Губны гармонік

Губны́ гармо́нік — распаўсюджаны язычковы музычны інструмэнт. Таксама яго завуць гарпам (harp — так яго называлі ў Амэрыцы), але такая назва не зусім карэктная, бо harp — гэта арфа. Усярэдзіне губнога гармоніку знаходзяцца медныя пласьцінкі (язычкі), якія калыхаюцца ў струмяні паветра, які стварае музыку. У адрозьненьне ад іншых язычковых музычных інструмэнтаў гармонік ня мае клявіятуры. Замест клявіятуры выкарыстоўваецца язык і вусны для выбару адтуліны (як правіла яны разьмешчаныя лінейна), якая адпавядае патрэбнай ноце.

Губны гармонік часьцей за ўсё выкарыстоўваецца ў такіх музычных кірунках, як блюз, фольк, блюграс, блюз-рок, кантры, джаз.

Разнавіднасьці губных гармонікаў

Губныя гармонікі дзеляцца на:

Храматычныя гармонікі дазваляюць здабываць усе 12 нот у актаве (уключна з паўтонамі). Навучыцца граць на іх складаней, чым на дыятанічных, затое на іх можна зайграць любую мэлёдыю без засваеньня такіх складаных тэхнік ігры, як бэнд. Гармонікі такога тыпу фактычна складаюцца з 2-х гарамонікаў у адным корпусе. Пераключэньне паміж імі і атрыманьне паўтонаў дасягаецца выкарыстаньнем адмысловай кнопкі-пераключальніка — слайдэра на адной з бакавіц інструмэнта.

У дыятанічных гармоніках выкарыстоўваецца дыятанічны лад (напрыклад: C, D, E, F) без паўтонавых інтэрвалаў паміж нотамі (C#, D# і гэтак далей). Ігра на дыятанічным гармоніку нагадвае гру на фартэпіяна толькі па белых клявішах, бяз чорных (некаторыя адсутныя гукі можна атрымаць з дапамогай адмысловага прыёму — бэнду). У большасьці выпадкаў дыятанічныя гармонікі маюць 10 адтулін і выпускаюцца ў танальнасьцях C або G. Дыятанічныя гармонікі маюць дыяпазон у 1-4 актавы.

Блюзавы гармонік зьяўляецца найважнейшым тыпам дыятонік. Блюзавая дыятоніка звычайна мае 10 адтулін, з пласьцінамі для ўдыху (па-ангельску: draw) і для выдыху (па-ангельску: blow) ў кожнай адтуліне.

Трэмала-гармонік зьяўляецца разнавіднасьцю дыятанічнай. У ёй дзьве гукавыя пласьціны, якія гучаць адначасова, зьлёгку разладжаныя ў адносінах адна да адной, ствараючы трэмала-эфэкт.

Актаўны гармонік — іншая разнавіднасьць дыятонікі. У ёй дзьве гукавыя пласьціны, якія гучаць адначасова, наладжаныя сапраўды ў актаву адна ад адной. Гэта надае большую гучнасьць і іншы тэмбр гуку.

Басавы гармонік — фактычна два асобныя інструмэнты, адзін над адным, злучаныя шарнірамі абапал. Кожная адтуліна грае толькі на выдых, і на кожную ноту — па дзьве гукавыя пласьціны, наладжаныя ў актаву.

Акордавы гармонік, падобна бас-гармоніку, таксама складаецца зь дзьвюх рухома замацаваных пласьцін, здвоеныя язычкі якіх наладжаныя ў актаву. Але ў адрозьненьне ад бас-гарамоніка, яна мае ноты і на выдых, і на ўдых, што дазваляе выкарыстоўваць розныя акорды.

Акампанемэнтны гармонікі выкарыстоўваюцца для выкананьня розных акампанэмэнтаў.

Наладкі інструмэнта і разьмяшчэньне нот

Тэмпэраваны лад — язычкі наладжаныя так, што калі музыка грае, напрыклад, ноту ля, то язычок гайдаецца з частатой 440 Гц, у той час як калі падчапіць язычок пазногцем, то ён будзе гайдацца з частатой 445 Гц.

Гісторыя інструмэнта

Губны гармонік можна ахарактарызаваць як кампактны кішэнны музычны інструмэнт. Па сваёй сутнасьці гармонік зьяўляецца духавым органам заходняга ўзору. З моманту яго вынаходзтва Хрыстыянам Фрыдрыхам Людвігам Бушманам у 1821 годзе, папулярнасьць гэтага інструмэнта нязьменна расла. А пасьля зьяўленьня храматычнага гармоніка фірмы «Hohner», рэпертуар, які можна было бы выконваць на падобных прыладах, істотна пашырэў. Праўда, далёка ня ўсе прыхільнікі губнога гармоніка ведаюць, што непасрэдным продкам іх прылады, як, зрэшты, і ўсіх астатніх эўрапейскіх язычковых інструмэнтаў, зьяўляецца ўсходні духавы орган.

Заходнія і ўсходнія духавыя органы па клясыфікацыі зьяўляюцца язычковымі інструмэнтамі. Аднак, калі адкрыць «Сусьветную энцыкляпэдыю музычных інструмэнтаў», то мы даведаемся, што язычковыя зьяўляюцца толькі адным з адгалінаваньняў шырокага сямейства, якія аб’яднаныя пад агульным назовам «аэрафоны».

Асноўнай рысай, вызначальнай прыналежнасьць да гэтай групы, зьяўляецца вібрацыя паветранай бруі ўсярэдзіне карпусоў, у выніку якой і нараджаецца музычны гук. У гэтую групу ўваходзяць інструмэнты з адтулінамі (блок-флейты), з муштукамі сьвістковага тыпу (рэкордэры), з адзінарным язычком (кларнэты, саксафоны), з падвойным язычком (габой, фагот), з чашападобнымі муштукамі (трубы), а таксама ручныя язычковыя (усходнія і заходнія духавыя органы, канцэрціны, акардэоны і гармонікі).

Упершыню ўсходні духавы орган патрапіў у Эўропу з Кітая у сярэдзіне XVIII стагодзьдзя. Гэты інструмэнт ўяўляў сабой 17 бамбукавых трубак рознага памеру зь меднымі язычкамі ўсярэдзіне, якія мацаваліся па крузе да мэталічнага корпуса з муштуком. Пасьля яго вывучэньня паўстала ідэя выкарыстаць язычкі ў канструкцыі традыцыйных органаў. Нажаль, падобныя экспэрымэнты не атрымалі ўхвалы шырокай публікі, і большасьць арганных майстроў адмовіліся ад такіх канструктыўных рашэньняў у дачыненьні да клявішных інструмэнтаў.

Так або інакш, язычкі былі выкарыстаныя пры вырабе заходняга духавога органа толькі ў XVIII стагодзьдзі. Першы губны гармонік быў створаны нямецкім вартавым майстрам Хрыстыянам Фрыдрыхам Людвігам Бушманом у 1821 годзе. Вынаходніцтва, атрымала назву «аўра», уяўляла сабой мэталічную пласьціну з 15-ю прарэзамі, якія зачыняліся. Яны адпавядалі сталёвымі язычкамі. Па задумцы аўтара, яго стварэньне было хутчэй камэртонам, а не музычным інструмэнтам. Ноты ў ім былі разьмешчаныя ў храматычным парадку і здабываліся толькі пры дапамозе выдыху.

У 1825 годзе іншы немец, Ф. Хотц, пачаў вытворчасьць духавых органаў на сваёй фабрыцы ў Кніттлінгене. Яшчэ адзін выхадзец Нямеччыны, Хрыстыян Мэснэр набыў некалькі вырабленых Бушманам «аўраў» і ў 1827 годзе пачаў вырабляць падобныя на іх прылады. Свае вырабы ён назваў дзіўным словам «мундэаліны» (ад па-нямецку: mund «рот», «вусны»). Двума гадамі пазьней ангелец Сэр Чарльз Ўітстоўн запатэнтаваў сваю мадэль духавога органа. У яго канструкцыі язычкі кіраваліся невялікай кнопкавай клявіятурай, якую сам аўтар зваў «гэтым-фоніюм».

Але аўтарам найважнейшага для таго пэрыяду часу канструктарскага рашэньня стаў майстар з Багеміі па прозьвішчы Рыхтэр. Каля 1826 году ён вырабіў узор гармонікі зь дзесяцьцю адтулінамі і дваццацьцю язычкамі (паасобнымі для ўдыху і выдыху), усталяванымі ў драўляным кедаровым корпусе. Прапанаваны Рыхтэрам варыянт налады з выкарыстаньнем дыятанічнага гукараду стаў стандартным для эўрапейскіх інструмэнтаў, якія атрымалі назоў «Mundharmonika» або духавы орган.

У 1829 годзе І. У. Гліер арганізаваў вытворчасьць духавых органаў на сваёй фабрыцы ў нямецкім горадзе Клінгенталь. У 1855 годзе тое ж самае прарабіў іншы немец, Хрыстыян Вайсэ. Аднак да 1857 году найбуйнейшым масавым вытворцам гарамонікаў стала фірма з Тросінгену. У то час ёю кіраваў знакаміты Матыяс Хонэр. У адным толькі 1857 годзе пры дапамозе чальцоў сваёй сям’і і аднаго найманага працоўнага ён здолеў выпусьціць 650 інструмэнтаў. Хонэр быў выбітным бізнэсмэнам. Адной зь яго маркетынгавых знаходак стала накладка зь імем вытворцы. У 1862 годзе Хонэр прывёз губны гармонік ў Паўночную Амэрыку. Гэта быў крок, які пасьля прывёў яго фірму да сусьветнага лідэрства ў вытворчасьці гэтых інструмэнтаў. Да 1879 году Хонэр вырабляў 700 тысяч інструмэнтаў у год. На мяжы стагодзьдзяў гадавы выпуск складаў ужо 5 мільёнаў адзінак прадукцыі. Цяпер фірма выпускае больш 90 розных мадэляў губнога гармоніка, якія дазваляюць выканаўцу вольна самавыяўляцца ў любой музычнай форме, будзь то клясыка, джаз, блюз, рок або этнічная музыка. Ёсьць статыстыка, што ў ЗША на гэтым інструмэнце гуляюць 40 мільёнаў чалавек, і яшчэ 5 мільёнаў у Канадзе.

Губны гармонік, або духавы орган, на розных мовах мае падобныя па паходжаньні назоў — усе яны маюць у складзе «рот» або «вусны» і / або «гармонік / а». Па-нямецку яе мянуюць «Mundharmonika» (ад па-нямецку: mund — «рот»), па-француску — «harmonica a bouche», па-італьянску — «armonica a bocca», па-гішпанску «armonica», па-ангельску — «harmonica», «mouth organ», «French harp» або «harp».

Кажуць, што сваім назовам губны гармонік абавязаны зусім іншаму інструмэнту. У 1829 годзе венскі майстар Дэміян атрымаў эксклюзіўныя правы на вытворчасьць акардэонаў. Натуральна, што іншыя майстры таксама выпускалі падобныя інструмэнты, але ўжо пад іншым назовам, а менавіта — «handharmonika» (ручны гармонік). З-за падобнага прынцыпу дзеяньня духавы орган сталі зваць «mundharmonika» (губны гармонік).

Імкліваму распаўсюджваньню гармонікаў па ўсім сьвеце не змаглі перашкодзіць нават сусьветныя войны. Нямецкія вытворцы выпускалі для розных краін адмысловыя экспартныя мадэлі: «l’Epatant» і «La Marseillaise» для Францыі, «King George» і «Alliance Harp» для Ангельшчыны, «El Centenario» для Мэксыкі і нават гармонікі на ланцужках для тых этнічных груп, у адзежы якіх не было кішэняў. Падчас Першай сусьветнай вайны розныя арганізацыі забясьпечвалі гармонікамі нямецкіх і ангельскіх салдатаў. Была нават такая мадэль «Kaiser Wilhelm».

Першыя запісы губнога гармоніку былі зробленыя ў ЗША у пачатку 20-х гадоў, хоць у нямым кіно гэты інструмэнт быў зафіксаваны на плёнцы яшчэ ў 1894 годзе. У 30-я гады Вялікая дэпрэсія, а ў 40-я — 2-я сусьветная вайна спрыялі перасяленьню паўднёўцаў у паўночныя штаты і на заходняе ўзьбярэжжа. Гэты працэс стымуляваў распаўсюджваньне маленькага інструмэнта па ўсёй велізарнай тэрыторыі ЗША. Тады сярод чорных насельнікаў Чыкага вялікай папулярнасьцю карысталіся Джаз Гіллум і Джон Лі «Соньні Бой» Ўільямсан. У той жа самы час на іншым канцы сьвету, у Нюрнбэрге, Лары Адлер гуляў для салдатаў войскаў саюзьнікаў па антыгітлераўскай кааліцыі. Каб адшукаць фабрыку «Hohner», ён лётаў на маленькім самалёце, маючы ў якасьці арыентыра толькі малюначак з скрынкі, на якім быў намаляваны гэты будынак.

Паўсюдна салдаты вярталіся да родных агменяў. У нэгрыцянскіх гета адчуваўся пад’ем, што, натуральна, адлюстравалася і ў музыцы. Маладыя музыкі з поўдня (Літтл Ўолтар, Джуніор Ўэллс, Снукі Прайор) зараз гулялі на губным гармоніку празь мікрафон і ўзмацьняльнік. «Місысыпскі саксафон» (так на амэрыканскім слэнге называлі губны гармонік) мог зараз саліраваць пад акампанэмэнт аркестра. У 50-я гады зьявіўся рок-н-рол. Гармонік апынуўся на пярэднім боку гэтага напрамка, які чэрпаў натхненьне ў чорным амэрыканскім блюзе.

Гэты інструмэнт перажыў чарговае нараджэньне ў новай музычнай стылістыцы, і па гэты дзень захоўвае сваю папулярнасьць сярод выканаўцаў розных вякоў і музычных кірункаў.

Выбар губнога гармоніка для пачаткоўцаў

Ня варта адразу купляць дарагі гармонік. Падчас засваеньня розных прыёмаў гульні (такіх як бэнд) ёсьць вялікі шанец зламаць язычкі.
Некаторыя папулярныя тыпы гармонікаў складаны для пачаткоўцаў і іх трэба «даводзіць» да працоўнага стану.
Купля таннага гармоніка таксама можа ўскладніць працэс навучаньня.
Пры куплі дыятанічнага гармоніку лепш купляць гармонік ў танальнасьці C-мажор, бо якраз ён знаходзіцца ў сярэдзіне нотнага дыяпазону і большасьць навучальных школ напісаныя менавіта для гэтай танальнасьці.
Непасрэдна пры куплі ў краме праверце ўсе адтуліны на ўдых і выдых. Калі асвоілі бэнды, праверце і на іх.