Белая Царква (Кіеўская вобласьць)

Бе́лая Царква́ (па-ўкраінску: Біла Церква) — места ў Кіеўскай вобласьці Ўкраіны, на рацэ Рось. Адміністрацыйны цэнтар Белацаркоўскага раёну. Плошча 33,7 км². Насельніцтва 209 тыс. чал. (2018).

Белая Царква лац. Biełaja Carkva
укр. Біла Церква
Каталіцкі касьцёл
Герб Белай Царквы Сьцяг Белай Царквы
Першыя згадкі:	1032
Магдэбурскае права:	1589
Краіна:	Украіна
Вобласьць:	Кіеўская
Раён:	Белацаркоўскі
Плошча:	33,7 км²
Вышыня:	148 м н. у. м.
Насельніцтва
колькасьць:	209 176 чал. (2018)
шчыльнасьць:	6207 чал./км² (2018)
нацыянальны склад:	украінцы — 87,4% расейцы — 10,3% беларусы — 0,55% (2001)
Часавы пас:	UTC+2
летні час:	UTC+3
Тэлефонны код:	+380-456(3)
Паштовыя індэксы:	09100—09117
КОАТУУ:	3210300000
Нумарны знак:	AI, КI / 10
Геаграфічныя каардынаты:	49°47′44″ пн. ш. 30°7′0″ у. д.
Белая Царква на мапе Ўкраіны Белая Царква
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://bc-rada.gov.ua/

Знаходзіцца за 80 км ад Кіеву.

Гісторыя

XI—XVI стагодзьдзі

Горад заснаваны ў 1032 годзе кіеўскім князем Яраславам Мудрым. На час падставы называлася Юр’еў (Гюргевъ) згодна з хрысьціянскім імем Яраслава Мудрага — Юры (Георгі).

Пачатак XI стагодзьдзя адбіўся бесьперапыннымі набегамі печанегаў на паўднёвыя ўскраіны Кіеўскай дзяржавы. У выніку мяжы Русі былі адкінутыя на поўнач — да берагоў Стугны. У 1017 годзе кіеўскі князь Яраслаў Мудры нанёс паразу печанегамі і адціснуў іх на поўдзень. Для ўмацаваньня паўднёвых рубяжоў дзяржавы ўздоўж Росі ў 1032 годзе было пачата будаўніцтва абароннай лініі — сыстэмы вартавых крэпасьцяў, злучаных паміж сабой велізарнымі насыпамі і рвамі.

Менавіта ў 1032 годзе зьявіліся Корсунь, Багуслаў, Сьцеблаў, Валадарка (летапісны Валадар) і іншыя населеныя пункты Паросься. І менавіта ў той год на скалістым левым беразе Росі зьявіўся вайскова-фэадальны замак, які атрымаў назву Юр’еў (у гонар хрысьціянскага імя Яраслава Мудрага — Юры). Замак пасьля «аброс» мястэчкам, які ў канцы XI стагодзьдзя стала катэдральным цэнтрам Пораскай япархіі.

Сэрцам гораду была гара з разьмешчаным на ёй дзяцінцам (замкам). Таксама на гары стаяў белакаменны сабор — абавязковы атрыбут епархіяльнага цэнтру.

Юр’еў жыў у пастаянным напружаньні. Набегі печанегаў зьмяніліся націскам полаўцаў, а пасьля — мангола-татараў. Горад быў качэўнікам «як костка ў горле», стала мяшаючы іх паходам на поўнач. Ня раз яго руйнавалі дашчэнту. У апошні раз Юр’еў загінуў у руінах у XIII стагодзьдзі. Упаўшы для таго, каб адрадзіцца з новым назвай — Белая Царква.

Спалены качэўнікамі Юр’еў пакінуў пасьля сябе толькі высокі паўразбураны япіскапскі сабор. Гэта збудаваньне, пабудаванае зь белага каменя, які доўгі час служыла перасяленцам арыенцірам сярод густых і дзікіх лясоў, пакрываць у той час даліну Росі. Менавіта таму месца, дзе стаяў сабор, а пасьля і горад, устаў з руін княжацкага Юр’еў на скалістым беразе, атрымала назву Белая Царква. Сабор, якому горад абавязаны сваёй назвай, зьнік у віхуры гістарычных падзей, цяпер ніхто, здаецца, ня скажа, кім і калі ён быў разбураны. Падчас археалягічных раскопак, праведзеных ужо ў ХХ стагодзьдзі, на Замкавай гары былі знойдзены рэшткі гэтага будынка.

У 1362 годзе Белая Царква разам з Кіеўскім княствам была далучаная да Літвы, а пасьля Люблінскай уніі (1569 году) ўвайшла ў склад Рэчы Паспалітай. Мястэчка стала цэнтрам староства (адміністрацыйная адзінка ў Польшчы) і набыло значэньне важнейшага стратэгічнага пункта на поўдні дзяржавы. У 1589 польскі кароль Жыгімонт III зацьвердзіў прывілеі гораду на сойме ў Варшаве, надаўшы Белай Царквы і яго жыхарам Магдэбургскае права.

У сярэдзіне XVI стагодзьдзя для абароны дзяржавы ад татараў у Белай Царкве быў пабудаваны замак, у якім знаходзіўся пастаянны польскі гарнізон, які налічвае да 2 тысячаў салдат і афіцэраў. Гара, на якой некалі быў разьмешчаны замак, завецца Замкавай.

Канец XVI стагодзьдзя ўпершыню зрабіў Белую Царкву знакамітым на ўсю Рэч Паспалітую горадам. Гэтаму паспрыяла паўстаньне гараджанаў, разьюшаных скасаваньнем старастам Янушам Астроскім Магдэбурскага права ў горадзе. У 1589 годзе яны захапілі замак з зброяй і боепрыпасамі і амаль год утрымлівалі горад у сваіх руках.

У 1591 годзе менавіта захопам Белацаркоўскага замку пачалося сялянска-казацкае паўстаньне, якое паклала пачатак пэрыяду пастаянных войнаў паміж Украінай і Польшчай. На чале паўстаньня стаў Хрыстафор (Крыштаф) Касінскі.

XVII—XVIII стагодзьдзі

У часы Вызваленчай вайны 1648—1657 гадоў Белая Царква, якая была ў той час даволі значным горадам — цэнтрам староства і палка і мела больш за 1000 двароў — стала адным з найважнейшых апорных пунктаў казацкага войска. Доўгі час Багдан Хмяльніцкі з асноўнымі сваімі сіламі знаходзіўся ў Белацаркоўскім замку, рассылаючы адсюль па ўсёй Украіне заклікі да барацьбы. 18 (28) верасьня 1651 году тут было заключана пагадненьне паміж польска-шляхецкім ўрадам і гетманам Багданам Хмяльніцкім, якая атрымала назву Белацаркоўскі дагавор.

У 1663 годзе падчас бітвы паміж польскім войскам і атрадамі Івана Сырко замак у Белай Царквы амаль разбурылі. Але ўжо ў наступным годзе яго адбудавалі зноў, умацаваўшы па самых сучасных правілах фартыфікацыйны тэхнікі — ён стаў практычна непрыступным. Яго не змаглі ўзяць ні войскі Івана Брухавецкага ў 1665 годзе, ні Пятра Дарашэнка ў 1667, 69 і 72 гадах. З 1660 году Белая Царква напераменку належала то Расеі, то Польшчы, некаторы час парасят нават было нэўтральнай тэрыторыяй.

Пачатак XVIII стагодзьдзя ва Ўкраіне адбіўся буйным паўстаньнем казакоў пад правадырствам Белацаркоўскі і Фастоўскі палкоўніка Сямёна Палія супраць Польшчы. Палій у 1702 годзе з 10-тысячным атрадам узяў у аблогу Белую Царкву. Пасьля некалькіх няўдалых штурмаў палкоўнік зьвярнуўся да хітрасьці — узяўшы ў палон камэнданта, ён прымусіў замак капітуляваць. Горад стаў цэнтрам паўстаньня, да яго пацягнуліся бяздольныя сяляне адусюль. Насельніцтва Белай Царквы ў той час дасягнула 70 тысячаў, замак пастаянна ўмацоўваўся. У 1703 годзе палякам удалося ўціхамірыць паўстаньне, і таго ж году Правабярэжжа акупавалі расейскія войскі. Падпальшчыка арыштавалі і выслалі ў Сыбір (далёка не апошнюю ролю адыграў у гэтым гетман Мазепа).

Іван Мазепа нарадзіўся побач зь Белай Царквой у радавым маёнтку — сяле Мазепінцы — і лічыў гэты край сваёй радзімай. У 1703 годзе ён пасяліўся ў Белацаркоўскім замку і задумаў зрабіць горад сваёй уласнасьцю. У Белацаркоўскім замку гетман адчуваў сябе ў поўнай бясьпецы. Менавіта тут прайшла значная частка яго жыцьця — тут ён нажыў ільвіную долю сваіх капіталаў і стаў адным з найбагацейшых фэадалаў у Эўропе, тут пакараў сьмерцю Качубея і іскры. Па некаторых крыніцах у Белацаркоўскім замку была знойдзеная казна гетмана.

Іван Мазепа накіроўваў значную частку прыбыткаў ад сваіх 20 тысячы маёнткаў на будаўніцтва культавых будынкаў. Па ўсёй Украіне падняў цэлы шэраг пышных выдатных цэркваў у стылі ўкраінскага барока. У 1706 г. узьвядзеньне вялікай каменнай царквы пачаў Мазепа на радзіме — у Белай Царквы. Крывавыя падзеі 1708 году і наступная перадача гораду Польшчы так і пакінулі гэты будынак недабудаваным. Да нашых дзён дажыла толькі частка той царквы, якая называецца Нікольская.

Да 1774 году Белая Царква «варылася» ў катле смут і паўстаньняў, вянком якіх стала Каліеўшчына. За падаўленьне Каліеўшчыны польскі каронны гетман — граф Ксаверый Браніцкі у 1774 годзе атрымаў у падарунак адно з самых багатых у Польшчы Белацаркоўскае староства, а ў 1793 годзе горад канчаткова далучылі да Расіі. На доўгія часы (да ХХ стагодзьдзя) Белацаркоўшчына стала вотчынай сям’і Браніцкіх.

Белая Царква і Александрыя «былі сапраўдным фэадальным герцагствам з дваром, з вялікай колькасцю людзей, якія карміліся вакол двара, з вялікімі стайнямі пародзістых коней, з палявання, на якія зьяжджаліся ўся арыстакратыя Паўднёв-Заходняга краю» — вось што пісаў пра часы Браніцкіх у Белай Царквы Мікалай Бярдзяеў у сваім «Самапазнаньні».

Браніцкія мелі неадназначны ўплыў на сваю галоўную рэзыдэнцыю. Яны зрабілі Белую Царкву правінцыйным горадам, які страціў любое адміністрацыйнае значэньне для дзяржавы. Па загадзе Кацярыны II і не без «указкі» Браніцкіх замак быў разбураны, Белацаркоўскае староства ліквідавалі, павятовы цэнтар перанесьлі ў Васількова, горад з казённай уласнасьці перайшоў у асабістае.

XIX—XX стагодзьдзі

У 1806 годзе Браніцкіх заключылі дагавор з габрэйскай абшчынай, якой далі дазвол на пасяленьне і будаўніцтва ў горадзе. Габрэі прынесьлі ў Белую Царква вялікую гандаль і рамяство. Яна стала вузлом важных транспартных шляхоў, празь яго праходзілі шматлікія ўрадавыя, ваенныя, паштовыя эстафэты і купецкія караваны. У 1809-14 гадах Браніцкі ў цэнтры гораду ўзьвёў гандлёвыя шэрагі, чым стымуляваў далейшае расьсяленьне габрэяў у Белай Царквы і абумовіў карэннае зьмяненьне этнічнага складу гарадскога насельніцтва.

У 1918 годзе Белая Царква зноў у поўны голас заявіла пра сябе. У гэтым горадзе зьявілася вялікая сіла, якая пасьля ўскалыхнула ўсю Ўкраіну. «Яшчэ ў верасьні ніхто ў Горадзе (Кіеве) не ўяўляў сабе, што могуць збудаваць тры чалавекі, якія маюць талент зьявіцца своечасова, нават у такім нікчэмным месцы, як Белая Царква» — гэтыя крыўдныя для Белай Царквы словы зь «Белай гвардыі» Міхаіла Булгакава тычацца Таропцы, Пятлюры і Вінічэнкі і лішні раз пацьвярджаюць той факт, што менавіта гэты горад сыграў вядучую ролю ў стварэньні Дырэкторыі Ўкраінскай Народнай Рэспублікі.

У лістападзе 1918 году ў Белай Царкве пачалося ўзброенае паўстаньне пад кіраўніцтвам Сымона Пятлюры і Ўладзімера Вінічэнкі. Тут адбывалася фармаваньне асноўных сіл Дырэкторыі. Тут упершыню было надрукавана паведамленьне аб аднаўленьні ўлады незалежнай УНР.

Больш за месяц горад над Росью быў штабам сіл паўстанцаў — фактычна другой сталіцай Украіны. Менавіта адсюль адправілася 60-тысячнае войска, якое 14 лістапада 1918 году захапіла Кіеў.

У час Другой сусьветнай вайны ў раёне Белай Царквы ў лістападзе — сьнежні 1943 адбываліся жорсткія баі, у якіх войскі 1-га Ўкраінскага фронту разграмілі нямецкія войскі і стварылі ўмовы для акружэньня і зьнішчэньня варожай групоўкі ў Корсунь-Шаўчэнкаўскай апэрацыі 1944 году.

Насельніцтва

Колькасьць

Насельніцтва (чал.)

1897	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2001	2017
35 400	42 111	47 369	70 633	108 545	151 318	196 878	200 131	207 745

Мова

Насельніцтва па роднай мове (2001)

украінская мова	расейская	беларуская
86,61%	12,31%	0,16%

Месты-сябры

• Коўна, Летува
• Крамянчук, Украіна
• Астровец-Сьвентакшынскі, Польшча
• Цзынь-Чжоў, Кітай

Вонкавыя спасылкі

• Украіна. Белая Царква
• Cities & towns of Ukraine (анг.)
• Статистичний збірник «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2015 року», — Київ, Державна служба статистики України, 2015 zip (укр.)
• Банк даних Державної служби статистики України (укр.)