Вікіпэдыя

Юкагірскія мовы

Юкагі́рскія мовы — сям’я чатырох роднасных моваў, дзьве зь якіх зьяўляюцца мёртвымі, астатнія дзьве — распаўсюдажныя сярод невялікае колькасьці носьбітаў народу юкагіраў на Далёкім Усходзе Расеі (паўночны ўсход Якутыі). Колькасьць носьбітаў сучасных юкагірскіх моваў заўважна хістаецца: перапіс насельніцтва Расеі 2002 году засьведчыў 604 носьбіты ўсіх юкагірскіх моваў[1], але адпаведныя дасьледаваньні адлюстроўваюць зьвесткі пра наяўнасьць толькі 60—80 носьбітаў[2][3]. Перапіс насельніцтва Расеі засьведчыў наяўнасьць 370 асобаў, для якіх юкагірскія мовы зьяўляюцца роднымі[4].

Юкагірская сям’я
Народнасьць юкагіры, чуванцы, анавулы
Арэал Далёкі Ўсход Расеі
Лінгвістычная клясыфікацыя Уральска-юкагірская надсям'я (гіпотэза)
  • Юкагірская сям'я
Склад
Колькасьць носьбітаў ад ~60 да ~600 чал.

Арэал юкагірскіх моваў у XVII ст. (штрыхоўка) і ХХ ст. (суцэльным)

Усе жывыя мовы сям’і разглядаюцца як загрожаныя[5].

Клясыфікацыя, лінгвагеаграфія

рэдагаваць

Дачыненьне моваў юкагірскае сям’і да іншых моўных сем’яў не ўсталяванае, праз што гэтая сям’я моваў у лінгвістычнай літаратуры звычайна лічыцца асобнай сям’ёй моваў. Нягледзячы на гэта, існуюць гіпотэзы, згодна зь якімі юкагірскія мовы роднасныя з уральскімі і, такім чынам, утвараюць уральска-юкагірскую надсям’ю[6]. Ставіліся спробы зьвязаць юкагірскія мовы з індаэўрапейскімі[7]. Пераважна ў расейскай літаратуры юкагірскія мовы ўключаюцца ў паняцьце палеаазіяцкія мовы, аднак гэты тэрмін аб’ядноўвае няроднасныя мовы і зьяўляецца выключна тэрытарыяльна-гістарычным аб’яднаньнем.

Гістарычны арэал юкагірскіх моваў ахопліваў амаль усю поўнач сучаснага расейскага Далёкага Ўсходу і ўключаў у сябе тэрыторыі ад ракі Анадыр на ўсходзе да ракі Лена на захадзе[8]. На цяперашні час вядома пра існаваньне чатырох моваў юкагірскай сям’і: паўднёваюкагірскай, паўночнаюкагірскай, амоцкай ды чуванскай, зь якіх жывымі засталіся толькі паўночна- і паўднёваюкагірская мовы. Кіруючыся ранейшымі сьведчаньнямі, высоўваюцца меркаваньні пра ўтварэньне ўсімі мовамі сям’і дыялектнага кантынуўму, у якім найбольш аддаленымі мовамі зьяўляюцца паўночнаюкагірская й паўднёваюкагірская мовы[9].

Асноўныя рысы

рэдагаваць

Паўночнаюкагірская й паўднёваюкагірская мовы маюць між сабою адносна невялікую колькасьць агульнае лексыкі і не зьяўляюцца ўзаемназразумелымі.

У граматыцы адзначаецца пэўны набор агульных падабенстваў: маюцца рэшткі гармоніі галосных, фанатактыка зычных, шырока выражаная аглютынацыйная марфалёгія, асаблівыя схемы будовы сказаў, практычна адсутнічае фінітнае падпарадкаваньне. Найбольш адметная асаблівасьць — супрацьпастаўленьне паводле актыўнасьці або інактыўнасьці ў адрозьненьне ад, напрыклад, беларускае мовы, дзе замест гэтага супрацьпастаўленьня дзейнічае супрацьпастаўленьне суб’екту ды аб’екту.

Склад

рэдагаваць

У склад юкагірскае сям’і залічваюць чатыры мовы, дзьве зь якіх зьяўляюцца мёртвымі. Іншыя маюць параўнальна маленькую колькасьць носьбітаў.

  • Амоцкая — вымерла прыблізна ў XVIII ст., аднак сучасьнікі здолелі ажыцьцявіць пісьмовыя сьведчаньні пра носьбітаў мовы, амокаў. Арэал мовы ў цэлым быў блізкі сучасным юкагірскім мовам;
  • Паўднёваюкагірская — колькасьць носьбітаў паводле зьвестак на 1989 рок складала каля 30—150 чалавек, лінгвістычны партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвесткі перапісу насельніцтва Расеі 2010 року, дае лічбу ў 370 чалавек[10]. Носьбіты пражываюць у раёне ніжняга цячэньня Індыгіркі, гістарычна шырылася да ракі Лена;
  • Паўночнаюкагірская — колькасьць носьбітаў паводле зьвестак 2009 року налічвае ўсяго ад 5 да 10 чалавек[2], партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвесткі перапісу насельніцтва Расеі 2010 року, дае лічбу ў 370 носьбітаў[11]. Носьбіты пражываюць у раёне верхняй Калымы, на мяжы Якутыі ды Магаданскае вобласьці;
  • Чуванская — вымерла прыблізна ў XVIII ст., захаваліся сьведчаньні фразаў і словаў. Была распаўсюджаная на ніжнім Анадыры, што на паўднёвым усходзе Чукоцкай аўтаномнай акругі. Носьбіты перайшлі на няроднасныя чукоцкую й расейскую мовы.

У расейскай літаратуры паўднёваюкагірская ды паўночнаюкагірская мовы могуць лічыцца як калымскі ды тундравы дыялекты адзінай юкагірскай мовы, а юкагірская сям’я мець найменьне юкагіра-чуванскай[12].

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Старонка Ўсерасейскага перапісу насельніцтва 2002 году (рас.). Фэдэральная служба дзяржаўнае статыстыкі. Праверана 3 сакавіка 2014 г.
  2. ^ а б Dejan Matic. Syntax, Typology, and Information Structure- Yukaghir. Max Planck Institute for Psycholinguistics. Праверана 3 сакавіка 2014 г.
  3. ^ Нарыс пра культуру юкагіраў на сайце амстэрдамскага ўнівэрсытэту (анг.). Амстэрдамскі ўнівэрсытэт. Праверана 3 сакавіка 2014 г.
  4. ^ Вынікі перапісу насельніцтва Расеі за 2010 г.
  5. ^ Juha Janhunen, Tapani Salminen. UNESCO Red Book on engangered languages: Mortheast Asia // helsinki.fi. — 1993-1999.
  6. ^ Collinder, Björn. Jukagirisch und Uralisch. — Uppsala: Almqvist & Wiksell, 1940.
  7. ^ М. Рясянен. Об урало-алтайском языковом родстве. — Вопросы языкознания. — М.: 1968 Т. № 1. (партал philology.ru)
  8. ^ Б. О. Долгих. Родовой и племенной состав народов Сибири в XVII в. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1960.
  9. ^ Nikoleava, Irina. Chuvan and Omok languages? / A. Lubotsky et al. — Evidence and Counter-Evidence. Festschrift Frederik Kortland. — Amsterdam: Rodopi, 2008. — С. 313-336.
  10. ^ Yukaghir, Southern | Ethnologue
  11. ^ Yukaghir, Northern | Ethnologue
  12. ^ Крейнович Е. А., Николаева И. А., Хелимский Е. А. Юкагирский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — ISBN 5-85270-031-2

Літаратура

рэдагаваць
  • Häkkinen, Jaakko. 264 // Early contacts between Uralic and Yukaghir. — Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia − Mémoires de la Société Finno-Ougrienne. — Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura, 2012. — С. 91-101.
  • Иохельсон В. И. Материалы по изучению юкагирского языка и фольклора. — СпБ: Академия Наук, 1900.
  • Jochelson, Waldemar. 9, 13 // The Yukaghir and the Yukaghirized Tungus. — Memoirs of the American Museum of Natural History. Publications of the Jesup North Pacific Expedition. — Leiden: Brill, 1926.
  • Крейнович Е. А. Юкагирский язык. — М., Л.: Наука, 1958.
  • Крейнович Е. А. Исследования и материалы по юкагирскому языку. — Л.: Наука, 1982.
  • Maslova, Elena. Yukaghir Texts. — Wiesbaden: Harrassowitz, 2001.
  • Maslova, Elena. A Grammar of Kolyma Yukaghir. — Berlin/New York: Mouton de Gruyter, 2003.
  • Maslova, Elena. Tundra Yukaghir. — Materials 372. — LINCOM Europa. Languages of the World, 2003.
  • Nikolaeva, Irina. A Historical Dictionary of Yukaghir. — Berlin/New York: Mouton de Gruyter, 2006.
  • Vakhtin, Nikolaj B. The Yukagir language in sociolinguistic perspective. — Steszew: International Institute of Ethnolinguistic and Oriental Studies, 1991.

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Юкагірскія_мовы&oldid=2311586»