Іван Чымбург

	Іван Савіч Чымбург
Дата нараджэньня	27 студзеня 1904
Месца нараджэньня	в. Еўлічы Слуцкага павет, Менская губэрня, Расейская імпэрыя
Дата сьмерці	1978
Асноўныя зацікаўленасьці	дыялектычны матэрыялізм
Аказалі ўплыў	Карл Маркс, Фрыдрых Энгельс

Іван Савіч Чымбург (1904; в. Еўлічы,цяпер Слуцкі раён, Менская вобласьць, Беларусь) —1978) — беларускі філёзаф. Кандыдат філязофскіх навук, рэктар БДУ у 1949—1952 гадох.

Біяграфія

Нарадзіўся ў сям’і селяніна-серадняка. У сям’і былі яшчэ 2 браты і сястра. Гаспадарка бацькоў складалася з 3 дзесяцін ворнай зямлі, 15 дзесяцін сенажаці, 1 каня і 1 каровы. Маці памерла, калі Івану было 6 год. Ён рана пачаў працаваць на зямлі. Пасьля заканчэньня трохкляснай сельскай школы ў 1917 годзе паступіў у нанава створаную Слуцкую беларускую гімназію, якую пакінуў праз 2 гады празь нястачу сродкаў для аплаты за навучаньне. Да канца 1920 году працаваў у гаспадарцы бацькі. Адначасова займаўся самаадукацыяй. У студзені 1921 году аднавіў вучобу ў працоўнай школе, а пасьля працягваў яе на агульнаадукацыйных курсах. У студзені таго ж году ён уступіў у камсамол. У далейшым па рэкамэндацыі Слуцкага камсамола атрымаў камандзіроўку ЦК КСМ Беларусі ў Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт на факультэт грамадзкіх навук. На рэарганізаваным у 1922 г. ФГН навучаўся на прававым аддзяленьні. У 1924 годзе факультэт грамадзкіх навук быў ліквідаваны, у сувязі з чым па жаданьні перавёўся ў Саратаўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт. У 1927 годзе ён скончыў прававое аддзяленьне факультэта права і гаспадаркі і быў рэкамэндаваны ў асьпірантуру па спэцыяльнасьці «крымінальнае права і крымінальны працэс». Але паколькі ў Саратаўскім губэрнскім судзе і пракуратуры не было месца для праходжаньня практыкі, ён быў накіраваны ў Курскую губэрнскую пракуратуру. Па заканчэньні практыкі яму прапанавалі заняць пасаду сьледчага камэры сьледчага ўпраўленьня абласной пракуратуры ў горадзе Новы Аскол (Курская вобласьць), на што ён даў згоду. На гэтай пасадзе працаваў ад кастрычніка 1927 да траўня 1930 году. Тут ён кіраваў апэрацыямі па ліквідацыі дзьвюх бандаў, якія займаліся рабаўніцтвам і тэрарыстычнымі актамі. Браў удзел у правядзеньні хлебанарыхтоўчых кампаній і калектывізацыі сельскай гаспадаркі, а пасьля ўваходзіў у склад раённай «тройкі» па выкараненьні дапушчаных перагінаў. Таксама абіраўся сябрам Новааскольскага гарадзкога савету, працаваў пазаштатным інструктарам райкаму камсамолу. 13 траўня 1930 году быў пераведзены на работу ў горад Варонеж на пасаду сьледчага ўпраўленьня абласной пракуратуры.

Напачатку 1931 году пакінуў працу ў органах пракуратуры і заняў пасаду асыстэнта катэдры дыялектычнага і гістарычнага матэрыялізму Варонескага заавэтінстытуту. Тут жа ўвесну 1931 году ён быў прыняты кандыдатам у сябры ВКП(б). У верасьні 1933 году паступіў у асьпірантуру Маскоўскага інстытуту гісторыі, філязофіі і літаратуры. Адначасова выконваў абавязкі дацэнта катэдры дыялектычнага і гістарычнага матэрыялізму Маскоўскага інстытуту народнагаспадарчага ўліку. У ліпені 1937 году ў аўтабіяграфіі Іван Савіч пісаў, што «прымаў актыўны ўдзел у барацьбе з трацкізмам… У 1935 г. актыўна ўдзельнічаў у выкрыцьці ворага народа Прыюшына, працаваўшага тады дырэктарам Маскоўскага інстытута гісторыі, філязофіі і літаратуры». 25 чэрвеня 1936 году абараніў дысэртацыю на ступень кандыдата філязофскіх навук па тэме «Крытыка Плеханаўскага разуменьня клясаў ды клясавай барацьбы». Дысэртацыя была зацьверджана 25 красавіка 1938 году. Па рашэньні камісіі па разьмеркаваньні асьпірантаў, якія закончылі навучаньне, быў накіраваны на працу ў БДУ.

Вяртаньне ў Беларусь

Па прыезьдзе ў Менск пачаў працаваць дацэнтам катэдры сацыяльна-эканамічных дысцыплін гістарычнага факультэта БДУ. У кастрычніку 1936 г. ён быў прызначаны дэканам гістарычнага факультэта, зьмяніўшы на гэтай пасадзе акадэміка Васіля Шчарбакова, які неўзабаве быў арыштаваны і расстраляны. У хуткім часе яго прызначылі прарэктарам па вучэбнай частцы, а напрыканцы чэрвеня — пачатку ліпеня 1937 году быў выканаўцам абавязкаў рэктара ўнівэрсытэту. 3 ліпеня 1937 г. быў прызначаны новы рэктар — Нічыпар Бладыка. І. С. Чымбург працягваў працаваць на пасадзе прарэктара. Аднак ужо ў кастрычніку рэктар Нічыпар Бладыка, прарэктар М. Лоцманаў, І. С. Чымбург і іншыя былі моцна раскрытыкаваныя на закрытм партсходзе па разглядзе асабістых справаў за тое, што «не вядуць рашучай барацьбы па ліквідацыі вынікаў шкодніцтва». І. С. Чымбург быў выключаны з кандыдатаў у сябры ВКП(б) з-за ўтойваньня фактаў наяўнасьці рэпрэсаваных сваякоў (стрыечных братоў бацькі), прымяненьня бацькам наёмнай працоўнай сілы, дапушчэньня трацкісцкага выразу падчас выступленьня на настаўніцкай канфэрэнцыі. Справа была перададзена ў камісію партыйнага кантролю пры ЦК КП(б)Б, але гэтыя факты не пацьвердзіліся не ў сэнсе адсутнасьці рэпрэсаваных сваякоў, а ў тым, што ён гэтых фактаў не хаваў. Ён быў адноўлены як кандыдат у члены ВКП(б), а ў 1939 годзе стаў чальцом партыі. З кастрычніка 1937 па кастрычнік 1938 г. кіраваў катэдрай сацыяльна-эканамічных дысцыплін БДУ, а пасьля загадваў катэдрай асноў марксізму-ленінізму.

Вайна і рэктарства

У пачатку Нямецка-савецкай вайны здолеў пакінуць Менск, але ягоная жонка засталася ў акупаваным горадзе. Прызваны ў армію, у ліпені 1941 г. ён стаў курсантам 53-га запаснога палка сувязі ў г. Мерынь (Смаленская вобласьць). У верасьні 1941 г. стаў палітруком роты гэтага палка, які знаходзіўся на Заходнім фронце, а пасьля быў адпраўлены ў Сьвярдлоўск (цяпер — Екацярынбург). 3 чэрвеня 1942 г. на той жа пасадзе палітрука роты ў 126-м асобным палку сувязі ён знаходзіцца на Варонескім, пасьля на Цэнтральным фронце. У ліпені 1943 г. яго пасылаюць на курсы ўдасканаленьня афіцэраў Галоўнага ўпраўленьня сувязі Чырвонай Арміі ў Маскве, а пасьля ў Кіеве. Па іх заканчэньні ў чэрвені 1944 г. Івана Чымбурга прызначаюць інструктарам арганізацыйна-партыйнай работы 14-га асобнага батальёна ўрадавай сувязі НКУС у Кіеве, а з жніўня 1944 г. — інструктарам арганізацыйна-партыйнай работы 309-га асобнага палка ўрадавай сувязі. 10 чэрвеня 1945 г. за ўзорнае выкананьне спэцыяльнага заданьня па арганізацыі і забесьпячэньні сувязьзю наступаючых войскаў Чырвонай Арміі Іван Савіч быў узнагароджаны мэдалём «За баявыя заслугі», а 9 мая 1945 г. — мэдалём «За перамогу над Нямеччынай ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.». Пасьля заканчэньня вайны старэйшы лейтэнант Іван Чымбург быў старэйшым інструктарам прапаганды палітаддзела 309-га асобнага палка ўрадавай сувязі ў Кіеве

У канцы мая 1946 г. Іван Чымбург вярнуўся ў Менск і быў залічаны дацэнтам катэдры асноў марксізму-ленінізму БДУ. У студзені 1947 г. яго, як дэмабілізаванага з арміі, аднавілі на пасадзе загадчыка гэтай жа катэдры. Аднак неўзабаве ён прызначаецца на пасаду дырэктара Інстытуту гісторыі партыі пры ЦК КП(б)Б — філіяле ІМЭЛ пры ЦК ВКП(б), на якой ён працуе са жніўня 1947 па жнівень 1949 г. Узначальваючы інстытут, ён арганізаваў пераклад твораў Леніна і Сталіна на беларускую мову, а таксама распрацоўку пытаньняў гісторыі КП(б)Б. У гэты час выходзяць яго работы «Абарона і абгрунтаваньне тав. Сталіным тактычных асноў бальшавіцкай партыі», «Красавіцкія тэзісы Ў. І. Леніна», «Да вывучэньня твораў І. В. Сталіна на беларускай мове», «Першы зьезд КП(б)Б» і цэлы шэраг іншых. Пад яго рэдакцыяй у 1949 г. выйшлі творы тагачаснага міністра дзяржбясьпекі БССР Лаўрэнція Цанавы «Всенародная партизанская война в Белоруссии против фашистских захватчиков» і калектыўная праца «В. И. Ленин и И. В. Сталин — организаторы Белорусской ССР». 26 ліпеня 1949 г. загадам міністра вышэйшай адукацыі СССР І. С. Чымбург быў зацьверджаны рэктарам Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту.

Іван Чымбург прыняў унівэрсытэт у складзе 6 факультэтаў, 35 катэдраў, 14 лябараторыяў, 12 кабінэтаў, 2 музэяў, біялягічнага інстытуту і інстытуту хіміі. Інстытут хіміі займаў у той час 1 пакой, у ім працавала 12 чалавек; біялягічны інстытут — 3 малых пакоя. Акрамя таго, мелася ўласная біёлягагеаграфічная станцыя ва ўрочышчы Сасьнягі Трасьцянецкага с/с, 3 інтэрнаты, 3 жылыя дамы, 4 баракі. У БДУ на 1 ліпеня 1949 г. вучылася 1220 студэнтаў, зь іх стыпэндыю атрымлівалі 1108. Выкладчыцкі склад налічваў 161 чалавек (у тым ліку 26 сумяшчальнікаў). 3 іх прафэсараў — 14, дацэнтаў — 75, выкладчыкаў — 58, асыстэнтаў — 14. У асьпірантуры вучылася 38 чалавек. Калі Міністэрства вышэйшай адукацыі СССР не дало вытворчай базы ў Маскве для студэнтаў-фізыкаў, рэктарат БДУ зьвярнуўся да кіраўніцтва Менскага радыёзавода з запытам аб магчымасьці праходжаньня студэнтамі практыкі на ім. У кастрычніку 1949 г. катэдру гісторыі БССР аб’ядналі з катэдрай гісторыі СССР. Калі ў бібліятэцы на 1 жніўня 1949 г. з 97 097 кніг толькі 306 былі на беларускай мове, то ў 1951/52 навучальным годзе кніг на расейскай мове было 130 935, на беларускай — 6457, на замежных — 4587. У 1950/ 51 навучальным годзе ім былі ўнесены зьмены ў пляны МВА СССР: на аддзяленьні журналістыкі пачалі чытацца беларуская мова, гісторыя БССР, гісторыя беларускай літаратуры, беларускі фальклёр (у дадатак да расейскага фальклёру), гісторыя беларускага савецкага друку. На філфаку ў дадатак да курса гісторыі літаратуры народаў СССР — гісторыя беларускай літаратуры. Акрамя таго, рэктарат выступіў з прапановай аб распрацоўцы ў МВА СССР двух вучэбных плянаў: адзін — для ўнівэрсытэтаў РСФСР, другі — для ўнівэрсытэтаў саюзных рэспублік.

Ідэалягічны ўціск узмацніўся пасьля зьяўленьня ў сьвет у чэрвені 1950 г. работы Сталіна «Марксим и вопросы языкознания» і адпаведных партыйных дакумэнтаў і ўрадавых пастаноў. Таму ў 1950—1952 гг. БДУ ўсю «вучэбную, навукова-дасьледчую і палітыка-выхаваўчую работу будаваў на аснове… геніяльных указаньняў таварыша І. В. Сталіна, рашэньняў СМ СССР і ВКП(б) аб грандыёзных будоўлях камунізму…». У «сьвятле ўказаньняў тав. Сталіна» было цалкам «перабудавана выкладаньне ўсіх дысцыплін у асабліва мовазнаўчых і грамадзкіх навук». Вывучэньне прац Сталіна па пытаньнях мовазнаўства было арганізавана на ўсіх катэдрах, ва ўнівэрсытэце праводзіліся адмысловыя сэсіі, даклады, лекцыі. Навукоўцы, асьпіранты і студэнты выступалі зь лекцыямі перад насельніцтвам Менску па пытаньнях вывучэньня прац тав. Сталіна. Пад пастаянны нагляд трапілі катэдры грамадзкіх навук — марксізму-ленінізму, гісторыі філязофіі і лёгікі, дыялектычнага і гістарычнага матэрыялізму, палітэканоміі. Ад выкладчыкаў гэтых катэдраў пастаянна патрабавалі паглыбляць вывучэньне прац Сталіна, у лекцыях і на сэмінарскіх занятках шырэй увязваць праграмны матэрыял з надзённымі задачамі камуністычнага будаўніцтва, весьці барацьбу з «извращениями марксизма-ленинизма, … начетничеством, толмудизмом».

Напружана ішла праца па перагляду, складаньні і зацьвярджэньні праграм, спэцкурсаў, тэматыкі спэцсэмінараў, курсавых і дыплёмных работ у сьвеце вучэньня Сталіна аб мовах. Самую значную перабудову перажылі катэдры філфака. Былі перагледжаны праграмы па гісторыі беларускай мовы, сучаснай беларускай мове, дыялекталёгіі, рускай і замежнай літаратуры і г. д. Катэдры мовазнаўчых дысцыплін дакладна правяраліся прадстаўнікамі з Масквы, камісіямі Менскага ГК КП(б)Б і ўнутрыўнівэрсытэцкімі камісіямі. Практыкаваліся сумесныя пасяджэньні катэдраў, на якіх абмяркоўвалі спэц-даклады, накшталт «Причастие в современном русском литературном языке в сьвете трудов тов. Сталина по вопросам языкознания». Тэматыка новых сэмінараў і спэцкурсаў была прыблізна той жа: «Глагол в белорусском языке в сьвете учения т. Сталяна о языке» (IV курс філфака), «Стиль и язык газэты в сьвете сталинского учения о языке» (IV курс, аддзел журналістыкі). Катэдры біяфака, а таксама фізвыхаваньня, лёгікі і псыхалёгіі будавалі сваю працу адпаведна з рашэньнямі АН СССР і АМН СССР па пытаньнях вывучэньня і прапаганды спадчыны І. П. Паўлава. Ад лектараў патрабаваўся ў першую чаргу высокі ідэйна-тэарэтычны ўзровень выкладаньня. Тыя, хто на лекцыях недастаткова раскрываў «историческое значение трудов т. Сталина», падвяргаўся рэзкай крытыцы (Г. С. Юньеў, Р. С. Маханёк, А. І. Дзяўко, М. С. Зярніцкі і інш.).

Загадам МВА СССР ад 30 верасьня 1950 г. былі пераўтвораны геаграфічны факультэт у геоляга-геаграфічны, а біялягічны — у біёляга-глебавы. Адпаведныя аддзяленьні пачалі працаваць з 1951 г. У верасьні 1951 г. аб’ядноўваліся катэдры заалёгіі пазванковых і заалёгіі беспазванковых у катэдру заалёгіі; катэдры каталізу, прыкладной фізычнай хіміі і арганічнай хіміі — у катэдру арганічнай хіміі. Ствараліся новыя катэдры — гісторыі філязофіі і лёгікі (1 верасьня 1950 г. замест скасаванай у 1949 г. катэдры гісторыі філязофіі, яе загадчыкам стаў рэктар І. С. Чымбург), экспэрымэнтальнай фізыкі, глебазнаўства. У верасьні 1951 г. хімічны і біялягічны факультэты былі зьліты ў факультэт хімічных і біялягічных навук. Праўда, гэты «гібрыд» праіснаваў нядоўга і зноў падзяліўся на 2 факультэты.

Калі ў верасьні 1949 г. у БДУ вучылася 1568 студэнтаў, то ў верасьні 1951 г. — 1771; у той жа час у жніўні 1950 г. прафэсарска-выкладчыцкі штат складаў 155 чалавек (зь іх 20 — па сумяшчальніцтве). 3 6 прафэсараў, дактароў навук 5 працавалі па сумяшчальніцтве, з 45 дацэнтаў, кандыдатаў навук 9 — сумяшчальнікі. Існавалі вакансіі на пасады прафэсараў, дактароў навук па прадметах фізыкі, матэматыкі, лёгікі, ґеалёґіі, глебазнаўстве і інш. У 1951/52 навучальным годзе працавалі 164 чалавекі прафэсарска-выкладчыцкага складу.

Пасьля выхаду пастановы ЦК КП (б)Б «Аб аднаўленьні і разьвіцьці гарадзкой гаспадаркі і добраўпарадкаваньні горада Мінска» ў 1951 годзе на прапанову камсамольцаў 2-га курса фізмата студэнтаў унівэрсытэту абавязалі адпрацаваць 15 дзён на будаўніцтве інтэрната па вул. Сьвярдлова на 410 месцаў і датэрмінова закончыць яго ўзьвядзеньне да 1 кастрычніка 1951 г. 3 пачатку ліпеня на будаўнічай пляцоўцы ўсталявалі пражэктары і была арганізавана начная зьмена студэнтаў. 3 30 чэрвеня 135 студэнтаў занялі закладкай Дзіцячага парку ля тэатра опэры і балета (сучасны Піянэрскі парк з помнікам М. Казею), упарадкаваньнем парку імя М. Горкага. За лета была ўзьведзена 4-павярховая цагляная каробка інтэрната.

Колькасьць асьпірантаў павялічылася ад 38 (1949/50 навучальны год) да 89 (1951/52 навучальны год), у тым ліку і завочнай асьпірантуры. За 1951/52 навучальны год было абаронена супрацоўнікамі ўнівэрсытэту 4 кандыдацкія дысэртацыі, а за час з 1948 г. — 1 доктарская і 7 кандыдацкіх. На 33 месцы ў асьпірантуру ў 1951 г. прэтэндавала 39 чалавек. Напрыканцы 1951 году ЦК КП(б)Б выдаў пастанову 115 «Аб стане і мерах паляпшэньня падрыхтоўкі навукова-пэдагагічных кадраў праз асьпірантуру ў БССР». Тады Чымбург усталяваў плян гутарак прарэктара па навуковай рабоце з асьпірантамі і выдаў асьпірантам пакінуць працоўную дзейнасьць па-за дасьледаваньнем. Навуковая работа ва ўнівэрсытэце разьвівалася па шляху распрацоўкі навуковых праблем па геамарфалёгіі і геаграфіі Беларусі, гісторыі беларускага савецкага друку, сучаснай беларускай мовы, гісторыі рускай філялёгіі, гісторыі Нямеччыны, павярхоўных зьяваў і адсарбацыі, рэакцыі ў цьвёрдых фазах і інш. Пасьпяхова працавалі над тэмамі дацэнт В. А. Дзяменцьеў («Паходжаньне скразных далін Беларусі і іх выкарыстаньне ў народнай гаспадарцы»), ст. выкладчык П. Г. Пятровіч («Роля зааплянктона пры вырошчваньні рыб у вадаёмах БССР»), дац. М. Р. Ларчанка («Руска-беларускія літаратурныя сувязі»), дац. Г. Л. Старобінец («Адсарбацыя пароў арганічных рэчываў каучукам коксагыза», І. П. Шапіры («Фотаэлектрычны эфэкт у сэлене з прымесьсю ртуці») і інш.

У 1951 г. пашырылася практыка правядзеньня навуковых экспэдыцыяў. Катэдра беларускай мовы і літаратуры арганізавала дыялекталягічную экспэдыцыю ва Ўшацкі, Дуніловіцкі і Докшыцкі раёны Палескай вобласьці. Экспэдыцыя зьбірала матэрыял для складаньня атляса беларускай мовы. Біяфак пасылаў экспэдыцыі па вывучэньні рыбнай гаспадаркі буйных вадаёмаў Беларусі (кіраўнік 3. Н. Дзянісаў), па вывучэньні грыбковых захворваньняў кармавой расьліннасьці Палесься (кіраўнік М. А Дарожкін). Катэдра фізычнай геаграфіі — па вывучэньні ляндшафтаў паўднёва-ўсходняй часткі Палесься, катэдра неарганічнай хіміі — па вывучэньні салявых радовішчаў Беларусі. Гэтыя гады далі працяг супрацоўніцтву БДУ зь беларускай прамысловасьцю. У 1951 годзе быў заключаны дагавор аб творчым супрацоўніцтве паміж навукоўцамі катэдраў агульнай фізыкі, экспэрымэнтальнай фізыкі, фізычнай і калёіднай хіміі і дырэкцыяй МАЗа. Катэдра арганічнай хіміі супрацоўнічала зь Менскім гарбарным заводам «Бальшавік», вэлязаводам. Рэктарат, аднак, канстатаваў, што ў працу па супрацоўніцтве з вытворчасьцю далучана толькі невялікая частка навукоўцаў БДУ. Тыя катэдры, што супрацоўнічалі, нярэдка распыльваюць навуковыя сілы на выкананьне дробнай тэматыкі і не канцэнтруюць сілы на найбольш важных навуковых праблемах, напрыклад катэдра геамэтрыі аказвала дапамогу абутковай фабрыцы імя Кагановіча па распрацоўцы рацыянальнага мэтаду раскрою скуры. Даволі актыўна разьвівалася і навукова-дасьледчая работа студэнтаў. На яе ніжнім узроўні працаваў навукова-дасьледчы гурток. Кіраўніцтва БДУ ўвесь час дамагалася, каб на кожнай катэдры існаваў такі гурток. Лепшыя даклады з гурткоў рэкамэндаваліся на навуковую студэнцкую канфэрэнцыю, што вырашала, звычайна, кіраўніцтва факультэцкага СНТ. Пасьля канфэрэнцыі, якая стала ўжо ў той час у БДУ пастаяннай, студэнцкія працы выносіліся на гарадзкі агляд студэнцкіх навуковых работ, які праходзіў у тэатры опэры і балета. Работы дзяліліся на катэгорыі: 1 — самастойныя навуковыя дасьледаваньні, 2 — з элемэнтамі самастойнага дасьледаваньня, 3 — рэфэратыўныя работы. Так, на VI студэнцкай навуковай канфэрэнцыі ў красавіку 1952 г. прагучала 60 дакладаў, зь іх 49 было вынесена на гарадзкі агляд. Праўда, рэктарат канстатаваў, што значная частка дакладаў ня носіць дасьледчага характару.

Відавочна, што імкненьне да ўсеабдымнасьці ў такой сфэры, як навуковае дасьледаваньне, штучнае, прымусовае замест добраахвотнага. Стварэньне навуковых гурткоў не магло не адбіцца на якасьці навуковых работ. І ўсе ж добрым вынікам студэнцкай працы стаў выхад у студзені 1951 г. першага выпуску зборніка студэнцкіх навуковых работ.

Зразумела, акрамя студэнцкіх канфэрэнцый, праходзілі традыцыйныя навуковыя сэсіі, юбілейныя канфэрэнцыі: «2-годзьдзе з дня выхаду ў сьвет працы т. Сталіна „Марксізм і пытаньні мовазнаўства“», «100-годзьдзе з дня сьмерці М. В. Гогаля», «240-годзьдзе з дня нараджэньня М. В. Ламаносава», «72-годзьдзе з дня нараджэньня І. В. Сталіна», «Памяці Я. Карскага» і інш.

Аднак самай значнай падзеяй таго часу было, несумненна, адзначэньне ў кастрычніку 1951 г. 30-годзьдзя БДУ Цікава, што гэта быў ці не першы выпадак, калі дзень адкрыцьця ўнівэрсытэту адзначаўся 30 кастрычніка. Раней гэта дата была 11 ліпеня. 3 нагоды юбілею ў газэце «За сталінскія кадры» былі надрукаваны цыклы артыкулаў «3 гісторыі нашага ўнівэрсытэту» (кароткі агляд гісторыі БДУ), «Іх выхаваў унівэрсытэт» (кароткія біяграфіі К. Крапівы, П. Броўкі, І. В. Гутарава, І. П. Мележа, Р. Ч. Аблавай і інш.).

Рэктар І. С. Чымбург таксама выступаў і ва ўнівэрсытэцкай, і ў рэспубліканскай прэсе. У прыватнасьці, канстатавалася, што БДУ ўяўляе сабою буйны навуковы цэнтар, дзе на 35 катэдрах працуюць 170 навуковых работнікаў, за 1951 г. студэнцкія навуковыя гурткі распрацавалі больш 340 дакладаў, з 1771 студэнта стыпэндыю атрымліваюць 1538 чалавек, зь іх 255 — стыпэндыю выдатнікаў, 9 — імя Сталіна, 2 — імя Калініна, 2 — імя ХV-годзьдзя ВЛКСМ. Рэктар адзначыў, што катэдрамі ў БДУ кіруюць правадзейныя члены і члены-карэспандэнты АН БССР, дактары навук М. М. Нікольскі, у. М. Перцаў, Ц. М. Годнеў, М. Ф. Ярмоленка, І. С. Лупіновіч, Б. В. Ерафееў, М. Е. Макушок, І. В. Гутараў, М. А. Дарожкін. Ён падкрэсьліваў, што «трыццацігадовы юбілей — вялікае сьвята ў жыцьці ўнівэрсытэту, сьвята беларускай навукі і культуры».

3 10 па 20 кастрычніка 1951 г. у БДУ адбылася юбілейная навуковая сэсія студэнтаў, на якой прагучала 32 даклады, з 20 па 30 кастрычніка — юбілейная навуковая сэсія Вучонага савета ўнівэрсытэту. Была арганізавана выстава, якая адлюстроўвала дзейнасьць унівэрсытэту за 30 год. Былі выдадзены юбілейныя зборнікі Вучоных запісак БДУ і навуковых работ студэнтаў. Адбыўся конкурс на лепшы літаратурны твор, на якім 1-я прэмія была прысуджана V. Нядзьвецкаму (II курс філфака) за верш «За дружбу з Масквой», 2-ю прэмію падзялілі Ніл Гілевіч (I курс філфака) за верш «На парозе жыцьця» і Д. Сіманаў (II курс філфака) за цыкл вершаў «Юность мира».

3 нагоды юбілею 30 кастрычніка адбылося ўрачыстае пасяджэньне прадстаўнікоў партыйных, камсамольскіх і грамадзкіх арганізацыяў Менску і БДУ з прысутнасьцю гасьцей з Масквы, Ленінграда, Вільні, Кіева, на якім прысутнічалі І. С. Патолічаў, В. І. Казлоў, С. К. Цімашэнка, Пётар Машэраў, І. Д. Варвашэня, К. Т. Мазураў, К. Крапіва, А. Куляшоў, Л. Александроўская і іншыя.

Пасьля пасяджэньня адбыўся канцэрт, на якім хор унівэрсытэту сярод іншых твораў выканаў «Песьню студэнтаў БДУ». Выступалі таксама струнны аркестар і драматычны гурток. Шмат прыходзіла і віншавальных тэлеграм ад унівэрсытэтаў Кіеўскага, Узьбецкага, Ерэванскага, Карэла-Фінскага і інш. Віншаваньне ад беларускіх пісьменьнікаў падпісалі Якуб Колас, Кандрат Крапіва, Аркадзь Куляшоў, Максім Танк, Міхась Лынькоў, Пятро Глебка, Іван Шамякін, Пімен Панчанка ды іншыя. У тыя дні ўнівэрсытэт быў упрыгожаны чырвонымі сьцягамі, велізарнымі партрэтамі Леніна і Сталіна, а ўвечары над галоўным корпусам запальваліся словы «XXX год БДУ». Загадам МВА СССР да 30-годзьдзя БДУ была вынесена падзяка І. С. Чымбургу, Е. К. Азаранку, У. М. Перцаву, М. М. Нікольскаму, М. Ф. Ярмоленку, І. С. Лупіновічу, М. А. Дарожкіну, В. Д Акімавай. Вялікая група студэнтаў была ўзнагароджана граматамі ЦК ЛКСМБ39. Увогуле сьвяткаваньне 30-годзьдзя БДУ прайшло надзвычай шырока і мела вялікі грамадзкі рэзананс на Беларусі, што, несумненна, сьведчыла аб тым, што, нягледзячы на цяжкасьці, унівэрсытэт адрадзіўся зноў. Здавалася, што і ў наступныя гады Іван Чымбург будзе пасьпяхова працаваць на пасадзе рэктара. Тым больш, што ён дастаткова актыўна займаўся навуковай дзейнасьцю, грамадзкай работай. За мінулы пэрыяд сваёй навуковай дзейнасьці І. С. Чымбург надрукаваў 33 навуковыя артыкулы ва «Ученых записках» БДУ, часопісах і газэтах, зьяўляўся адным з рэдактараў 4-га тома «Гісторыі БССР», узначальваў катэдру марксізму-ленінізму БДУ, выступаў зь лекцыямі й дакладамі як пазаштатны лектар ЦК КП(б)Б перад жыхарамі Менску, уваходзіў Менскага гаркама КП(б)Б, чальцом рэспубліканскага і абласнога кіраўніцтва таварыстваў па распаўсюджваньні палітычных, навуковых ведаў. Так, у прыват-насьці, характарызавалі рэктара ў БДУ. Аднак ВАК МВА СССР 20 лістапада 1951 г., разглядзеўшы хадайніцтва Савета БДУ ад 12 кастрычніка 1951 г. аб зацьвярджэньні І. С. Чымбурга ў навуковым званьні прафэсара адмовіў, не знайшоўшы дзеля гэтага падстаў. Пры гэтым падкрэсьлівалася, што да навуковага званьня рэктар можа быць прадстаўлены не Саветам унівэрсытэту, а кіраўніцтвам Галоўнай управы ўнівэрсытэтаў СССР. Акрамя таго, мусіць, не спрыяў аўтарытэту рэктара сярод вышэйшага кіраўніцтва скандал, які разгарэўся на катэдры рускай і ўсеагульнай літаратуры летам 1950 г. паміж заг. катэдры прафэсарам І. В. Гутаравым і дацэнтамі Л. У. Круцікавай, Л. Я. Рэзьнікавым і іншымі. Канфлікт, узьнікшы з-за дробязных разыходжаньняў, хутка перарос у высьвятленьне асабістых адносінаў, выліўся ў цэлы шэраг скаргаў сакратару парткама БДУ М. С. Арлову, начальніку Галоўнай управы ўнівэрсытэтаў МВА К. Ф. Жыгач, сакратару ЦК КП(б)Б Ц. С. Гарбунову. Рэктар лічыў, што ўся гэтая мітусьня замінае працы катэдры і факультэта, але быў абвінавачаны ў «зажыме крытыкі і самакрытыкі». Аб становішчы (узаемаадносінах) на катэдры, факультэце дакладалася заг. аддзелам прапаганды і агітацыі ЦК КП(б)Б Ц. Я. Кісялёву, заг. сэктарам навукі ЦК К. І. Шабуне. Урэшце рэшт справа зайшла так далёка, што І. С. Чымбург быў вымушаны пісаць дакладную запіску сакратару ЦК ВКП(б) М. А. Суславу з просьбай аб пераводзе канфліктуючых выкладчыкаў у іншыя ВНУ Беларусі. Акрамя ўсіх гэтых прыкрых здарэньняў, магчыма, не падабаліся ў Міністэрстве вышэйшай адукацыі пастаяньныя «бамбардзіроўкі» просьбамі аб вылучэньні сродкаў на абсталяваньне, будаўніцтва і г. д. Маглі быць, верагодна, і іншыя падставы для таго, каб 19 ліпеня 1952 г. згодна загаду МВА СССР, Іван Савіч Чымбург пакінуў пасаду рэктара БДУ, зрабіўшы тое, што быў у стане зрабіць, і завяршыўшы аднаўленьне ўнівэрсытэту. Пасьля І. С. Чымбург працягваў працаваць загадчыкам катэдры гісторыі філязофіі і лёгікі, а ў канцы верасьня 1953 г. пакінуў унівэрсытэт назаўсёды. У наступныя гады Іван Савіч працаваў загадчыкам сэктара Інстытуту філязофіі і права АН Беларусі (да лютага 1957 г.), узначальваў катэдру даялектычнага і гістарычнага матэрыялізму Беларускага політэхнічнага інстытуту (да 1 жніўня 1962 г.). У гэты час І. С. Чымбург зьяўляўся сябрам навуковага савету (на чале з акад. В. А. Сербектам) па праблеме «Гісторыя перадавой філязофскай і грамадзка-палітычнай думкі на Беларусі», чальцом навукова-тэхнічнага савета Міністэрства вышэйшай, сярэдняй спэцыяльнай і прафэсійнай адукацыі БССР, пісаў рэцэнзіі на кнігі і артыкулы, працаваў над уласнай манаграфіяй «Ідэйная барацьба ў Беларусі напярэдадні Кастрычніка». Зь верасьня 1962 г. І. С. Чымбург працуе дацэнтам катэдры дыялектычнага і гістарычнага матэрыялізму ў БПІ, пасьля чытае той самы курс у Беларускім інстытуце ўдасканаленьня ўрачоў. У жніўні 1964 году быў абраны па конкурсе на пасаду дацэнта катэдры марксісцка-ленінскай філязофіі Менскага пэдінстытуту.. Тут ён працаваў да 1970 г., калі выйшаў на пенсію, хоць колькі часу заставаўся сумяшчальнікам (да 1976 г.), актыўна ўдзельнічаў у партыйным жыцьці інстытуту. Па сваіх поглядах Іван Савіч Чымбург да канца свайго жыцьця заставаўся артадаксальным камуністам, ніколі не дапускаў адыходу ад марксісцка-ленінска-сталінскіх догмаў. Неаднойчы выступаў супраць тых савецкіх філёзафаў (С. Г. Іваноў, Э. В. Ільенкоў, П. М. Егідэс і інш.), яксіх ён лічыў «рэстаўратарамі ідэалістычнай тэорыі тоеснасьці мысьленьня і быцьця», якія гэтым «дапамагаюць нашым ідэйным праціўнікам». Лічыў памылковымі і варожымі погляды тых, хто паўтарае «паклёпы беларускіх буржуазных нацыяналістаў» і погляды М. Доўнар-Запольскага і Я. Карскага аб «атаясамленьні беларускай нацыянальнай тэрыторыі з тэрыторыяй… крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў». V 1973 г. тройчы зьвяртаўся ў ґазэту «Правда», у тым ліку да галоўнага рэдактара, члена ЦК КПСС М. В. Зімяніна з нагоды надрукаванага ў газэце нарыса, у якім, як яму здалося, «утрымліваецца пропаведзь вульгарнага матэрыялізму». Не задаволены адказамі, зьвяртаецца неаднаразова да члена Палітбюро, сакратара ЦК КПСС М. А. Суслава, у тым ліку і па пытаньнях нібыта рэвізіі «ленінскай тэорыі адлюстраваньня» ў працах тагачасных савецкіх філёзафаў. У гэтым ён быў і заставаўся чалавекам сталінскіх часоў, выхаванцам камуністычнай сыстэмы.

Папярэднік Уладзімер Тамашэвіч	Рэктар Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту 1949—1952	Наступнік Канстанцін Лукашоў

Крыніцы

Яноўскі, А. А.; Зельскі, А. Г. Гісторыя Беларускага дзяржаўнага універсітэта ў біягарафіях яго рэктараў, 1921—2001 (80 гадоў). — Мн. : БДУ, 2001. — 319 с ISBN 985-445-541-6