Тыльзыт

	Тыльзыт; лац. Tylzyt
	рас. Советск
	; Мост каралевы Люізы
Герб Тыльзыту	Сьцяг Тыльзыту
Першыя згадкі:	1365
Горад з:	1553
Мясцовая назва:	Советск
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Калінінградзкая вобласьць
Плошча:	44,4 км²;
Вышыня:	10 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼38 614 чал. (2023);
Тэлефонны код:	40161
Паштовы індэкс:	238750–238769
Геаграфічныя каардынаты:	55°4′51″ пн. ш. 21°53′11″ у. д. / 55.08083° пн. ш. 21.88639° у. д.Каардынаты: 55°4′51″ пн. ш. 21°53′11″ у. д. / 55.08083° пн. ш. 21.88639° у. д.
	Тыльзыт на мапе Расеі Тыльзыт
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	https://sovetsk.gov39.ru/

Тыльзы́т^[2] (ням. Tilsit) альбо Тыльжа (па-польску: Tylża, па-летувіску: Tilžė), афіцыйная расейская назва з 1946 году — Савецк (рас. Советск) — места ў Расейскай Фэдэрацыі, на левым беразе ракі Нёману пры ўтоку ў яго ракі Тыльжы. Адміністрацыйны цэнтар мескае акругі Калінінґрадзкае вобласьці. Другое паводле колькасьці насельніцтва места ў вобласьці пасьля Караляўцу (Калінінграду). Знаходзіцца за 118 км на паўночны ўсход ад Караляўцу, на мяжы зь Летувой. Злучаецца мытным тэрміналам зь летувіскім берагам цераз мост Каралевы Люізы.

Назва

Назва места паходзіць ад ракі Тыльжы^[3].

Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: Tylsyt (1406 год)^[4].

Гісторыя

Прынамсі з 1365 году пры ўтоку Тыльжы ў Нёман існавала тэўтонская крэпасьць. У 1406—1409 гадох на яе месцы тэўтонскія рыцары збудавалі замак. Вакол замка ўзьнікла паселішча, якое з часам набывала ўсё большую вагу ў рэгіёне. Гісторыя Тыльжы як места пачалася з 1553 году, калі прускі герцаґ Альбрэхт Брандэнбурскі надаў паселішчу мескі статус. У 1709 годзе места пацярпела ад чумы. У час Сямігадовае вайны места акупавалі войскі Расейскае імпэрыі.

25 чэрвеня 1807 году Францыя, Расея і Прусія падпісалі тут Тыльзыцкі мір^[5]. Па здушэньні вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў некалькі сотняў паўстанцаў, якія перайшлі прускую мяжу, былі інтэрнаваныя ў Тыльзыт, у тым ліку студэнты і прафэсары Віленскага ўнівэрсытэту.

У XIX стагодзьдзі пачалося эканамічнае развіцьцё Тыльзыту, які тады быў важным цэнтрам дрэваапрацоўчае прамысловасьці й атрымаў вядомасьць вытворчасьцю тыльзыцкага сыру. У 1832 годзе збудавалі дарогу на Каралявец, у 1853 годзе — на Клайпеду, у 1865 годзе — чыгунку на Каралявец, у 1875 годзе — на Клайпеду. Места было цэнтрам летувіскай культуры — тут дзеялі летувіскія культурныя таварыствы, друкаваліся газэты й працавалі кнігарні.

У Першую сусьветную вайну 26 жніўня 1914 году Тыльзыт занялі войскі Расейскае імпэрыі, але, у адрозьненьне ад іншых местаў рэгіёну, вялікіх разбурэньняў тут не было. З 8 верасьня ў месьце дыслякаваўся 270-ы Ґатчынскі полк 68-й дывізіі, аднак ужо 12 верасьня 1914 году Нямецкая імпэрыя адваявала Тыльзыт. У час другога ўварваньня ва Ўсходнюю Прусію ў 1914—1915 гадох расейцы на паўночным беразе Нёману падышлі да места, якое абаранялі толькі слабыя войскі ляндвэра.

Па сканчэньні вайны эканоміка места пацярпела ад далучэньня (у 1923 годзе) Клайпедскага раёну да Летувы й страты мескага раёну на паўночным беразе Нёману з 10 000 жыхароў, мескім вадаправодам. У міжваенныя гады ў Тыльзыце быў цэлюлёзны завод, на якім працавала каля 1650 работнікаў, дражджавая фабрыка, гарбарныя фабрыкі, некалькі машынабудаўнічых заводаў, экспартавыя крамы, бровар, тытунёвыя і коркавая фабрыкі. Новую прамысловую зону таксама стварылі на захад ад новае грузавое станцыі, адкрытае ў выніку будаваньня 6-кілямэтровае дарогі Гіндэнбурґ-Шаўзэ. На 1939 год у месьце было 59 105 жыхароў.

У Другую сусьветную вайну з кастрычніка 1944 году Тыльзыт знаходзіўся на лініі фронту ўздоўж Нёману. У выніку баявых дзеяньняў места разбурылі прыкладна на 80% і 20 студзеня 1945 году захапілі войскі 3-га Беларускага фронту. Да канца Другое сусьветнае вайны ў Тыльзыце хадзілі трамваі.

Па вайне места ўвайшло ў склад Кёніґсбэрскае вобласьці СССР. У 1946 годзе савецкія ўлады перайменавалі Тыльзыт у Савецк. На месца пераселеных немцаў прывезьлі пераважна беларусаў і расейцаў з Паволжа. Цяпер Тыльзыт ёсьць важным расейска-летувіскім памежным пунктам пропуску на шляху Каралявец — Пецярбурґ. Тут вартыя ўвагі забудова старога места ў стылі мадэрн, тэатар і памежны мост каралевы Люізы. З старых касьцёлаў у дэфармаваным выглядзе захавалася толькі колішняя эвангелічна-рэфармацкая царква 1898—1900 гадоў, дзе ў 1919—1936 гадох пробашчам быў ксёндз Паўль Арнт.

Крыніцы

^ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) — Фэдэральная служба дзяржаўнай статыстыкі Расеі, 2023.
^ Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005.
^ Kebesch H. Unsere Tilszele. 8. Tilsiter Rundbrief, 1978/79. S. 30 f.
^ Палмайтис Л. Предложение по научной русификации исконных наименований перешедшей в состав России северной части бывшей Восточной Пруссии. — Европейский институт рассеянных этнических меньшинств, 2003. С. 48.
^ БЭ. — Мн.: 2002 Т. 14. С. 57.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 14: Рэле — Слаявіна. — 512 с. — ISBN 985-11-0238-5

[_9b52a4a0be728ed4-1] Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) — Фэдэральная служба дзяржаўнай статыстыкі Расеі, 2023.

[2] Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005.

[3] Kebesch H. Unsere Tilszele. 8. Tilsiter Rundbrief, 1978/79. S. 30 f.

[4] Палмайтис Л. Предложение по научной русификации исконных наименований перешедшей в состав России северной части бывшей Восточной Пруссии. — Европейский институт рассеянных этнических меньшинств, 2003. С. 48.

[5] БЭ. — Мн.: 2002 Т. 14. С. 57.

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]