Сарыг-югурская мова
Сары́г-югу́рская мова (саманазва: yoğïr lar, yoğïr śoz) — цюрская мова, на якой размаўляе цюрскі народ жоўтыя ўйгуры. Жоўтыя ўйгуры традыцыйна падзяляюцца на дзьве супольнасьці, адна зь якіх выкарыстоўвае сарыг-югурскую мову, тады як іншая — шыра-югурскую мову; пры гэтым апошняя, у адрозьненьне ад сарыг-югурскай, належыць да мангольскае моўнае сям'і.
| Сарыг-югурская мова | |
| yoğïr lar, yoğïr śoz | |
| Ужываецца ў | Кітаі |
|---|---|
| Рэгіён | Сунань-Югурскі аўтаномны павет (правінцыя Ганьсу, Кітай), СУАР (Кітай) |
| Колькасьць карыстальнікаў | ад 4 600[1] да 10 569 чал. |
| Клясыфікацыя | Алтайскія мовы
|
| Афіцыйны статус | |
| Статус: | 8а памірае[d][2] |
| Коды мовы | |
| ISO 639-2(Б) | tut |
| ISO 639-2(Т) | tut |
| ISO 639-3 | ybe |
Носьбіты сарыг-югурскай мовы жывуць галоўным чынам у Сарыг-Югурскім аўтаномным павеце правінцыі Ганьсу і Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне КНР.
Клясыфікацыя
рэдагавацьСарыг-югурская мова належыць да хакаскае групы цюрскае моўнае сям’і, паводле некаторых характарыстык набліжаецца да ўйгурскай мовы, мовы рунічных надпісаў і саянскіх моваў. Вызначаныя рысы (галоўным чынам, наяўнасьць архаізмаў) збліжаюць мову з сыбірскімі (паўночна-ўсходнімі) мовамі. Між тым, нягледзячы на гэтыя акалічнасьці, сарыг-югурская мова збольшага мае хакаскую аснову.
Агульная характарыстыка
рэдагавацьФанэтыка
рэдагавацьСерад асаблівасьцяў сарыг-югурскай мовы вылучаецца наяўнасьць зьявы прэасьпірацыі (зьяўленьне прыдыханьня перад гукам), якая адпавядае фарынгалізацыі або нізкім галосным у тувінскай і тафаларскай мовах, а таксама кароткім галосным у якуцкай ды туркмэнскай. Прыкладам: /oʰtɯs/ (па-беларуску: «трыццаць»), /jaʰʂ/ (па-беларуску: «добры»), /iʰt/ (па-беларуску: «мяса»).
У сарыг-югурскай мове практычна зьнікла ўласьцівая для іншых цюрскіх моваў сыстэма гармоніі галосных. На ўзор кітайскае мовы ў сарыг-югурскай адбыўся працэс замены звонкасьці ў выбухных і афрыкатах прыдыханьнем.
- Зычныя:
У сарыг-югурскай прысутнічае 28 зычных гукаў і два дадатковых, якія сустракаюцца толькі ў запазычаньнях.
| Лябіяльныя | Альвэалярныя | Рэтрафлексныя | Палятальныя | Вэлярныя | Увулярныя | Глётальныя | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Насавыя | m | n | ŋ | |||||||||||
| Выбухныя | pʰ | p | tʰ | t | kʰ | k | qʰ | q | ||||||
| Афрыкаты | (tsʰ) | ts | ʈʂʰ | ʈʂ | tɕʰ | tɕ | ||||||||
| Фрыкатыўныя | (f) | s | z | ʂ | ʐ | ɕ | x | ɣ | h | |||||
| Ратычныя | r | |||||||||||||
| Апраксыманты | l | j | w | |||||||||||
Паводле прыкметы рэалізацыі протацюрскага -d- мова належыць да хакаскай групы (аб’ядноўвае мовы, у якіх цюрскае -d- перайшло ў -z-). З хакаскіх моваў сарыг-югурская мова зьяўляецца найбольш архаічнай, што тлумачыцца верагодным аддзяленьнем мовы ад агульнахакаскай асновы яшчэ ў XII—XIII стагодзьдзях. Так, напрыклад, у мове на гукі -s-, -š- не распаўсюдзілася азванчэньне інтэрвакальных зычных, у сарыг-югурскай адсутнічае назалізацыя на ўзор j-/ʒ- > -n-, таксама серад хакаскіх моваў мову вылучаюць марфалягічныя асаблівасьці.
Лексыка
рэдагавацьСарыг-югурская мова зьяўляецца адзінай цюрскай мовай, у якой захавалася асаблівая сыстэма ліку, як і ў архона-енісейскай мове — мове старажытных цюрак, якая зьяўляецца нашчадкам цюрскае протамовы.
Разам з гэтым, з прычыны геаграфічнага палажэньня носьбітаў мовы, сарыг-югурская мова ўвабрала ў сябе заўважную колькасьць запазычаньняў з тыбэцкай, кітайскай, мангольскіх моваў, прычым гэты працэс адбіўся нават на граматычным узроўні мовы. Таксама сарыг-югурская мова зазнала ўплыў з боку геаграфічна блізкіх дыялектаў кітайскае мовы[3].
Граматыка
рэдагавацьУ сарыг-югурскай мове ў значнай ступені страціліся асабовыя паказчыкі ў назоўніках і дзеясловах. Эвідэнцыяльнасьць (набор значэньняў, што выражаюць указаньне на крыніцу зьвестак пра апісаную сытуацыю) выпрабавала на сабе істотную граматыкалізацыю (пераўтварэньне лексычных адзінак у граматычныя паказчыкі), што, меркавана, магло адбыцца пад уплывам тыбэцкае мовы.
Літаратура
рэдагаваць- Тенишев Э. Р., Тодаева Б. Х. Язык жёлтых уйгуров. — М.: Наука (ГРВЛ), 1966. — 84 с. — (Языки народов Азии и Африки).
- Chén Zōngzhèn & Léi Xuǎnchūn. 1985. Xībù Yùgùyǔ Jiānzhì [Concise grammar of Western Yugur]. Peking.
- Léi Xuǎnchūn (proofread by Chén Zōngzhèn). 1992. Xībù Yùgù Hàn Cídiǎn [Western Yugur — Chinese Dictionary]. Chéngdu.
- Малов, С. Е. 1957. Язык жёлтых уйгуров. Словарь и грамматика. Алма-Ата.
- Малов, С. Е. 1967. Язык жёлтых уйгуров. Тексты и переводы. Москва.
- Roos, Martina Erica. 2000. The Western Yugur (Yellow Yugur) Language: Grammar, Texts, Vocabulary. Diss. University of Leiden. Leiden.
- Тенишев Э. Р. 1976. Строй сарыг-югурского языка. Москва.
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць| Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію сарыг-югурскай мовай |
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Yugur, West | Ethnologue
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ Raymond Hickey The Handbook of Language Contact. — John Wiley and Sons, 2010. — С. 664. — ISBN 1-4051-7580-X