны сябрам Цэнтральнага выканаўчага камітэта (ЦВК), а на пленуме ЦВК — сябрам Пастаяннага камітэта. На зьезьдзе Чан Кайшы выступіў з дакладам аб ваенным становішчы. Ён адстойваў прапанову аб тым, каб урад распачаў Паўночны паход з мэтай аб’яднаньня краіны.

У пачатку 1926 ў Гаміньдана было 2 лідэры: ваенны — Чан Кайшы, і грамадзянскі — Ван Цзінвэй. Аднак у траўні Ван Цзінвэй нечакана, спаслаўшыся на хваробу, зьехаў у Францыю. У чэрвені ў руках Чан Кайшы фармальна засяродзілася партыйная, дзяржаўная, ваенная і фінансавая ўлада. У ліпені па хваробе з пасады старшыні Пастаяннага камітэта ЦВК сышоў Чжан Цзінцзян, і яго месца таксама заняў Чан Кайшы.

9 ліпеня Чан Кайшы ўступіў на пасаду галоўнакамандуючага Нацыянальнай рэвалюцыйнай арміяй, і неадкладна пачаў Паўночны паход. Усяго за паўгода яму ўдалося дамагчыся стабілізацыі становішча ў Паўднёва-Усходнім Кітаі. Да лістапада 1926 армія на чале з Чан Кайшы атрымала верх над дзьвума з трох асноўных праціўнікаў.

У сьнежні ЦВК партыі Гаміньдан пераехаў з Гуанчжоў ў Ухань, дзе ўтварыўся цэнтар улады. Чан Кайшы ў процівагу Ўханю стварыў свой цэнтар ўлады ў Наньчане, дзе разам зь ім апынуліся які вярнуўся да сваіх абавязкаў старшыня ЦВК Чжан Цзінцзян і выконваючы абавязкі старшыні Нацыянальнага ўрада Тань Янькай. Так паўстаў раскол партыі Гаміньдан.

У 1927 войскі Чан Кайшы ўзялі Нанкін, дзе было створаны новы Нацыянальны ўрад. Тады ж Чан Кайшы пачаў адкрытую ўзброеную барацьбу супраць камуністаў пад назвай «кампаніі за навядзенне парадку і чысьціні ва ўласным доме». У красавіку 1927 гады ў выніку змовы паміж Чан Кайшы, кіраўніцтвам замежных канцэсій Шанхая і кіраўніком Зялёнай банды Ду Юэшэнем ў Шанхаі была ўчынены разьня, у выніку якой загінула каля 4 тысячаў камуністаў. У жніўні, у выніку палітычных інтрыг, Чан Кайшы абвясьціў аб сваёй адстаўцы і аб адыходзе ад палітычнай дзейнасьці, пасьля чаго зьехаў спачатку на радзіму, у правінцыю Чжэцзян, а затым у Японію. Аднак пры гэтым ён працягваў актыўную працу па развалу лягера сваіх палітычных апанентаў.

1 сьнежня 1927 адбылося шлюб Чан Кайшы і Сун Мэйлін (малодшая сястра жонкі Сунь Ятсэна). Першая жонка Чан Кайшы — Мао Фумэй — добраахвотна выступіла ініцыятарам разводу, на які Чан Кайшы пагадзіўся.

4 студзеня 1928 Чан Кайшы вярнуўся на пасаду галоўнакамандуючага Нацыянальнай рэвалюцыйнай арміяй і быў прызначаны камандуючым сіламі Паўночнага паходу, які пасьпяхова завяршыў у ліпені таго ж году. 10 кастрычніка 1928 а Чан Кайшы стаў старшынёй Нацыянальнага ўрада Кітайскай рэспублікі.

У барацьбе зь Японіяй рэдагаваць

 
Чан Кайшы ў 1933 годзе

У 1931 Японія пачала адкрытую інтэрвенцыю з мэтай захопу Маньчжурыі. Чан Кайшы апынуўся адначасова перад трыма праціўнікамі: зьнешняй японскай агрэсіяй, выступамі спарадычна характару з боку мясцовых цэнтраў ўлады ўнутры самога Кітая, і актыўнай узброенай барацьбой Камуністычнай партыі Кітая за ўладу ў краіне. Некалькі гадоў яму ўдавалася лавіраваць паміж гэтымі трыма пошасьцямі, аднак у канцы 1936, у выніку «Сіаньскага інцыдэнту», ён быў вымушаны пайсьці на стварэньне з КПК адзінага фронту барацьбы супраць японскіх захопнікаў.

Імкнучыся наладзіць супрацоўніцтва зь вядучымі дзяржавамі таго часу ў барацьбе супраць Японіі, Чан Кайшы разьвівае супрацоўніцтва адначасова з СССР і зь Нямеччынай. Цзян Цзінга адпраўляецца на вучобу ў Маскву, а Цзян Вэйга — у Мюнхэн, пасьля служыць у танкавых войсках вэрмахта.

7 ліпеня 1937 японскія войскі абстралялі мост Лугаўцяо (Мост Марка Пола) у ваколіцах Пэкіна: так пачалася Японска-Кітайская вайна 1937-45. Рашэньнем нацыянальнага ўрада Чан Кайшы быў прызначаны гэнералісімусам Кітайскай рэспублікі. У канцы 1938 Ван Цзінвэй зьбег да японцаў і стаў кіраўніком марыянеткавага кітайскага ўрада; Чан Кайшы прыйшлося ваяваць ня толькі супраць японскай арміі, але і супраць армій, складзеных з кітайцаў і падпарадкоўваючыхся праяпонскім урадам.

Пасьля капітуляцыі Японіі 2 верасьня 1945 г. і няўдалых перамоваў з КПК аб стварэньні кааліцыйнага ўрада зь ліпеня 1946 г. Чан Кайшы кіраваў барацьбой Гаміньдана з КПК у грамадзянскай вайне.

 
20 траўня 1948 году. Чан Кайшы ўступае ў пасаду прэзыдэнта Кітайскай рэспублікі

Рэлігійныя погляды рэдагаваць

Насуперак антыхрысьціянскім настроям у Гаміньдане, жадаючы ажаніцца на Сун Мэйлін, гэнерал Чан Кайшы пагадзіўся з умовай, пастаўленай яе маці — прыняць хрысьціянства. Вясельле адбылася 1 сьнежня 1927, аднак хрышчэньне ў метадысцкай царквы Чан Кайшы прыняў толькі па сканчэньні амаль трох гадоў — 23 кастрычніка 1930, перад гэтым старанна дасьледаваўшы хрысьціянскае веравучэньне.[3]. Пасьля ён рэгулярна выступаў з пропаведзямі ў радыёзвароце на хрысьціянскія тэмы.

У 1951 Чан Кайшы і яго жонка Сун Мэйлін прынялі ўдзельнікаў місіянерскай канфэрэнцыі, якая пасьля гэтага стала рэгулярнай. Урад Гаміньдана цесна супрацоўнічаў з хрысьціянскімі місіянэрамі, выкарыстоўваючы іх друк, радыёстанцыі і школы для антыкамуністычнай прапаганды[4].

Да гэтага часу на Тайвані карыстаецца папулярнасьцю кніга «Салодкая крыніца ў пустыні» ( Хуанмо ганьцюань), якая ўяўляе сабой пераклад кнігі Летта Каўман «Streams in the Desert» з камэнтарамі «ананімнага кітайскага хрысьціяніна», аўтарам якіх зьяўляецца Чан Кайшы, які чытаў яе зь ліпеня 1944 [3].

Тайванскі пэрыяд рэдагаваць

 
Паштовая марка Кітаю 1945 году, прысьвечаная інаўгурацыі Чан Кайшы
 
Чан Кайшы з жонкай у 1955 годзе

Пасьля паразы Гаміньдана ў 1949 Чан Кайшы ўзначаліў урад і Гаміньдан на Тайвані. Прэзыдэнт (1950) і Вярхоўны галоўнакамандуючы ўзброеных сіл Кітайскай Рэспублікі (як афіцыйна называецца дзяржава на Тайвані). Да пачатку 1970-х гадоў карыстаўся падтрымкай ЗША і шматлікіх (але далёка не ўсіх) іх саюзьнікаў як адзіны законны кіраўнік усяго Кітая. Доўгі час прадстаўнікі рэжыму Чан Кайшы займалі ў Савеце Бясьпекі ААН кітайскае месца, аднак 25 кастрычніка 1971 у Савет Бясьпекі быў уведзены прадстаўнік КНР.

Памёр 5 красавіка 1975 г. на Тайвані, дзе правёў апошнія 26 гадоў свайго жыцьця. У сваім палітычным завяшчаньні Чан Кайшы заклікаў сваіх суайчыньнікаў працягваць ажыцьцяўляць 3 народных прынцыпы Сунь Ятсена: дамагацца аздараўленьня і вяртаньня да жыцьця кантынентальнай часткі Кітая, адраджаць нацыянальную культуру і рашуча абараняць дэмакратыю. Перад сваёй сьмерцю ён прасіў, каб яго астанкі былі перавезены на мацярык ў Нанкін для пастаяннага пахаваньня на гары Цзыцзіньшань, дзе знаходзіцца труна зь целам Сунь Ятсэна [5]. Сын Чан Кайшы — Цзян Цзінга — стаў новым кіраўніком тайванскай адміністрацыі.

Крыніцы рэдагаваць