Норн

	Норн
	Мовы Шатляндыі ў XV ст. Арэал мовы норн — аранжавым
Ужываецца ў	сучаснай Вялікабрытаніі
Рэгіён	Аркнэйскія, Шэтландзкія астравы, Кейтнэс
Колькасьць карыстальнікаў	0 чал. (1850);
Клясыфікацыя	Індаэўрапейская сям’я Германская галіна Паўночная група Заходняя падгрупа Норн; ; ; ;
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Пісьмо	лацінскае пісьмо і Younger Futhark[d]
Коды мовы
ISO 639-2(Т)	nrn
ISO 639-3	nrn

Норн — вымерлая мова заходняй падгрупы паўночнагерманскай групы германскай галіны індаэўрапейскай сям’і моваў, гістарычна распаўсюджаная на астравох на поўнач ад Шатляндыі (Аркнэйскія, Шэтландзкія астравы), а таксама на паўночна-ўсходняй ускраіне рэгіёну (графства Кейтнэс). Пасьля перадачы Аркнэйскіх і Шэтландзкіх астравоў у 1468—1469 гадох Нарвэгіяй Шатляндыі мова пачала зазнаваць заняпад і выцясьняцца шатляндзкай германскай мовай.

Гісторыя

Пачатак засваеньня Шэтландзкіх і Аркнэйскіх астравоў вікінгамі пачалося, імаверна, у ІХ ст.^[1] Гэтыя перасяленцы, на думку некаторых дасьледчыкаў, прыбылі ў параўнальна вялікай колькасьці з рэгіёну сучаснай заходняй Нарвэгіі^[2]. Напрыклад, тапаніміка Шэтландзкага архіпэлягу мае некаторыя паралелі з паўночна-заходняй Нарвэгіяй, у той час як лексыка мовы норн мае большыя сувязі з поўднем краіны^[3]. У 1468—1469 гадох Аркнэйскі й Шэтландзкі архіпэлягі трапілі ў заклад шатляндзкаму каралю Якубу ІІІ, з чым зьвязваецца асноўны этап пачатку заняпаду норну й пераходу ягоных носьбітаў на шатляндзкую германскую мову. Між тым, да скарачэньня ўжытку мовы норн на Аркнэйскіх астравох маглі прывесьці пераход тэрыторыяў у рукі шатляндзкага клану Сінклэраў і пачатковы пераход моўнага прэстыжу на карысьць шатляндзкай германскай мовы ў пачатку XV ст.^[4] На астравох Шэтландзкага архіпэлягу моўны зрух пачаўся пазьней, аднак прыкладна да канца XV ст. абодва архіпэлягі заставаліся дзьвюхмоўнымі^[5]. Нягледзячы на гэта, працэс заняпаду мовы ня стаў поўнасьцю раўнамерным, у выніку чаго норн быў распаўсюджаны як асноўная мова зносінаў на Аркнэйскіх і Шэтландзкіх астравох да канца XVI ст. і пачатку-сярэдзіны XVII ст. адпаведна^[6]^[7].

Дакладнай даты канчатковага выміраньня норну няма. Крыніцы пэрыяду XVIII-ХІХ стагодзьдзі згадваюць мову норн (радзей — пад назвамі старажытнаскандынаўская, нарвэская або дацкая) як мову, што знаходзіцца ў стане заняпаду, адзначаючы, што становішча мовы на Шэтландзкім архіпэлягу мацнейшы за стан мовы на Аркнэйскіх астравох. Хроніка 1670 году ўзгадвае, што мова распаўсюджаная толькі ў трох або чатырох прыходах у асноўным у хатніх умовах^[8], у сваю чаргу, крыніцы 1701 году адзначалі пэўную колькасьць аднамоўных носьбітаў норну і большую колькасьць носьбітаў на Шэтландзкіх, чымся на Аркнэйскіх астравох^[8]. Зьвесткі 1703 году сьцьвярджаюць, што насельніцтва Шэтландзкіх астравоў размаўляла пераважна па-ангельску, але захоўвалі старажытную дацкую мову. Між іншым, у 1750 годзе ўраджэнец Аркнэйскіх астравоў Джэймз Макензі пісаў, што мова захоўвалася ў асяродзьдзі людзей пажылога ўзросту, якія карысталіся моваю між сабою^[9]. Урэшце, апошнія паведамленьні пра носьбітаў мовы норн прыпадаюць на ХІХ ст., аднак больш верагодныя зьвесткі датуюць сьмерць мовы канцом XVIII ст.^[10] Варта зазначыць, што на 1893 год прыходзяцца паведамленьні пра наяўнасьць на ізаляваных астравох Шэтландзкага архіпэлягу, Анст і Фула, людзей, якія памяталі некаторыя сказы й урыўкі зь песень і вершаў на мове норн^[10]. Ўолтэр Сазэрлэнд, жыхар паселішча Ско (востраў Фула), які памёр у 1850 годзе, лічыцца апошнім носьбітам норну. Аднак нягледзячы на сьмерць мовы, яе сьляды захоўваюцца ў якасьці тапонімаў і дыялектызмаў для пазначэньня расьлінаў, жывёлаў, надвор’я, рыбалоўных зьяваў.

У сваю чаргу, сьмерць мовы норн у Кейтнэсе датуецца значна ранейшым тэрмінам, прыкладна XV ст.^[6], што дазваляе некаторым дасьледчыкам вылучаць кейтнэскія гаворкі норну. Пра гэтыя гаворкі сьведчаньняў засталося значна менш у адрозьненьне ад гаворак Шэтландзкага й Аркнэйскага архіпэлягаў.

Мова норн аказала значны ўплыў на мясцовыя дыялекты шатляндзкай германскай мовы, асабліва на аркнэйскі. У сваю чаргу, норн зьведаў значны лексычны ўплыў шатляндзкае германскае мовы, калі яе словы пранікалі нават у асноўны слоўнікавы фонд, пра што можна меркаваць, кіруючыся прыкладамі малітвы Ойча наш, Гільдынавай баляды і загадак.

Пісьмовасьць

Пісьмовых помнікаў норну амаль не захавалася. Усе тэксты, што дайшлі да нашых дзён, уключаюць у сябе пераклад малітвы Ойча наш і ўзор народнае творчасьці ў выглядзе баляды.

Дасьледаваньне

Норн не была пісьмоваю моваю, але норн захаваўся ў параўнальна позьніх запісах антыквараў. Так, у 1693 годзе сьвятар Джэймз Ўолес уключыў аркнэйскі варыянт малітвы Ойча наш у сваё апісаньне Аркнэйскага архіпэлягу, у 1774 годзе Джордж Лоў запісаў рад тэкстаў на шэтландзкім дыялекце на востраве Фула, уключаючы шэтландзкі варыянт Ойча наш і самы доўгі тэкст на мове — баляду Hildinakvadet. Запісы Лоў даволі ненадзейныя, паколькі ён ня быў носьбітам мовы і карыстаўся ангельскай артаграфіяй, аднак ён разумеў адрозьненьне мовы арыгіналу ад ангельскай і выкарыстоўваў літару j для пазначэньня гуку ёт на ўзор скандынаўскіх моваў. У 1900 годзе Марыюсам Гегстадам быў выдадзены камэнтаваны варыянт баляды ў Осьлё. Скандынаўскі фолк-выканаўца Гаральд Фос выканаў Hildinakvadet у музычным суправаджэньні.

Лінгвістычныя дасьледаваньні норну таксама ладзілі фарэрац Якаб Якабсэн і шатляндзец Г’ю Марўік.

Клясыфікацыя

Мова норн належыць да паўночнагерманскае групы германскае галіны індаэўрапейскае моўнае сям’і, утвараючы разам з фарэрскай, ісьляндзкай і нарвэскай мовамі заходнюю падгрупу ў складзе паўночнагерманскае групы. Заходняя падгрупа, у сваю чаргу, супрацьпастаўленая ўсходняй падгрупе, якую ўтвараюць швэдзкая, дацкая і гутнійская мовы. Гэтая клясыфікацыя засноўваецца на крытэры адрозьненьняў між мовамі паўночнагерманскае групы на момант іх падзелу, але сучасныя характарыстыкі, заснаваныя на ўзаемазразумеласьці паўночнагерманскіх моваў, падзяляе іх на астраўную й мацерыковую падгрупы. У межах гэтае гіпотэзы норн адносіцца да адной падгрупы толькі разам з ісьляндзкай і фарэрскай. Норн гістарычна падзяляў з фарэрскай мовай вялікую колькасьць агульных фаналягічных і граматычных рысаў, зьяўляючыся, магчыма, узаемназразумелай з гэтай мовай.

Мову норн ня трэба блытаць з шэтландзкім дыялектам шатляндзкай германскай мовы.

Лінгвістычная характарыстыка

Фанэтыка, фаналёгія

Фаналёгія мовы норн ня можа быць дакладна выяўленай праз адсутнасьць зыходных зьвестак, але карціна гукавага ладу мовы можа быць прыкладна адноўленая дзякуючы пісьмовым зьвесткам. З дыялектамі паўднёва-заходняй Нарвэгіі мова збліжаецца праз існаваньне азванчэньня зычных /p, t, k/ у [b, d, ɡ] перад або між галоснымі і пераходу /θ/, /ð/ у [t] і [d] адпаведна. Першая ўласьцівасьць, аднак, поўнасьцю прасочвалася толькі ў шэтландзкім дыялекце, будучы толькі частковай на Аркнэйскім архіпэлягу.

Граматыка

Граматычна норн быў блізкім да іншых паўночнагерманскіх моваў. Існавала два лікі, тры роды й чатыры склоны: назоўны, родны, давальны й вінавальны. Дзеяслоў меў два асноўныя спражэньні ў мінулым і цяперашнім часох. Як і ў іншых паўночнагерманскіх мовах, для адлюстраваньня пэўнасьці назоўніку выкарыстоўваўся суфікс замест прэпазыцыйнага артыкля: man(n), але mannen^[a]. Граматычныя сьведчаньні норну даволі бедныя, аднак яны дазваляюць меркаваць, што будова сказу набліжалася да моваў заходняй падгрупы паўночнагерманскай групы.

Сучаснае выкарыстаньне

Большая частка выпадкаў выкарыстаньня норну або іншых формаў старажытнаскандынаўскага маўленьня адносяцца да сымбалічных мэтаў (напрыклад, сьлёган Шэтландзкіх астравоў — Með lögum skal land byggja). Іншыя прыклады выкарыстаньня норну або старажытнаскандынаўскай мовы можна знайсьці ў назвах мясцовых паромаў^[11]. Іншым цікавым фактам зьяўляецца захваньне словаў норну ў назвах пародаў або колераў мясцовых авечак.

Некаторыя групы энтузіястаў, засноўваючыся на лінгвістычным аналізе захаваных пісьмовых помнікаў і старажытнаскандынаўскай лінгвістыкі наогул, займаюцца распрацоўкай і папулярызацыяй сучаснай формы норну, якая вядомая як нюнорн (літаральна «новы норн»)^[12].

Крыніцы

^ Stenroos, Merja-Riitta et al. Language Contact and Development around the North Sea. — John Benjamins Publishing Company, 2012. — С. 218. — ISBN 978-90-272-4839-8
^ Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 358. — ISBN 978-0-521-28409-7
^ Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 361.
^ Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 352. — ISBN 978-0-521-28409-7
^ Jones, Charles. The Edinburgh History of the Scots Language. — Edinburgh University Press, 1997. — С. 62. — ISBN 978-0-7486-0754-9
^ ^а ^б Jones, Charles. The Edinburgh History of the Scots Language. — Edinburgh University Press, 1997. — С. 394. — ISBN 978-0-7486-0754-9
^ Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 354. — ISBN 978-0-521-28409-7
^ ^а ^б Millar, Robert McColl. Northern and Insular Scots. — Edinburgh University Press, 2007. — С. 126. — ISBN 978-0-7486-2317-4
^ Hoops, Johannes. Reallexikon Der Germanischen Altertumskunde: Band 21. — Walter De Gruyter Inc, 2003. — С. 385.
^ ^а ^б Glanville Price. The Languages of Britain. — London: Edward Arnold, 1984. — С. 203-204. — ISBN 978-0-7131-6452-7
^ The fleet — new Yell Sound ferries (анг.) Афіцыйная старонка Рады Шэтландзкіх астравоў. Рада Шэтландзкіх астравоў. Праверана 27 сакавіка 2014 г.
^ Norn, the ancient language of Orkney and Shetland (анг.)

Заўвагі

^ «Чалавек». Больш дакладны пераклад абедзьвюх формаў гэтага слова на беларускую мову немагчымы праз адсутнасьць у беларускай мове паняцьця пра артыкль і пэўнасьць.

Літаратура

Barnes, Michael P. „Orkney and Shetland Norn”. In Language in the British Isles, ed. Peter Trudgill, 352-66. Cambridge: Cambridge University Press, 1984.
Jakobsen, Jakob. An Etymological Dictionary of the Norn Language in Shetland. 2 vols. London/Copenhagen: David Nutt/Vilhelm Prior, 1928-32.
Hægstad, Marius, 1900. Hildinakvadet, med utgreiding um det norske maal paa Shetland i eldre Tid. Videnskabsselskabets skrifter, II. Historisk-filosofiske Klasse, 2. Christiania: Jacob Dybwad, 1902
Low, George. A Tour through the Islands of Orkney and Schetland. Kirkwall: William Peace, 1879.
Marwick, Hugh. The Orkney Norn. London: Oxford University Press, 1929.
Rendboe, Laurits. „The Lord’s Prayer in Orkney and Shetland Norn 1-2”. North-Western European Language Evolution 14 (1989): 77-112 and 15 (1990): 49-111.
Wallace, James. An Account of the Islands of Orkney. London: Jacob Tonson, 1700.

Вонкавыя спасылкі

Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію
норн мовай

[1] Stenroos, Merja-Riitta et al. Language Contact and Development around the North Sea. — John Benjamins Publishing Company, 2012. — С. 218. — ISBN 978-90-272-4839-8

[2] Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 358. — ISBN 978-0-521-28409-7

[3] Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 361.

[4] Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 352. — ISBN 978-0-521-28409-7

[5] Jones, Charles. The Edinburgh History of the Scots Language. — Edinburgh University Press, 1997. — С. 62. — ISBN 978-0-7486-0754-9

[394i-6] а ^б Jones, Charles. The Edinburgh History of the Scots Language. — Edinburgh University Press, 1997. — С. 394. — ISBN 978-0-7486-0754-9

[7] Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 354. — ISBN 978-0-521-28409-7

[126i-8] а ^б Millar, Robert McColl. Northern and Insular Scots. — Edinburgh University Press, 2007. — С. 126. — ISBN 978-0-7486-2317-4

[9] Hoops, Johannes. Reallexikon Der Germanischen Altertumskunde: Band 21. — Walter De Gruyter Inc, 2003. — С. 385.

[203204i-10] а ^б Glanville Price. The Languages of Britain. — London: Edward Arnold, 1984. — С. 203-204. — ISBN 978-0-7131-6452-7

[12] The fleet — new Yell Sound ferries (анг.) Афіцыйная старонка Рады Шэтландзкіх астравоў. Рада Шэтландзкіх астравоў. Праверана 27 сакавіка 2014 г.

[13] Norn, the ancient language of Orkney and Shetland (анг.)

[11] «Чалавек». Больш дакладны пераклад абедзьвюх формаў гэтага слова на беларускую мову немагчымы праз адсутнасьць у беларускай мове паняцьця пра артыкль і пэўнасьць.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[a]

[11]

[12]