Беластоцкае гета
Беласто́цкае ге́та — жыдоўскае гета ў Беластоку, створанае нацыстамі ў пэрыяд акупацыі Беларусі.
Перадгісторыя
рэдагавацьБеласток пачаткова быў акупаваны нямецкімі войскамі 15 верасьня 1939 року, але паводле ўмоваў пакту Молатава-Рыбэнтропа быў перададзены ў склад БССР. З акупаванае Нямеччынай тэрыторыі Польшчы сюды ўцяклі каля 8-10 тысячаў чалавек.
26 чэрвеня 1941 року пасьля нападу на СССР нямецкія войскі занялі Беласток, які 15 жніўня з акругай (па-нямецку: Bezirk Bialystok) быў улучаны непасрэдна ў склад Трэцяга Райху.
Стварэньне
рэдагавацьУжо на другі дзень акупацыі нацысты зладзілі ў месьце пагром, які пазьней атрымаў назву «Чырвоная пятніца». Было забіта 2000 жыдоў, большая частка якіх згарэлі жыўцом у будынку Старой сынагогі, траціна жыдоўскіх хат былі зруйнаваныя[1][2].
3 ліпеня і 12 ліпеня 316-м і 322-ім батальёнамі дапаможнай паліцыі былі зладжаныя чарговыя лапанкі, у выніку больш за пяць тысячаў жыдоў былі забітыя на ўскрайку места[2]. На загад акупацыйных уладаў 26 ліпеня быў сфармаваны юдэнрат, кіраўніком якога стаў прадпрымальнік і сіянісцкі дзяяч з Ваўкавыску Эфраім Бараш[3][4]. Паводле іншых зьвестак, кіраўніком стаў рабін Гедалья Розэнман, а Бараш быў ягоным намесьнікам, які ажыцьцяўляў фактычнае кіраваньне[2]. Усе жыды былі абавязаныя насіць жоўтыя зоркі на сьпіне і грудзёх.
1 жніўня 1941 року пяцьдзясят тысячаў жыдоў Беластоку былі пераселеныя ў гета, разьмешчанае па абодва бакі ракі Бяла[5].
Дзейнасьць
рэдагавацьЭфраім Бараш лічыў, што аддаліць ліквідацыю гета можа толькі маштабная вытворчасьць неабходных немцам тавараў, таму неўзабаве ў Беластоцкім гета зьявілася болей за дваццаць заводаў, на якіх выпускалі ваенную і тэкстыльную прадукцыю[2][5]. Дзейнічалі таксама так званыя «супавыя» (бясплатныя) кухні, пункт першай дапамогі, дзіцячыя дамы, дом для састарэлых, школа. Частка жыдоў працавала ў Ваўкавыску і вёсцы Маркаўшчызна(pl)[6].
18-21 верасьня 1941 4-4,5 тысячы беластоцкіх жыдоў былі дэпартаваныя ў Пружану. Частка зь іх нелегальна вярнулася ў Беласток, астатнія былі зьнішчаныя падчас ліквідацыі тамтэйшага гета.
Нямецкае камандаваньне плянавала зладзіць першую дэпартацыю беластоцкіх жыдоў у лістападзе 1942 року, аднак ягоная высокая «прадукцыйнасьць» прымусіла нацыстаў адтэрмінаваць свае пляны[2].
Ліквідацыя
рэдагавацьПершая група насельнікаў гета — прыкладна 10 000 чалавек — была высланая ў лягер сьмерці Трэблінка 5-12 лютага 1943, хоць у самой акрузе ўсе гета былі ліквідаваныя да сакавіка 1943.
У жніўні 1943 нацысты прынялі рашэньне пра канчатковую ліквідацыю Беластоцкага гета. У гэты час яно мела каля 30 000 насельнікаў. Уночы з 15 на 16 жніўня яно было акружанае трыма кольцамі нямецкіх войскаў. Зранку 16 жніўня былі вывешаныя абвесткі пра неабходнасьць збору ўсіх ягоных насельнікаў нібыта для перасяленьня ў Люблін.
У адказ у гета выбухнула паўстаньне, у якім прынялі ўдзел некалькі соцень чалавек. Арганізаваны супраціў быў здушаны 20 жніўня, асобныя купкі паўстанцаў змагаліся цягам месяцу. 18 жніўня пачаліся дэпартацыі. Большасьць жыдоў былі дэпартаваныя ў Майданэк, Панятову, Блізын і Асьвенцым; толькі прыкладна сотня насельнікаў гета здолела ўцячы і далучыцца да партызанскіх атрадаў у рэгіёне. Астатнія (каля 2000 чалавек) былі дэпартаваныя ў Майданэк праз тры тыдні[7].
Вядомыя насельнікі
рэдагаваць- Мардэхай Тэнэнбаўм — кіраўнік паўстаньня ў гета[8].
- Даніэль Машковіч — камуніст, намесьнік кіраўніка паўстаньня[1].
- Эфраім Бараш — кіраўнік юдэнрату[1].
- Самуэль Пісар — пісьменьнік, юрыст, праваабаронца[5].
Крыніцы і заўвагі
рэдагаваць- ^ а б в «Хроника Белостокского гетто» (рас.) // Лехаим
- ^ а б в г д Дан Михман, Михаил Хейфец. Катастрофа европейского еврейства. — Тель-Авив: Открытый Университет. Израиль, 1995. — 474 с. — ISBN 965-06-0233
- ^ Яд ва-Шем. Энциклопедия Катастрофы, избранные статьи — Белосток.
- ^ Efraim Barasz — Chairman of the Bialystok Judenrat (анг.)
- ^ а б в Израиль. «Яд ва-Шем»: «Диалог с Б-гом» (рас.)
- ^ «Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939—1945. Informator encyklopedyczny.», Warszawa 1979 r., s. 101.
- ^ The Holocaust in Bialystok (анг.). We Remember Jewish Bialystok!. Праверана 26 кастрычніка 2011 г.
- ^ Артыкул «Тененбаум Мордехай» у Электроннай габрэйскай энцыкляпэдыі (рас.)
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Bialystok (анг.) Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Праверана 26 ліпеня 2007 г.
- Артыкул «Белосток» у Электроннай габрэйскай энцыкляпэдыі (рас.)
- The Bialystok Ghetto (анг.)
- e a t h c a m p s.org/occupation/bialystok%20ghetto.html Bialystok Ghetto(недаступная спасылка) (анг.)