Пермскія мовы

	пермская моўная група
Народнасьць	комі-зыране, комі-пермякі́, комі-язьвінцы, удмурты (уваходзяць у фіна-вугорскія народы)
Арэал	Усходняя Эўропа, Прыўральле
Лінгвістычная клясыфікацыя	уральскія мовы фіна-вугорскія мовы фіна-пермскія мовы пермскія мовы; ; ;
Склад	комі мова (комі-зыранская, комі-пярмя́цкая, комі-язьвінская мовы); удмурцкая мова
Колькасьць носьбітаў	Прыблізна 775 600 чалавек

Пе́рмскія мовы — ґрупа роднасных моваў у складзе фіна-вугорскае галіны ўральскае моўнае сям’і, на якіх размаўляюць удмурты, комі-зыране, комі-пермякі і комі-язьвінцы. Распаўсюджаныя ў рэспубліцы Комі, Комі-Пярмяцкай акрузе, Удмуртыі, Пермскім краі і некаторых іншых навакольных суб’ектах Расейскае Фэдэрацыі.

Клясыфікацыя ўральскіх моваў паводле мапы Эўразіі:
     Юкагірскія

     Самадыйскія

     Вугорскія

     Фіна-волскія й пермскія

Увогуле на пермскіх мовах размаўляе прыкладна 775 000 чалавек з агульнае колькасьці пермскіх народаў, якая прыкладна складае 1 055 000 чалавек^[1]^[2]^[3].

Гісторыя

У канцы 3 тысячагодзьдзя да н. э. старажытная агульная фіна-вугорская мова падзялілася на дзьве галіны: правугорскую, якая стала продкам мансійскае, хантыйскае і вугорскае моваў, і фіна-пермскую, якая зараз зьяўляецца продкам саамскіх, прыбалтыйска-фінскіх, фіна-волскіх і пермскіх моваў.

Зь сярэдзіны 2 тысячагодзьдзя да н. э пачынаецца новы этап у гісторыі фармаваньня пермскіх моваў. У гэтыя часы зь фіна-пермскае моўнае супольнасьці выдзяляецца агульная пермская мова — мова, на якой размаўлялі пярмяне, продкі сучасных удмуртаў і комі. Носьбіты гэтае мовы пражывалі ў басэйне Вяткі і ў сярэднім і ніжнім цячэньнях Камы. Аб гэтым сьведчыць багатая гідранімія ў раёнах гэтых рэк, якая захавалася да нашых часоў^[4].

Наступная гісторыя пярмянаў характарызуецца трапленьнем пярмянаў у розныя прыродныя і палітычныя ўмовы. Пад уплывам булгараў частка пярмянаў у пэрыяд з IV па VII ст. міґруе на паўночны ўсход у раёны сучаснае рэспублікі Комі^[5]. Распад пермскае моўнае супольнасьці ўзмацняецца ў VII-VIII ст., калі паўднёвыя пярмяне (продкі ўдмуртаў) трапілі ў склад Волскае Булгарыі, у выніку чаго тагачасныя гаворкі паўднёвых пярмянаў зазналі на сабе вялікі ўплыў цюрскіх моваў.

Распад пермскае моўнае супольнасьці на агульную комі мову і старажытнаўдмурцкую мову прыпадае на IX^[5]-XIII^[6] стагодзьдзі.

Паводле меркаваньня вядомага і славутага фінавуграведа В. Лыткіна, агульная мова комі да падзяленьня на тры гаворкі праіснавала ўсяго прыкладна 1-2 стагодзьдзі (прыкладна на мяжы першага й другога тысячагодзьдзя). Першапачаткова мова комі падзялілася на дзьве гаворкі (комі-зыранская і комі-пярмяцкая): гэта было зьвязана зь міграцыяй зыранаў на поўнач. Падзяленьне мовы комі на комі-зыранскую і комі-пярмяцкую канчаткова адбылося прыкладна ў 14-15 ст. Комі-язьвінская гаворка як самастойная лінґвістычная адзінка канчаткова склалася значна пазьней у выніку ізаляцыі ўсходняе супольнасьці комі-пярмякаў расейскімі пасяленцамі.

Зазнала на сабе культурную асыміляцыю з боку расейцаў і комі-пярмяцкая супольнасьць комі-зюзьдзінцаў, якія пражываюць у Кіраўскай вобласьці. У сярэдзіне 20 ст. іх налічвалася прыкладна 7 000 чалавек, у 1970-ых — толькі 700. У нашыя часы комі-зюзьдзінцаў у Афанасьеўскім раёне вобласьці (традыцыйная тэрыторыя пражываньня зюзьдзінцаў) налічвалася толькі 318^[7]. На думку В Лыткіна гаворка зюзьдзінцаз аймае сярэдняе палажэньне паміж зыранскай і пярмяцкай мовамі.

Клясыфікацыя

Пермскія мовы знаходзяцца ўнутры фіна-пермскае падгаліны фіна-вугорскае галіны ўральскіх моваў. Унутры пермскія мовы не падзяляюцца на якія-небудзь ґрупы.

Калі паказваць схематычна, то клясыфікацыя пермскіх моваў адносна ўральскіх выглядае наступным чынам.

Уральскія мовы
- Фіна-вугорская галіна
  - Фіна-пермская падгаліна
    - Пермскія мовы
      - Комі-зыранская мова
        Пячорскі дыялект
        
        Верхневычагодзкі дыялект
        
        Іжэмскі дыялект
        
        Вымскі дыялект
        
        Удорскі дыялект
        
        Ніжневычагодзкі дыялект
        
        Прысыктыўкарскі дыялект
        
        Луска-Лецкі дыялект
        
        Сярэднесысольскі дыялект
        
        Верхнесысольскі дыялект
      - Комі-пярмяцкая мова
        Паўднёвы дыялект
        
        Паўночныя дыялект
        
        Горнакамскі дыялект
      - Комі-язьвінская мова
      - Удмурцкая мова
        Бесярманскія гаворкі

Трэба памятаць, што часам тры комі мовы лічуць гаворкамі агульнае комі мовы. Існуюць таксама клясыфікацыі, паводле якіх комі-язьвінская мова лічыцца дыялектам комі-пярмяцкае мовы.

Асноўная характарыстыка

Пісьмовасьць

Комі мова

Да хрышчэньня ў хрысьціянства народам комі ўжываліся рунічныя знакі (г. зв. «пасы»), якія выразаліся на паляўнічых драўляных календарох і іншых прадмэтах хатняга быту. Хрысьціянскім місіянэрам Стэфанам Пермскім (які зьяўляўся комі па паходжаньні) у другой палове XIV ст. была створаная старажытнапермская пісьмовасьць (абур, анбур), якая выйшла з ужытку ў 17-18 ст.

У 17-18 ст. пачынае зьяўляецца кірылічная комі піьсмовасьць, якая існавала ў шматлікіх варыянтах. У 1917 годзе ўтварыліся дзьве новых літаратурных нормы мовы комі: комі-зыранская ды комі-пярмяцкая літаратурныя мовы. У 1920 г. зьяўляецца г. зв. «маладцоўскі альфабэт» (атрымаў назву па аўтару альфабэту Васілю Маладцову), таксама ўжываўся і фанэматычны альфабэт. У 1930 г. зьяўляецца комі альфабэт на аснове лацінскага альфабэту, але ў 1936 г. зноў быў вернуты альфабэт паводле аўтарства Маладцова. У 1938 г. альфабэт Маладцова быў заменены на альфабэт, які выкарыстоўваецца па цяперашні час: стандартныя 33 расейскія літары з даданьнем літараў «і», «ӧ» і некаторых дыґрафаў. У комі-язьвінскім альфабэце адстунічае літара «і» і дыґраф дз, але прысутнічаюць літары «ӱ», «ө», а таксама дыґраф дч.

Альфабэты комі-зыранаў і комі-пермякоў поўнасьцю аднолькавыя.

Альфабэт Маладцова

А а	Б б	В в	Г г	Ԁ ԁ	Ԃ ԃ	Д д	Е е
Ж ж	Ԅ ԅ	Ԇ ԇ	И и	Ј ј	К к	Л л	Ԉ ԉ
М м	Н н	Ԋ ԋ	О о	П п	Р р	С с	Ԍ ԍ
Т т	Ԏ ԏ	У у	Ф ф	Х х	Ч ч	Ш ш	Щ щ
Ы ы

Сучасны комі альфабэт

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	І і	Й й	К к	Л л	М м	Н н
О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ф ф
Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь
Э э	Ю ю	Я я

Удмурцкая мова

Першыя запісы па-ўдмурцку датуюцца XVIII стагодзьдзем: гэта былі першыя спробы пасьлядоўнага фанэтычнага запісу ўдмурцкіх словаў і выразаў кірылічным альбо лацінскім альфабэтам, аднак у пазьнейшыя часы сыстэма запісу ўдмурцкае мовы амаль заўсёды базавалася на кірылічнай аснове. Прыкладна з другое паловы ХІХ ст. пачынаецца друк кнігаў па-ўдмурцку і зь 90-ых гадоў таго ж стагодзьдзя ўдмурцкая пісьмовасьць амаль канчаткова набывае сучасны выгляд. Сучасны ўдмурцкі альфабэт складаецца з традыцыйных 33 літараў расейскага альфабэту і 5 дадатковых літараў Ӝ ӝ, Ӟ ӟ, Ӥ ӥ, Ӧ ӧ, Ӵ ӵ, якія адлюстроўваюць спэцыфічныя ўдмурцкія гукі, не ўласьцівыя расейскай мове.

Сучасны ўдмурцкі альфабэт

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Ӝ ӝ	З з	Ӟ ӟ	И и	Ӥ ӥ	Й й
К к	Л л	М м	Н н	О о	Ӧ ӧ	П п
Р р	С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц
Ч ч	Ӵ ӵ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь
Э э	Ю ю	Я я

Геаґрафія

Прыблізная мапа тэрыторыяў пражываньня балцкіх, славянскіх і фіна-вугорскіх плямёнаў у сучаснай Расеі ў ІХ ст. Чырвоным уверсе абазначаная тэрыторыя племені пярмянаў.

На пермскіх мовах размаўляюць пераважна ў рэспубліцы Комі, Удмуртыі і Комі-Пярмяцкай акрузе Пермскага краю. Таксама асобныя ґрупы носьбітаў пражываюць і ў іншых рэґіёнах Расеі — кольскія комі на Кольскай паўвысьпе, комі-пермякі-зюзьдзінцы — ў Афанасьеўскім раёне Кіраўскае вобласьці, комі-язьвінцы — ў Краснавішэрскім раёне Пермскага краю. Адасобленыя ґрупы комі жывуць у Ханты-Мансійскай аўтаномнай акрузе — Югра, Цюменскай, Омскай і некаторых іншых абласьцёх.

Раней пярмяне займалі велізарныя па плошчы землі ў басэйнах Камы, Вычагды й Вяткі, але цяпер пермскамоўнае насельніцтва ў гэтых мясьцінах адсутнічае, саступіўшы на поўнач і ўсход пад напорам расейскіх пасяленцаў.

Грамадзкае жыцьцё

Падручнік па комі-пярмяцкай мове для вучняў 7 і 8 клясаў

Некаторыя пермскія мовы маюць афіцыйны статус у асобных суб'ектах Расейскае Фэдэрацыі. Комі-зыранская мова паводле Канстытуцыі рэспублікі Комі мае афіцыйны статус нароўні з расейскай^[8]. Удмурцкая мова мае афіцыйны статус нароўні з расейскай у рэспубліцы Ўдмуртыя^[9]. Комі-пярмяцкая мова можа ўжывацца ў афіцыйных установах Комі-Пярмяцкае акругі разам зь дзяржаўнай расейскай.

Комі-язьвінская мова афіцыйнага статусу ня мае.

У некаторых клясах сярэдніх школ трох суб’ектаў вывучаюцца адпаведна комі-зыранская, удмурцкая ды комі-пярмяцкая мова. Існуюць тэлеперадачы па-комі-зыранску, комі-пярмяцку й удмурцку.

Выдаецца шэраг ґазэтаў і іншых друкаваных выданьнях на комі-зыранскай, комі-пярмяцкай і удмурцкай мове. У рэспубліцы Комі гэта ґазэты Коми му, Чужан кыв, Войвыв кодзув, Арт, Выль туйöд, Парма гор, ва Ўдмуртыі — Ошмес, Удмурт дунне.

Крыніцы

Вонкавыя спасылкі

Вікіпэдыя мае вэрсію
комі-зыранскай мовай

Вікіпэдыя мае вэрсію
комі-пярмяцкай мовай

Вікіпэдыя мае вэрсію
ўдмурцкай мовай

Пермскія мовы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Сьпіс Сўодэша для пермскіх моваў, «Удмуртология» (рас.)
Permic languages. Encyklopædia Britannica (анг.)
Old Permic alphabet. Omniglot (анг.)

[1] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года (рас.)

[2] The Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan (анг.), (рас.)

[3] Державний комітет статистики України. Всеукраїнський перепис населення 2001. (укр.)

[4] Ухов Сергей. История Вятки как часть этнической истории восточной Европы (рас.)

[EPO-5] а ^б Энциклопедия Пермской области — Коми-Пермяцкий язык (рас.)

[6] (недаступная спасылка) Пермские языки [Permic] (рас.)

[7] Зюздинские коми-пермяки. Uralistica.

[8] Канстытуцыя рэспублікі Комі (рас.)

[9] Канстытуцыя рэспублікі Ўдмуртыя (рас.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]