Fratelli tutti

Fratelli tutti (Усе браты) — трэцяя энцыкліка папы Францішка. Яна прысьвечаная «братэрству й сацыяльнаму сяброўству». У дакумэнце папа сьцьвярджае, што пандэмія каранавірусу выкрыла ілюзорную бясьпеку чалавецтва і разьяднанасьць краінаў і народаў. Ён падкрэсьлівае, што ўдасканальваньня існых сыстэмаў і правілаў недастаткова для годнага жыцьця. Адказам на сучасныя выклікі мусіць стаць сацыяльнае братэрства і салідарнасьць паміж людзьмі й народамі.

Дакумэнт быў падпісаны 3 кастрычніка 2020 году з нагоды адведваньня папам магілы ягонага цёзкі, сьвятога Францішка з Асізі, і быў апублікаваны на наступны дзень, у дзень успаміну сьвятога.

Падрыхтоўка й выданьне

Упершыню навіна пра падрыхтоўку энцыклікі зьявілася 5 верасьня 2020 г. Ейная назва ўзятая з твору «Папярэджаньне» Францішка з Асісі. Твор напісаны па-гішпанску, хоць і мае італьянскі загаловак.

Fratelli tutti стала першай папскай энцыклікай, падпісанай па-за Рымам — у Асізі. Таксама яна была першай энцыклікай, пераклад якой быў выдадзены мусульманскім выдавецтвам.

Ідэі й крыніцы

Асаблівым заахвочваньнем Францішку да напісаньня энцыклікі стала сустрэча зь Вялікім імамам Ахмадам Аль-Тайібам у Абу-Дабі ў лютым 2019 году. Падчас падарожжа ў Аб'яднаныя Арабскія Эміраты папа Францішак і імам Ахмад Аль-Тайіб сумесна падпісалі "Дэклярацыю аб братэрстве паміж людзьмі, міры ў сьвеце і агульным суіснаваньні".

У тэксьце энцыклікі папа таксама прыгадвае, што галоўным натхненьнем для яго разважаньняў аб паўсюдным братэрстве быў сьв. Францішак з Асізі. Ён таксама прыгадаў уплыў блаславёнага Шарля дэ Фуко і шэрагу не-каталікоў: Мартына Лютэра Кінга, Дэзманду Туту і Магатмы Гандзі.

Разважаньні пра панятак "бліжняга" ў энцыкліцы часткова натхнёная інтэрпрэтацыяй Поля Рыкёра, якога Папа цытуе двойчы. Ён таксама цытуе аднаго з папярэднікаў Рыкёра, хрысьціянскага філёзафа-экзыстэнцыяліста Габрыэля Марсэля.

Назва

Яшчэ да публікацыі энцыклікі ейную назву крытыкаваў аўтар і журналіст, езуіт Томас Дж. Рыз(en), які назваў яе дыскрымінацыйнай у адносінах да жанчынаў, бо даслоўны пераклад ейнай назвы — «Браты ўсе». Каталіцкая жаночая рада (па-ангельску: Catholic Women's Council) апублікавала адкрыты ліст да папы, у якім выказала занепакоенасьць назвай энцыклікі, якая стварае ўражаньне, што дакумэнт адрасаваны толькі мужчынам, і што гэта выклікае расчараваньне ў Касьцёле, які не прызнае жаночага сьвятарства(en). Філіс Загана(en), амэрыканская аўтарка й тэалягіня, таксама раскрытыкавала назву: «Жанчынаў няма ня толькі ў загалоўку, але яны ня прыгадваюцца нават у падзагалоўку».

Іншыя падкрэсьлілі, аднак, што хоць італьянскае слова «fratelli» літаральна азначае «браты», яно таксама ўжываецца ў інклюзыўным значэньні — браты і сёстры. Андрэа Тарніэлі(pl), шэф-рэдактар ватыканскай Дыкастэрыі па справах камунікацыяў(ru), пацьвердзіў, што менавіта ў інклюзыўным ключы трэба разумець назву энцыклікі, у якой папа зьвяртаецца да «ўсіх ягоных сёстраў і братоў, усіх мужчынаў і кабетаў, што насяляюць зямлю».

Зьмест

Агляд

Энцыкліка ўяўляе сабой сыстэматычную кампіляцыю ранейшых думак і твораў папы, якія Францішак стварыў за папярэднія сем гадоў пантыфікату.

Ён заахвочвае да больш аўтэнтычнага чалавечага братэрства й салідарнасьці, разважае пра сучасныя сацыяльныя і эканамічныя праблемы і прапануе ідэальны сьвет братэрства, у якім усе краіны й народы змогуць мець годнае месца.

Добры самаранін

Багаслоўскім стрыжнем энцыклікі зьяўляецца прыпавесьць пра добрага самараніна(en) . На думку Францішка, гэтая прыпавесьць падказвае, што аўтэнтычную супольнасьць змогуць адбудоўваць тыя людзі, якія атаесамляюць сябе са слабасьцю іншых, становяцца бліжнімі, мацуюць аслаблых, далучаюць іх да грамадзтва дзеля агульнага дабра(en) і не дазваляюць будаваць грамадзтва адчужэньня.

Крытэрам усіх эканамічных, палітычных, сацыяльных і рэлігійныя праектаў зьяўляецца іхны эфэкт на тых, хто ў патрэбе: інтэгруюцца яны ці выключаюцца. І гэты крытэр мае дачыненьне як да паасобных людзей, так і да групаў і цэлых народаў.

Папа заклікае людзей «паказаць, што мы браты, што мы наступныя міласэрныя самаране, якія нясуць на сабе боль няўдачы, а не распальваюць нянавісьць і крыўду».

Папа падкрэсьлівае, што абодвух мінакоў, якія праігнаравалі ахвяру, яднала адна рэч: яны былі рэлігійнымі людзьмі. Такім чынам, «вера ў Бога й пакланеньне Яму не гарантуе жыцьця, якое падабаецца Богу […] Парадаксальна, але тыя, хто сьцьвярджае, што яны няверуючыя, могуць часам рэалізаваць Божую волю на практыцы лепш, чым веруючыя». Ён абнадзейвае, што ёсьць шляхі практыкаваньня веры, якія адкрываюць сэрцы да бліжніх і Бога, і цытуе Яна Залатавуснага: «Хочаш ушанаваць цела Хрыста? Не дазваляй яму быць голым».

Папа сьцьвярджае, што на цэнтральнае пытаньне прыпавесьці: «Хто мой бліжні?» — Хрыстос не дае простага адказу: «Ён ня просіць нас вырашаць, хто нашыя бліжнія, але прапануе, каб мы самі станавіліся блізкімі, бліжнімі».

Сустрэчу самараніна й юдэя ў прыпавесьці ён называе «вялізнай правакацыяй», каб нашая здольнасьць любіць магла пераадольваць усе гістарычныя й культурныя бар’еры, і малавартасныя інтарэсы.

Ён нагадвае, што праз усю Біблію гучыць заахвочваньне да габрэйскага народу ня выключаць чужынцаў: «сэнс прыпавесьці пра міласэрнага самараніна: любоў не разьбірае, ці твой паранены брат паходзіць адсюль ці адтуль».

Папа асуджае тых, хто аргумэнтамі веры апраўдвае «розныя формы закрытага й агрэсіўнага нацыяналізму, праяваў ксэнафобіі, пагарды і нават зьдзекаў над тымі, хто нечым адрозьніваецца ад іх». Ён заахвочвае фармаваць веру, якая, натхнёная гуманізмам(en), «павінна падтрымліваць крытычны розум» і ўключаць у катэхезу й прапаведаваньне пытаньні грамадзкага жыцьця, міжчалавечага вымярэньня духоўнасьці, неад’емнай годнасьці кожнага чалавека, любові й прыманьня кожнага.

Сацыяльнае сяброўства

Адказам на глябальныя праблемы сучаснасьці й асновай справядлівага грамадзкага ладу Францішак бачыць «паўсюднае братэрства і сацыяльнае сяброўства – […] непадзельныя і аднолькава важныя полюсы ў кожным грамадзтве».

Паводле яго, любоў да чалавека, якім бы ён ня быў, якая заахвочвае нас шукаць таго, што найлепшае для ягонага жыцьця, і робіць ягоны сьвет большым ляжыць у аснове сацыяльнага сяброўства, «якое нікога не выключае, і братэрства, якое адкрыта для ўсіх».

Ён нагадвае, што ў прыпавесьці аб добрым самараніне «паранены чалавек, кінуты пры дарозе, […] ня меў ніякай ролі. Ён быў «ніхто», не ўваходзіў у супольнасьць годных павагі людзей, ён не рабіў гісторыі».

Папа папярэджвае, што грамадзтва, якое аддае перавагу крытэрам вольнага рынку(en) і эфэктыўнасьці перад людзкой годнасьцю, рызыкуе ператварыць найслабейшых і ўразьлівых у іншародныя целы, цяжар і «схаваных бежанцаў» .

Таму ў грамадзтве павінна культывавацца салідарнасьць, якая выяўляецца праз служэньне, што «ніколі ня бывае ідэалягічным, бо мы ня служым ідэям, мы служым людзям». Салідарнасьць можа праяўляцца рознымі шляхамі, напр. як «барацьба са структурнымі прычынамі беднасьці, няроўнасьці, адсутнасьці занятасьці, зямлі й жыльля, парушэньняў грамадзкіх і працоўных правоў». І калі зьбітая ахвяра ў прыпавесьці аб добрым самараніне была выцертая з гісторыі, то «салідарнасьць у ейным глыбокім сэнсе – гэта спосаб стварэньня гісторыі».

Каб сьцьвярджэньне, што ўсе людзі зьяўляюцца братамі й сёстрамі, не заставалася абстрактнай ідэяй, а набывала канкрэтнае ўвасабленьне, патрэбныя дзейсная дзяржава й інстытуты грамадзянскай супольнасьці, якія кіруюцца не патрэбамі пэўных эканамічных, палітычных ці ідэалягічных сыстэмаў, а перадусім — патрэбамі людзей і агульнага дабра(en)».

Усеагульнае братэрства

У энцыкліцы Францішак піша пра зьнікненьне пачуцьця далучанасьці да ўсеагульнай еднасьці пра тое, як імкненьне да справядлівасьці й міру зьмяняецца ў людзей глыбокім расчараваньнем. Ён канстатуе, што ізаляцыянізм(en), нацыяналізм, глябалізаваная эканоміка, што аддае перавагу індывідуальным інтарэсам, страта адчуваньня гісторыі, неабмежаванае спажываньне, марнатраўства, безадказнае выкарыстаньне навакольнага асяродзьдзя і культура аднаразовасьці(en) замінаюць гэтай мэце. Таксама аборты, эўтаназія, грэблівае стаўленьне да старых, дыскрымінацыя жанчынаў і рабства зьяўляюцца складнікамі гэтай культуры аднаразовасьці. На ягоную думку, індывідуалізм ня робіць нас больш свабоднымі, роўнымі й братэрскімі.

Ён сьцьвярджае, што ўсеагульнае братэрства магчымае, але для гэтага патрэбныя рашучасьць і эфэктыўныя сродкі: «Існуе асноўная перадумова, якую неабходна прыняць, каб ісьці шляхам сацыяльнага сяброўства й агульнага братэрства: усьвядоміць каштоўнасьць чалавека і тое, наколькі ён каштоўны заўсёды і ў любых абставінах». Ён папярэджвае, што калі чалавечая годнасьць людзей з абмежаванымі магчымасьцямі, бедных і тых, хто ня мае доступу да адукацыі ці аховы здароўя, будзе ігнаравацца, то «братэрства стане проста чарговым рамантычным выразам».

Міграцыя

Тэма міграцыі займае асабліва значнае месца ў энцыкліцы. Папа заклікае «вітаць, абараняць, падтрымліваць і інтэграваць» мігрантаў зь іх «змучанымі жыцьцямі», якія ўцякаюць ад войнаў, перасьледу, стыхійных бедзтваў і пакутуюць ад нясумленных гандляроў.

Ён цытуе пастырскі ліст Канфэрэнцыі біскупаў ЗША супраць расізму, у якім гаворыцца, што існуюць фундамэнтальныя правы, якія «папярэднічаюць любому грамадзтву, бо яны вынікаюць з годнасьці, дадзенай кожнаму чалавеку як створанаму Богам»:

«Калі кожны чалавек валодае неад’емнай годнасьцю, калі ўсе людзі зьяўляюцца маімі братамі й сёстрамі, і калі сьвет сапраўды належыць кожнаму, тады ня мае значэньня, нарадзіўся хтосьці ў маёй краіне ці дзе-небудзь яшчэ».

Паводле Францішка, людзі зь іншых жыцьцёвых і культурных асяродзьдзяў — гэта дар, а ня толькі клопаты, што іншыя культуры — ня ворагі, ад якіх трэба абараняцца.

Ён сьцьвярджае, што Эўропа — дзякуючы вялікай культурнай і рэлігійнай спадчыне — здольная эфэктыўна балянсаваць два маральныя абавязкі: абараняць правы ўласных грамадзянаў і гасьцінна прымаць мігрантаў. Папа заклікае да ўсталяваньня канцэпцыі «поўнага грамадзянства» і адмовы ад дыскрымінацыйнага выкарыстаньня панятку «меншасьць», якое «нараджае пачуцьцё ізаляцыі і непаўнавартаснасьці».

На думку папы, аднак, непатрэбнай міграцыі трэба пазьбягаць. Гэтаму павінна садзейнічаць стварэньне ва ўсіх краінах магчымасьцяў для годнага жыцьця й разьвіцьця. Таму неабходна, на думку папы, абараняць фундамэнтальныя правы чалавека і пазьбягаць палітыкі падвойных стандартаў:

«Беднасьць, дэградацыя і цярпеньне ў адной частцы зямлі з’яўляюцца нямым рассаднікам праблемаў, якія ў канчатковым выніку закрануць усю плянэту».

Францішак заклікае пабудаваць глябальны, юрыдычны, палітычны й эканамічны парадак спрыяльны для ўсіх народаў і краінаў. Ён папярэджвае, што адмова жыць у братэрскай бескарысьлівасьці ператворыць жыцьцё кожнага ў «шалёны гандаль, дзе пастаянна ўзважваецца на шалях: што я даў і што атрымаў узамен». Папа асуджае «вузкія формы нацыяналізму», якія няздатныя да бескарысьлівасьці, якія заахвочваюць зачыняцца ад іншых і ўспрымаць мігрантаў як узурпатараў, няздольных даць нічога. На ягоную думку, толькі тыя сацыяльныя і палітычныя культуры, якія здольныя на бескарысьлівую гасьціннасьць, маюць будучыню.

Глябальнае грамадзтва

«Лепшая палітыка» (так называецца пяты разьдзел энцыклікі), на думку Францішка, служыць агульнаму дабру(en) і ўсьведамляе важнасьць народу як адкрытай супольнасьці, гатовай да дыскусій і дыялёгу. Такой палітыцы папа супрацьпастаўляе папулізм, які ігнаруе панятак «народу» і навязвае ўласны пунк гледжаньня, каб падпарадкаваць усю супольнасьць уласным інтарэсам.

Паводле Францішка, адчуваньне асабістай тоеснасьці, што грунтуецца на «любові да сваёй зямлі, народу і культурных рысаў», неабходнае для таго, каб быць здольнымі да дыялёгу зь іншымі: «здаровая адкрытасьць ніколі не пярэчыць тоеснасьці», а сапраўдная культура камфортна ўключае ў сябе ўнівэрсальныя каштоўнасьці. Ён перасьцерагае ад «мясцовага нарцысізму», у якім «хаваецца дух закрытасьці», далёкага ад здаровай любові да свайго народу й культуры.

На думку Францішка, глябальнае грамадзтва большае за суму паасобных краінаў. Яно праяўляецца ў еднасьці і ўзаемаўдзеле нацыяў Таму ён заклікае да дзеяньняў, якія стваралі б народы, здольныя прымаць адрозьненьні іншых і прызнаваць іхныя правы: «Узброім жа нашых дзяцей зброяй дыялёгу! Навучым іх добрай барацьбе сустрэчы!»

Войны і раззбройваньне

Францішак нагадвае пра канцэпцыю справядлівай вайны(en) і заўважае, што апраўдваць кожную вайну стала звычайнай практыкай. Найноўшая ядзерная, хімічная і біялягічная зброя, аднак, маюць некантраляваную разбуральную сілу. Іхнае прымяненьне вядзе да вялікіх стратаў сярод цывільнага насельніцтва. Таму спасылкі на рацыянальныя крытэрыі, выпрацаваныя ў папярэднія стагодзьдзі, якія тлумачылі б ці апраўдвалі войны, становяцца ўсё больш праблематычнымі і вайна ня можа разглядацца як рашэньне ніякіх канфліктаў, — сьцьвярджае папа.

Кожная вайна пакідае наш сьвет у горшым стане, чым яго застала. Вайна – гэта правал палітыкі і чалавецтва, ганебная капітуляцыя, горкая параза перад сіламі зла.

Папа скептычна ставіцца да ідэі захаваньня раўнавагі ў сьвеце з дапамогай пагрозы ядзернай зброяй, бо «раўнавага, якая абапіраецца на страх, […] павялічвае страх і падрывае адносіны даверу паміж народамі.”

Ліквідацыю ўсёй ядзернай зброі папа называе “маральна-гуманітарным імпэратывам», Грошы, якія выдаткоўваюцца на зброю ды іншыя вайсковыя патрэбы, ён прапануе выкарыстаць на стварэньне Сусьветнага фонду для канчатковай ліквідацыі голаду і для разьвіцьця самых бедных краінаў, каб іх жыхары ня мусілі зьвяртацца па гвалт для выжываньня, і ня мусілі эміграваць у пошуках больш годнага жыцьця.

Сьмяротнае пакараньне і пажыцьцёвае зьняволеньне

Францішак кажа, што «сьмяротнае пакараньне недапушчальнае», і што Каталіцкая Царква будзе рашуча заклікаць да ягонай адмены па ўсім сьвеце.

Ён таксама асуджае практыку пажыцьцёвага зьняволеньня, называе яе прыхаваным сьмяротным пакараньнем.

Водгукі

Ліст Сьвятланы Ціханоўскай

4 сьнежня 2020 Сьвятлана Ціханоўская апублікавала ліст да папы Францішка, «натхнёны ягонай новай энцыклікай Fratelli tutti».

Ён пачынаецца з разважаньняў пра перашкоды й цяжкасьці, якія беларускае грамадзтва спытала на сваім шляху, і якія перагукваюцца з «разьбітымі марамі», якія папа пералічвае як сымптомы нездаровага ўладкаваньня сьвету. Сярод іх — атамізацыя і адасобленасьць шырокіх колаў людзей ад дзяржавы, ад сфэры прыняцьця рашэньняў. Таксама — улада, сканцэнтраваная ў руках аднаго чалавека, якая замінае любым формам несанкцыянаванай гэтай уладай лучнасьці й салідарнасьці. У выніку жорсткіх і некампэтэнтных дзеяньняў улады, давер людзей да яе быў канчаткова падарваны. І адначасова, — сьцьвярджае Ціханоўская, — пачало нараджацца бачаньне грамадзтва братэрства й сястрынства, дзе голас кожнага будзе чутны. Жаданьне адзінства й салідарнасьці, і асэнсаваньне сябе народам з агульнымі мэтамі й памкненьнямі завалодала нацыяй напярэдадні і пасьля прэзыдэнцкіх выбараў у жніўні 2020.

Гвалт, які спытаў беларускі народ у наступныя тыдні і месяцы, пакінуў яго ў стане, які Ціханоўская атаясамлівае з падарожнікам-ахвярай у прыпавесьці пра добрага самараніна:

Скрываўленыя, з выбітымі зубамі, з разарванымі жыватамі, з пераламанымі рукамі і нагамі, параненыя, не здольныя ўжо нават крычаць ад болю, нашы бездапаможныя суайчыньнікі ляжалі ў аўтазаках, на зямлі ў дварах пастарункаў і на бэтонных падлогах турмаў».

Далей яна падрабязна апісвае прыклады мужнасьці і клопату біскупаў, сьвятароў і сьвецкіх вернікаў, якія пратэставалі супраць гвалту, клапаціліся пра ахвяраў і маліліся пра спыненьне кровапраліцьця.

Прыкладам імкненьня да дыялёгу, да якога заклікае Францішак у энцыкліцы, Ціханоўская называе Каардынацыйную раду. Яна аднак, мае пытаньне да папы, на якое яна сама ня мае адказу: як будаваць дыялёг, калі іншы бок — са зброяй і ўладай, — ня толькі ня хоча дыялёгу, але і гатовы на яшчэ большыя рэпрэсіі дзеля захаваньня статус-кво?

Ціханоўская ўпэўненая, што ў 2020 годзе беларускі народ пакаштаваў сваёй мары і гэтая мара ўжо рэчаіснасьць у іх жаданьнях: «Мы ведаем, чаго хочам і да чаго імкнемся – да новай братэрскай, салідарнай, інклюзыўнай Беларусі, якая ўжо існуе».

Вонкавыя спасылкі

• Беларускі пераклад энцыклікі
• Энцыкліка на іншых мовах