Гарацыё Нэльсан

Гарацыё Нэльсан (па-ангельску: Horatio Nelson; 29 верасьня 1758, Бёрнэм Торп, графства Норфалк — 21 кастрычніка 1805, мыс Трафальгар, Гішпанія) — ангельскі флятаводзец, віцэ-адмірал (1 студзеня 1801), барон Нільскі (1798), Віконт (1801).

Гарацыё Нэльсан па-ангельску: Horatio Nelson
29 верасьня 1758(1758-09-29)[…] — 21 кастрычніка 1805(1805-10-21)[…] (47 гадоў)
Месца нараджэньня	Burnham Thorpe[d], Кінгз-Лін-энд-Уэст-Норфалк[d], Норфалк, Ангельшчына, Каралеўства Вялікабрытанія
Месца сьмерці	Мыс Трафальгар[d], Barbate[d], Кадыс, Андалюзія, Гішпанія
Прыналежнасьць	Вялікабрытанія
Род войскаў	каралеўскі вайскова-марскі флёт Вялікабрытаніі
Гады службы	1771—1805
Званьне	віцэ-адмірал
Узнагароды	Ордэн сьвятога Яхіма, Ордэн Паўмесяца, Ордэн Сьвятога Фэрдэнанта, Ордэн Сьвятога Яана Ерусалімскага
Гарацыё Нэльсан у Вікісховішчы

Жыцьцяпіс

Нарадзіўся ў сям’і прыхадзкога сьвятара Эдмунда Нэльсана (1722—1802) і Кэтрын Саклінг (1725—1767). Род Нэльсанаў быў багаслоўскім. Сьвятарамі служылі тры пакаленьні мужчын гэтае сям’і. У сям’і Эдмунда Нэльсана было адзінаццаць дзяцей, выхоўваў ён іх строга, любіў парадак ва ўсім, лічыў сьвежае паветра і фізычныя практыкаваньні вельмі важнымі ў справе выхаваньня, шчыра верыў у Бога, лічыў сябе сьвятаром, праўдзівым джэнтльмэнам і збольшага нават навукоўцам. Гарацыё рос хваравітым дзіцем, невялікага росту, але з жывым характарам. У 1767 годзе памерла маці Гарацыё — Кэтрын Нэльсан — ва ўзросьце 42 гадоў. Эдмунд Нэльсан пасьля сьмерці жонкі другі раз не жаніўся. Гарацыё асабліва зблізіўся з братам Ўільямам, які пасьля таксама як і бацька станў сьвятаром. Гарацыё адвучыўся ў дзьвюх школах: пачатковай Даўнэм-Маркэт і сярэдняй ў Норвічы, вывучыў Шэксьпіра і асновы латыні, але схільнасьці да вучобы ў яго не было.

У 1771 годзе ў 12 гадоў ён паступіў юнгаю на карабель свайго дзядзькі капітана Морыса Саклінга, героя Сямігадовае вайны. Рэакцыя дзядзькі на жаданьне Гарацыё паступіць на флёт была наступная: «Чым правініўся бедны Гарацыё, што менавіта яму, самаму далікатнаму з усіх, прыйдзецца несьці марскую службу? Але хай прыязджае. Можа, у першым жа баі гарматнае ядро зьнясе яму галаву і пазбавіць ад усіх клопатаў!». Неўзабаве карабель дзядзькі «Рэзанабаль» быў пастаўлены на кансэрвацыю, і Гарацыё па просьбе дзядзькі перавялі на лінейны карабель «Трыюмф». Капітан «Трыюмфу» зьбіраўся ісьці ў Вэст-Індыю і менавіта ў гэтым рэйсе малады Нэльсан атрымаў першыя навыкі марское службы. Пасьля Нэльсан успамінаў пра першае плаваньне: «Калі я і не атрымаў посьпех у сваёй адукацыі, то, ва ўсякім разе, набыў шмат практычных навыкаў, агіду да Каралеўскага флёту і засвоіў дэвіз матросаў : „У барацьбе за ўзнагароды і славу наперад, адважны марак!“». Затым ён працаваў сыгнальным на іншым караблі. Пасьля гэтага Саклінґ забірае пляменьніка да сябе на «Трыўмф» у якасьці мічмана. Карабель нёс дазорную службу, а капітан Саклінґ займаўся марской адукацыяю пляменьніка. Пад кіраўніцтвам дзядзькі Гарацыё авалодаў асновамі навіґацыі, навучыўся чытаць мапу і выконваць абавязкі кананіра. Неўзабаве малады Нэльсан атрымаў у сваё распараджэньне баркас і хадзіў на ім у вусьцях Тэмзы і Мідуэя.

Улетку 1773 году была арґанізавана палярная экспэдыцыя, у складзе якое быў і чатырнаццацігадовы Гарацыё, накіраваны служыць на «Каркас». Экспэдыцыя не прынесла посьпеху і дагэтуль вядомая толькі тым, што ў ёй удзельнічаў будучы герой. Аднак і там Гарацыё ўразіў усіх сваёю адвагаю, калі ўначы ўбачыўшы белага мядзьведзя, схапіў мушкет і пагнаўся за ім да жаху капітана карабля, мядзьведзь, напалоханы стрэлам гарматы схаваўся, а па вяртаньні на карабель Нэльсан узяў усю віну на сябе. Капітан, лаючы яго, у душы захапляўся адвагаю маладога чалавека. Палярныя прыгоды загартавалі героя, і ён прагнуў новых подзьвігаў.

У 1773 годзе ён стаў матросам 1-й клясы на брыгу «Сыхорс». Амаль год Нэльсан правёў у Індыйскім акіяне. У 1775 годзе ён зьлёг з прыступам ліхаманкі, яго даставілі на судна «Дэльфін» і адправілі да берагоў Ангельшчыны. Зваротнае плаваньне доўжылася больш за шэсьць месяцаў. Шмат пазьней Нэльсан успамінаў пра нейкае бачаньне на шляху зь Індыі: «Нейкае сьвятло, якое сыходзіла зь неба, зіготкае сьвяціла, што кліча да славы й трыўмфу». Па прыбыцьці на радзіму яго прызначылі на карабель «Вустэр» чацьвёртым лейтэнантам, гэта значыць ён быў ужо вахтавым начальнікам, хоць ня меў яшчэ афіцэрскага чыну. Ён нёс патрульную службу і суправаджаў гандлёвыя караваны.

Увесну 1777 году Гарацыё Нэльсан здаў іспыт на чын лейтэнанта, як кажуць, не без дапамогі свайго ўсёмагутнага дзядзькі капітана Саклінга, які быў старшынёю іспытнае камісіі. Адразу ж пасьля ўдала здадзенага іспыту ён атрымаў прызначэньне на фрэгат «Лявэстаў», які адплываў у Вэст-Індыю. Афіцэрскі тост перад адплыцьцём: «За кровапралітную вайну і сэзон, які нясе хваробы!» Каманда «Лявэстава» ставілася да маладога лейтэнанта з павагаю і, калі ён пакідаў фрэгат, падаравала яму на памяць скрыначку са слановае косткі ў выглядзе іх фрэгату. Нэльсан перайшоў на флягманскі карабель «Брыстоль» пад камандаваньнем Паркера.

У 1778 годзе Нэльсан стаў камандэрам і атрымаў прызначэньне на брыг «Бэджэр», які ахоўваў усходні бераг Лацінскае Амэрыкі. Служба па ахове ўзьбярэжжа была клапатлівай, бо ўвесь час даводзілася ганяцца за кантрабандыстамі. У адзін з дзён стаянкі «Бэджэра» ў заліве Мантэга раптам загарэўся брыг «Глязга». Дзякуючы дзеяньням Нэльсана каманда брыга была выратавана.

Капітан Гарацыё Нэльсан. Праца мастака Джона Фрэнсіса (Жана-Франсўа) Рыга.

У 1779 годзе Нэльсан у дваццаць гадоў стаў капітанам судна «Хінчынбург». У першым самастойным плаваньні каля берагоў Амэрыкі ён захапіў некалькі гружаных суднаў, узнагарода склала каля 800 фунтаў, частку гэтых грошай ён пераслаў бацьку.

У 1780 годзе па загадзе адмірала Паркера Нэльсан пакінуў Ямайку, высадзіў дэсант у вусьці ракі Сан-Хуан з мэтай захопу форта Сан-Хуан. Форт быў узяты, але без Нэльсана, якому было загадана вярнуцца на Ямайку, што выратавала яму жыцьцё, бо большасьць матросаў памерла ад жоўтае ліхаманкі. Хворы лячыўся ў хаце адмірала Паркера, дзе ён быў прыняты як сын. Зь першым суднам яго адправілі ў Ангельшчыну лячыцца. Ён прыехаў ў курортнае мястэчка Бат, адкуль напісаў: «Я аддаў бы ўсё, каб ізноў быць у Порт-Рояле. Тут няма лэдзі Паркер, а слугі не зьвяртаюць на мяне ніякай увагі, і я валяюся як бервяно». Акрыяньне ішло павольна. Ён наведаў брата Ўільяма ў Норфалку, даведаўся пра пра жаданьне брата стаць суднавым сьвятаром. Гэта прывяло Гарацыё ў жах, ён, як ніхто іншы, ведаючы марскія норавы, усьведамляў, што гэта справа неверагодна цяжкая і няўдзячная. Аднак брат застаўся пры сваім меркаваньні.

Неўзабаве адбылося прызначэньне на «Альбэмарль», ён быў адпраўлены ў Данію, затым служыў у Квэбэку.

У Квэбэку Гарацыё сустрэў сваё першае каханьне — 16-гадовую дачку начальніка вайсковае паліцыі Мэры Сымпсан. Зь яго лістоў відаць, што ён ніколі яшчэ не меў падобных пачуцьцяў і не меў досьведу ў справах любоўных. Ён марыў, што павязе Мэры на радзіму і ціха зажыве зь ёю ў сельскім Норфалку: «Што мне флёт і што мне зараз кар’ера, калі я знайшоў сапраўднае каханьне!». Аднак, аддаючыся марам, закаханы нават не знайшоў час спытаць Мэры пра яе пачуцьці да яго. Сябры ўгаварылі яго не рабіць пакуль прапанову і праверыць свае пачуцьці, адправіўшыся ў Нью-Ёрк — новы порт прыпіскі «Альбэмарля». Тут ён пазнаёміўся з прынцам Ўільямам, будучым каралём Ангельшчыны Вільгельмам IV, прынц успамінаў: «Калі Нэльсан прыбыў у сваім баркасе, ён здаўся мне хлопчыкам у форме капітана».

У 1783 годзе ўзяўшы адпачынак, ён паехаў зь сябрам у Францыю, яго непрыемна зьдзівіла гэтая краіна - вечны вораг Ангельшчыны, аднак Гарацыё закахаўся ў нейкую міс Эндрус, узаемнасьці ад яе ён так і не дамогся. Ён зьехаў у Лёндан і адтуль напісаў брату: «У Лёндане гэтулькі спакусаў, што жыцьцё мужчыны сыходзіць на іх цалкам». Да зьдзіўленьня шматлікіх Нэльсан жадаў стаць парлямэнтарыем і лабіяваць інтарэсы Адміралцейства ў парлямэнце, аднак, калі першы лёрд адміралцейства прапанаваў яму вярнуцца на службу, той неадкладна згадзіўся. Так з палітыкаю было скончана. Яму прапанавалі фрэгат «Барэй», які павінен быў несьці дазорную службу ў Вест-Індыі. У штат судна Нэльсану прыйшлося ўключыць брата Ўільяма, які так і не адмовіўся ад думкі быць сьвятаром на караблі. У Порта Дыль капітан даведаўся, што галяндцы захапілі 16 ангельскіх маракоў, ён адправіў на борт галяндскага судна ўзброены атрад і адкрыў гарматныя порты, маракі былі адпушчаны і папоўнілі каманду «Барэя». У 1784 годзе фрэгат увайшоў у гавань вострава Антыгуа, яго прыводзілі ў парадак і нагружалі запасамі. Тым часам капітан пасьпеў пазнаёміцца і закахацца ў Джэйн Моўтрэй, жонку прадстаўніка Адміралцейства на Антыгуа, неўзабаве ж службоўца адклікалі ў Ангельшчыну і разам зь ім адбыла яго прыгажуня жонка. Брат Ўільям, расчараваўшыся ў пасадзе суднавага сьвятара, запіў і цяжка захварэў, яго прыйшлося адправіць дахаты ў Ангельшчыну.

Бітва пры Абукіры. Мастак Томас Люны (па-ангельску: Thomas Luny)

Не склаліся адносіны ў Нэльсана і з камандуючым. Асноўнаю задачаю Нэльсана ў Вэст-Індыі быў кантроль за выкананьнем Навіґацыйнага акту, паводле якога ў ангельскія каляніяльныя порты можна было ўвозіць тавары вылучна на ангельскіх суднах, такім чынам ангельскія купцы і суднаўладальнікі атрымлівалі манаполію на гандаль і адначасова гэты акт падтрымліваў брытанскі флёт.

Пасьля заваёвы Злучанымі Штатамі незалежнасьці, амэрыканскія судны сталі замежнымі і не маглі гандляваць на тых жа ўмовах, аднак рынак сфармаваўся, і амэрыканцы працягвалі гандаль. Мясцовыя ангельскія службоўцы ведалі пра гэта, але маўчалі, бо атрымлівалі важкі адсотак з кантрабанды. Нэльсан лічыў, калі гандаль амэрыканцаў наносіць шкоду Ангельшчыне, ён павінен быць выкаранены. Пасьля ён успамінаў: «У бытнасьць сваю каляністамі амэрыканцы валодалі амаль усім гандлем ад Амэрыкі да Вэст-Індыйскіх выспаў, а калі вайна скончылася яны забыліся, што атрымаўшы перамогу, яны сталі замежнікамі і зараз ня маюць права гандляваць з брытанскімі калёніямі. Нашы губэрнатары і мытныя службоўцы робяць выгляд, што па Навіґацыйным акце ў іх ёсьць права гандляваць, а насельніцтва Вест-Індыйскіх выспаў жадае таго, што яму выгодна. Папярэдне апавясьціўшы губэрнатараў, мытнікаў і амэрыканцаў у тым, што я зьбіраюся рабіць, я захапіў мноства суднаў, што і наладзіла супраць мяне ўсе гэтыя групоўкі. Мяне гналі ад адной выспы да іншага, я падоўгу нават ня мог сысьці на сушу. Але мае непарушныя маральныя правілы дапамаглі мне выдужаць, і калі ў гэтай праблеме разабраліся лепей, я атрымаў падтрымку з радзімы. Я даказаў, што пасада капітана вайсковага судна абавязвае яго выконваць усе марскія законы і выконваць даручэньні Адміралцейства, а ня быць мытнікам». На Нэльсана пісалі скаргі, аднак кароль абяцаў яму сваю падтрымку ў выпадку суду. Капітан і ўявіць сабе не мог, што з вэст-індыйскае кантрабанды карміліся ня толькі мясцовы ґенэрал-ґубэрнатар і камандуючы эскадраю, але таксама велізарная колькасьць лёнданскіх службоўцаў, так ён набыў у сталіцы мноства высокапастаўленых ворагаў.

Бітва пры Абукіры		Трафальгарская бітва

Новы жыцьцёвы этап пачаўся з таго, што Нэльсана папыталі даставіць на востраў Барбадас пляменьніцу Джона Гэрбэрта міс Пэры Гэрбэрт. Па прыбыцьці яго запрасілі ў госьці і там ён упершыню ўбачыў другую пляменьніцу Гэрбэрта маладую ўдаву Фрэнсыс Нісбэт, у хатнім крузе яе ласкава называлі Фані, ад першага шлюбу ў яе быў сын. Нэльсан закахаўся адразу: «У мяне няма ні наймалога сумневу, што мы будзем шчасьліваю параю, а калі ня будзем, то па маёй віне». 11 сакавіка 1787 году адбылося іх вясельле.

Эма Гамільтан, 1782—1784 гг. Партрэт мастака Джорджа Ромні.

У 1787 годзе Нэльсан пакідае Вест-Індыю, ён едзе дахаты, Фані з сынам адбылі трохі пазьней.

У 1793 годзе, з пачаткам вайны супраць Францыі, атрымаў пасаду капітана лінейнага карабля ў складзе Міжземнаморскае эскадры адмірала Сэмюэля Худа. У гэтым жа годзе ён прыняў актыўны ўдзел у баявых дзеяньнях пад Тулёнам, у ліпені 1794 году камандаваў дэсантам на Корсыцы, атрымаўшы раненьне правага вока пры аблозе крэпасьці Кальві, а 13 ліпеня 1795 году адрозьніўся ў марской бітве, прымусіўшы да рэшты францускі карабель, нашмат які пераўзыходзіў па моцы яго ўласны.

14 лютага 1797 году ўдзельнічаў у бітве ў мыса Сэнт-Вінцэнт ( паўднёва-заходняга ўскрайка Партугаліі). Па ўласнай ініцыятыве ён вывеў свой карабель зь лінейнага ладу эскадры і ажыцьцявіў манэўр, які меў вырашальнае значэньне для разгрому гішпанскага флёту. Два з чатырох захопленых ангельцамі гішпанскіх караблёў былі ўзяты на абардаж пад асабістым камандаваньнем Нэльсана, які атрымаў за гэты бой рыцарскі крыж ордэна Бані і чын контраў-адмірала сіняга сьцяга.

У ліпені 1797 году пры няўдалай спробе захапіць порт Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ Нэльсан страціў правую руку.

Калёна Нэльсана на Трафальгарскай плошчы ў цэнтры Лёндану

З 1798 году камандаваў эскадраю, накіраванае ў Міжземнае мора для процідзеяньня прадпрынятае Францыяю Эгіпецкае экспэдыцыі 1798—1801 гадоў. Ангельская эскадра ня здолела перашкодзіць высадцы францускіх войскаў у Александрыі, аднак 1—2 жніўня 1798 году Нэльсану атрымалася разграміць францускі флёт пры Абукіры, адразаўшы войска Напалеона Банапарта ў Эгіпце, сам Нэльсан атрымаў раненьне ў галаву. Ва ўзнагароду Георг III зрабіў Нэльсана пэрам-баронам Нілу і Бэрнэм-Торпа. У жніўні 1799 году за аднаўленьне Асманскага панаваньня ў Эгіпце быў узнагароджаны Султанам Сэлімам III ордэнам паўмесяца.

У Нэапалі, куды Нэльсан быў пасланы для дапамогі Нэапалітанскаму каралеўству ў барацьбе з Францыяй, пачаўся яго раман з жонкаю ангельскага амбасадара лэдзі Эмаю Гамільтан, які доўжыўся да самае сьмерці адмірала. Эма нарадзіла яму дачку Гарацыю Нэльсан. Дапамагчы Нэапалю Нэльсан не пасьпеў, і горад патрапіў у рукі французаў. Пасьля вызваленьня Нэапалю расейскаю эскадраю адмірала Фёдара Ушакова і капітуляцыі францускага гарнізона Нэльсан запляміў сваё імя жорсткаю расправаю з францускімі палоннымі і італьянскімі рэспубліканцамі. 12 лютага 1799 году ён быў атрымаў чын контраў-адмірала чырвонага сьцяга.

У 1801 годзе быў 2-м флягманам у эскадры адмірала Хайда Паркера пры дзеяньнях у Балтыйскім моры і бамбаваньню Капэнгагена, затым камандаваў эскадраю ў Ля-Маншэ, якая была сфармавана для процідзеяньня Булёнскае флятыліі французаў. У 1803—1805 гадах камандуючы эскадраю Міжземнага мора, дзейнічалае супраць Францыі і Гішпаніі. У верасьні 1805 году эскадра Нэльсана заблякавала франка-гішпанскі флёт у Кадысе, а 21 кастрычніка разграміла яго ў Трафальгарскай марской бітве, у якой Нэльсан быў сьмяротна паранены францускім снайпэрам у першы дзень бітвы, пры наступе на аб’яднаныя сілы францускага і гішпанскага флёта.

Цела Нэльсана даставілі ў Лёндан і 9 студзеня 1806 году ўрачыста пахавалі ў саборы сьвятога Паўла.

Дадатковыя зьвесткі

• Існуе ходкая памылка, што адмірал Нэльсан насіў на правым воку павязку. Аднак гэта ня так. Сапраўды, у баях на Корсыцы ён атрымаў аскепкавае раненьне правага вока пяском і каменнаю дробкаю. Яго тут жа перавязалі і ён вярнуўся ў бой. Вока ён ня страціў, але стаў ім горш бачыць.
• Труп адмірала везьлі ў Лёндан у бочцы з брэндзі. Адгэтуль паўстаў міт, што нібы маракі ўпотай ад начальства праз саломінкі адпівалі з гэтае бочкі. Гэта малаверагодна, бо цела нябожчыка кругласутачна ахоўвалі.
• Згадваецца, што ў адмірала была моцная марская хвароба.

Літаратура

• Советская военная энциклопедия
• Джордан Д. Гарацыё Нэльсан: Сачыненьне. — М.: АСТ, 2002.
• Сакович А. Сент-Винсент// Морской сборник. — 1916. — № 7.
• Трухановский В. Г. Судьба адмирала: Триумф и трагедия. — М.: Молодая гвардия, 1984.
• Хібэрт К. Прыватнае жыцьцё адмірала Нэльсана. — М.: АСТ-ТРАНЗІТ КНІГА, 2006.
• Шигин В. Адмирал Нельсон. — М.: Молодая гвардия, 2010 г.
• Эджингтон Г. Адмирал Нельсон: История жизни и любви. М.: Прогресс, 1992.

Вонкавыя спасылкі

• Мікалай Скрыцкі. 100 вялікіх адміралаў(недаступная спасылка)