Армія Краёва

кансьпірацыйны ўзброены рух польскага падпольля падчас Другой сусьветнай вайны

Армія Краёва — кансьпірацыйны ўзброены рух польскага падпольля падчас Другой сусьветнай вайны, якая дзейнічала ва ўмовах нямецкай і савецкай акупацыяў польскай дзяржавы ў межах напярэдадні 1 верасьня 1939 году. Ставіла за мэту аднаўленьне Польшчы ў даваенных межах. Зьяўлялася наймацнейшай і найлепей арганізаванай падпольнай арміяй з тых, што дзейнічалі ў тым часе на тэрыторыі Эўропы.

Армія Краёва
Armia Krajowa

Сьцяг Арміі Краёвай
Гады існаваньня 14 лютага 1942 — 19 студзеня 1945
Краіна Польшча
Падпарадкаваньне Польшча
Тып Падпольная армія
Колькасьць Каля 380 000 (1943)
Колеры бела-чырвоны
Войны Другая сусьветная вайна
Вядомыя камандзіры Міхал Токаржэўскі-Карашэвіч, Стэфан Равецкі, Тадэвуш Камароўскі, Леапольд Акуліцкі

Арганізацыйная структура АК

рэдагаваць

Кіраўніцтва

рэдагаваць

Камэндант АК — польская назва камандуючага АК.

Тэрытарыяльная структура

рэдагаваць
 
Структура Арміі Краёвай
Гісторыя беларускай арміі
  Войска Полацкага княства

  Войска Вялікага Княства Літоўскага

  Войска Рэчы Паспалітай
(Войска Вялікага Княства Літоўскага)
Войскі паўстанцаў 1794 году

  Расейская імпэратарская армія
Беларускі 7-ы гусарскі полк
Віленская ваенная акруга
Беларускі армейскі корпус

  Літоўскае войска

  Войскі паўстанцаў 1830 году

  Войскі паўстанцаў 1863 году

  Узброеныя сілы БНР

  Летувіскае войска
Першы беларускі полк
Беларускі асобны батальён

  Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія
Беларуска-летувіская армія
Беларуская ваенная акруга

  Польскае войска
Самаабарона Літвы і Беларусі
Беларуская Вайсковая Камісія

  Войска Сярэдняй Літвы

  Узброеныя сілы СССР
Савецкі партызанскі рух у Беларусі

  Беларуская самаабарона
Беларуская Народная Партызанка

  Беларускі Копрус Самааховы
Беларуская Краёвая Абарона
  Беларускі легіён
30-я дывізія (2-я расейская)
30-я дывізія (1-я беларуская)

  Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў

  Узброеныя Сілы Рэспублікі Беларусь

Тэрытарыяльная арґанізацыя падзялялася на абшары (беластоцкі, львоўскі, варшаўскі права- і леваўзбрэжны таксама заходні), і саматворныя акругі для найвялікшых местаў. На пачатку 1944 год структура АК выглядала наступным чынам:

  • Варшаўскі абшар
    • Падвокруг Усходні
    • Падвокруг Заходні
      • крыптонім: «Галерава», «Гайдукі», «Цукроўня»
      • Камэндант: палк. Францішак Яхнець «Раман»
    • Падвокруг паўночны
      • крыптонім: «Альштын», «Тухоля», «Крулявец», «Гарбарня»
      • Камэндант падпалк. Зыгмунт Маршэўскі «Казімеж»

Армія Краёва на Беларусі

рэдагаваць

Пасьля далучэньня Заходняй Беларусі да БССР у 1939 годзе органы дзяржаўнай бясьпекі СССР і БССР вялі актыўную барацьбу з польскім падпольлем. Паводле зьвестак НКУС БССР, за пэрыяд з кастрычніка 1939 па ліпень 1940 у заходніх абласьцёх БССР было выяўлена і ліквідавана 109 розных паўстанцкіх арганізацыяў, якія аб’ядноўвалі 3221 удзельніка, зь якіх: 2904 палякі, 184 беларусы, 37 летувісаў і 106 чалавек іншых нацыянальнасьцяў. Адначасова вялася кампанія па высяленьні ў Сыбір, Казахстан і іншыя аддаленыя раёны краіны з заходніх абласьцей Беларусі асаднікаў, служачых лясной аховы, польскіх афіцэраў, паліцэйскіх, служачых дзяржаўных установаў, землеўласьнікаў, прадпрымальнікаў і г. д. У выніку дзейнасьці органаў бясьпекі і зьнешняй выведкі СССР польскаму падпольлю на тэрыторыі Беларусі, у асноўным актыўнай яго частцы, былі нанесены значныя страты.

Пасьля нападу Нямеччыны на СССР і акупацыі Беларусі летам 1941 урад Сікорскага і Галоўнае камандаваньне СУБ у Варшаве выкарыстоўвалі складзеныя ўмовы дзеля ўмацаваньня сваіх пазыцыяў на ўсходніх тэрыторыях былой Польшчы. Сьледам за нямецкімі войскамі ў Беларусь пацягнуліся польскія даваенныя чыноўнікі з Заходняй Беларусі і розныя дзеячы з цэнтральных раёнаў Польшчы, іншых краінаў. Многія зь іх добра валодалі нямецкай мовай, мелі рэпутацыю пакрыўджаных савецкай уладай. Сярод іх было шмат людзей, зьвязаных з эмігранцкім урадам. Неўзабаве палякі атрымалі значны ўплыў у кіраўніцтве мясцовымі дапаможнымі органамі акупацыйнага нямецкага апарату: гарадзкімі, раённымі (павятовымі) ўправамі Заходняй Беларусі, мясцовай дапаможнай паліцыяй. Акрамя палякаў на гэтыя пасады прэтэндавалі таксама і прадстаўнікі беларусаў, якія таксама разьлічвалі выкарыстаць пасады ў дапаможнай адміністрацыі як сродак легальнай барацьбы за свае інтарэсы, як пляцдарм у змаганьні за палітычны ўплыў сярод насельніцтва. Таму непазьбежна ўзьнікаў востры канфлікт паміж польскімі і беларускімі дзеячамі. Апошнія былі перашкодай як для польскага, так і для савецкага падпольля. Пачалася жорсткая барацьба на вынішчэньне адзін аднаго як уласнымі рукамі, так і з дапамогай немцаў.

На тэрыторыі Беларусі існавалі тры акругі АК: Наваградзкая, Палеская і Віленская, а таксама інспэктарат Горадні, якія падпарадкоўваліся абшару АК Беласток.

На тэрыторыі Заходняй Беларусі савецкае і польскае падпольле пэўны час суіснавалі даволі мірна, часам падтрымлівалі саюзьніцкія адносіны: абменьваліся інфармацыяй пра абстаноўку на франтах вайны, а таксама аб становішчы ў сваіх раёнах дзеяньня, дамаўляліся аб супольных дзеяньнях пад час карных экспэдыцый гітлерцаў і г. д. Так, створаны вясной 1943 у раёне возера Нарач аддзел А. Бужынскага («Кміціца») ўдзельнічаў у баявых апэрацыях разам з партызанскай брыгадай, якой кіраваў Ф. Маркаў. Разам яны правялі шэраг апэрацыяў па разгроме нацысцкіх гарнізонаў.

Асноўная частка польскага падпольля падтрымлівала і выконвала ўказаньні і ўстаноўкі Лёндану і Варшавы. Далейшая хада палітычных падзеяў рабіла непазьбежным канфлікт паміж АК і савецкімі партызанамі. Галоўным было пытаньне аб савецка-польскай мяжы і адносінах да нямецкіх захопнікаў. На мясцовым узроўні да таго ж дзейнічалі фактары барацьбы за сфэры ўплыву, пытаньні забесьпячэньня харчаваньнем, зброяй і да т. п.

У чэрвені 1943 была прынята пастанова ЦК КП(б)Б «Аб далейшым разьвіцьці партызанскага руху ў заходніх абласьцёх Беларусі», а таксама закрыты ліст ЦК КП(б)Б «Аб ваенна-палітычных задачах работы ў заходніх абласьцёх БССР». У гэтых дакумэнтах падкрэсьлівалася, што заходнія вобласьці БССР зьяўляюцца неад’емнай часткай БССР, і што тут дапушчальна існаваньне толькі групаў і арганізацыяў, якія кіруюцца інтарэсамі СССР. Існаваньне ўсіх іншых арганізацыяў павінна разглядацца як умяшаньне ў інтарэсы СССР. У сакрэтным лісьце меліся канкрэтныя ўстаноўкі ў адносінах да польскіх фармаваньняў:

  1. Ствараць савецкія партызанскія аддзелы і выцясьняць польскія з гэтых тэрыторыяў.
  2. Укараняць у польскія аддзелы сваіх агентаў, дэмаралізоўваць іх, раскладаць іх знутры.
  3. Прыцягваць да супрацоўніцтва людзей, якія знаходзяцца ў польскіх аддзелах і выклікаюць давер. Зь іх ствараць польскія савецкія партызанскія атрады.

Там, дзе савецкі партызанскі рух быў дастаткова моцным, прапаноўвалася:

  1. Бяз шуму ліквідаваць кіраўнікоў польскага падпольля.
  2. Польскія аддзелы раззбройваць, зброю са складаў рэквізаваць; шараговых партызанаў, калі ёсьць магчымасьць, уключаць у барацьбу зь немцамі пад савецкім кіраўніцтвам.
  3. Сярод раззброеных і разьмеркаваных па савецкіх аддзелах палякаў выяўляць варожыя элемэнты.

Пераважна быў узяты кірунак на раззбраеньне польскіх фармаваньняў.

Усё разам названае прывяло да непазьбежных сутыкненьняў паміж савецкімі партызанамі і АК-аўцамі. Паводле зьвестак Я. Эрдмана, са 185 баявых апэрацыяў, праведзеных аддзеламі Наваградзкай акругі АК за пэрыяд з 1 студзеня 1942 па ліпень 1944 году, 102 былі супраць немцаў (55%) і 81 (45%) супраць савецкіх партызанаў. Звычайнымі былі зьявы, калі з адной вёскі частка жыхароў была ў савецкіх партызанах, а частка — у АК. Значнымі былі страты як сярод партызан і акаўцаў, так і сярод мясцовага насельніцтва. Паводле няпоўных зьвестак, зь вясны 1943 па ліпень 1944 толькі на тэрыторыі Баранавіцкай вобласьці савецкімі партызанамі было расстраляна больш за 500 мясцовых жыхароў за супрацоўніцтва з АК. Ня меншымі былі рэпрэсіі з боку АК. Так, камандзір Стаўбцоўскага злучэньня АК А. Пільх («Гура») у адной са сваіх публікацыяў прызнаваў, што за гэты ж пэрыяд яго легіянэры зьнішчылі каля 6 тысячаў чалавек.

У сваю чаргу немцы, імкнучыся да актывізацыі мясцовых сіл дзеля барацьбы з савецкімі партызанамі, з канца 1943 пачалі выкарыстоўваць канфлікт паміж АК і «саветамі» ў сваіх мэтах. Адным зь першых кантакт зь немцамі ўстанавіў вышэйадзначаны А. Пільх. У сьнежні 1943 ён заключыў зь немцамі дамову аб супрацоўніцтве ў барацьбе з савецкімі партызанамі ўзамен на забесьпячэньне яго зброяй. 22 сьнежня ў Лідзе дамову зь немцамі таксама заключыў камандзір Наднёманскага злучэньня АК Ю. Сьвіда («Лях»), які на працягу студзеня-сакавіка 1944 атрымаў ад немцаў пяць прывозаў зброі. Перамовы аб супрацоўніцтве з гітлераўцамі ў лютым 1944 веў і камандуючы Віленскай акругай АК генэрал А. Крыжаноўскі («Вільк»). І гэта нягледзячы на тое, што яшчэ ў студзені 1944 зь Лёндану паступіла афіцыйная забарона кантактаў зь немцамі. Вясной 1944 Генэральны камісар Беларусі Готбэрг не дазволіў праводзіць мабілізацыю мясцовага насельніцтва ў Беларускую краёвую абарону (БКА) на тэрыторыі Лідзкай акругі, раёнаў Узда, Івянец, Валожын, Браслаў, Мядзел, Казлоўшчына і часткі Дзярэчынскага раёну, дзе, фактычна, адбывалася мабілізацыя ў АК. Асабліва адкрыты характар мабілізацыя ў АК з дазволу немцаў прыняла на тэрыторыі Лідзкай акругі.

Пасьля таго, як нямецкія войскі былі выгнаны зь Беларусі, органы НКУС прымянялі ў дачыненьні да былых сябраў АК рэпрэсіўныя меры. З тэрыторыі Беластоцкай, Віленскай і Наваградзкай акругаў было дэпартавана, паводле падлікаў польскіх навукоўцаў, каля 80 тысячаў акаўцаў разам зь іх сем’ямі.

Частка былых членаў АК перайшла да ўзброенай барацьбы супраць савецкай улады. У 1944—1945 у Заходняй Беларусі адбываліся шматлікія напады на вайскоўцаў, савецкіх актывістаў, мясцовых жыхароў, якія падтрымалі савецкую ўладу, перасяленцаў з усходніх рэгіёнаў. Асобныя акцыі зафіксаваны да пачатку 1950-х гадоў.

На беларускіх землях найбольш вядомая акцыя этнічных чыстак ў навакольлі Беластоку ў пачатку 1946 году. Капітан Рамуальд Райс на чале 3-й Віленскай брыгады NSZ толькі з 30 студзеня па 2 лютага 1946 году забіў 79 беларусаў, у тым ліку жанчын і дзяцей. Райс й ягоныя салдаты расстрэльвалі, секлі сякерай, спальвалі жыўцом, а таксама гвалтавалі дзяўчат і забівалі іх пры супраціве[1].

Глядзіце таксама

рэдагаваць
  1. ^ Jakaja ž to pravda na sviêti?. Радыё Свабода (5 лютага 2013). Праверана 16 жніўня 2014 г.

Літаратура

рэдагаваць
  • Пачобут, А. Армія Краёва ў Беларусі // Наша гісторыя, №1, 2019, с. 12—18. ISBN 2617-2305
  • Пашкевіч, А. Героі ці бандыты? // Наша гісторыя, №1, 2019, с. 20—23. ISBN 2617-2305

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць

  Армія Краёвасховішча мультымэдыйных матэрыялаў