Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны
Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны — жылыя зоны на падкантрольных нямецкім нацыстам і іх саюзьнікам тэрыторыях, куды гвалтоўна перамяшчалі габрэяў у мэтах ізаляцыі іх ад негабрэйскага насельніцтва. Гэта ізаляцыя была часткай палітыкі так званага «канчатковага рашэньня габрэйскага пытаньня», у рамках якой было зьнішчана каля 6 мільёнаў габрэяў.
Ствараючы месцы прымусовага ізаляванага ўтрыманьня габрэяў, нацысты перасьледвалі наступныя мэты:[1]
- Палягчэньне наступнай ліквідацыі габрэяў.
- Прадухіленьне патэнцыйнага супраціву.
- Атрыманьне бясплатнай працоўнай сілы.
- Набыцьцё сымпатыяў астатняга насельніцтва.
Усяго было створана паводле розных зьвестак ад 800 да больш за 1000 гета, у якіх утрымліваліся ня менш за мільён габрэяў[2][3]. Першае гета ў Польшчы было заснавана ў горадзе Петркаў-Трыбунальскі ў кастрычніку 1939 году.
Усё гета, паводле меркаваньня гісторыкаў, умоўна можна падзяліць на два асноўныя тыпы: «адчыненыя» і «зачыненыя». Адчыненыя гета безь фізычнай ізаляцыі габрэяў у асобным ахоўным квартале існавалі толькі да зьнішчэньня жыхароў альбо іх перасяленьня ў «зачыненыя» гета або дэпартацыі ў лягеры. У такім гета ў абавязковым парадку ствараліся юдэнраты альбо прызначаліся (абіраліся) старасты[1][4].
Стварэньне «зачыненых» гета ажыцьцяўлялася з абавязковым перасяленьнем усіх габрэяў у ахоўнае месца (квартал, вуліца, асобнае памяшканьне). Вакол зачыненага гета сіламі вязьняў і за іх кошт узводзілася агароджа ў выглядзе калючага дрота або глухіх муроў і платоў. Уваход і выхад ажыцьцяўляўся праз кантрольна-прапускныя пункты, якія ахоўваліся паабапал гета[4].
Юдэнраты (ням. Judenrat — «габрэйская рада»), або габрэйскія камітэты, ствараліся нямецкімі акупацыйнымі ўладамі як органы самакіраваньня габрэйскіх гета. Юдэнраты, у адрозьненьне ад іншых мясцовых калябарацыйных органаў, часта фармаваліся ў прымусовым парадку[5].
У паўнамоцтвы юдэнрату ўваходзіла забесьпячэньне гаспадарчага жыцьця і парадку ў гета, збор грашовых сродкаў і іншых кантрыбуцый, адбор кандыдатаў для працы ў працоўных лягерах, а таксама выкананьне распараджэньняў акупацыйнай улады. Юдэнрату фармальна падпарадкоўвалася габрэйская паліцыя[6].
Кандыдат гістарычных навук Яўген Розэнблат падзяляе габрэйскіх калябарантаў на дзьве вялікія групы:[5]
- Прыхільнікі стратэгіі калектыўнага выжываньня.
- Асобы, якія ажыцьцяўлялі стратэгію індывідуальнага выжываньня.
Першая група атаясамлівала сябе з усімі астатнімі жыхарамі гета і імкнулася па магчымасьці дамагчыся сыстэмы, пры якой цэламу шэрагу катэгорыяў габрэйскага насельніцтва падаваліся дадатковыя шанцы на выжываньне — напрыклад, апека юдэнратаў над шматдзетнымі сем’ямі, маламаёмаснымі, старымі, самотнымі людзьмі і інвалідамі. Прадстаўнікі другой групы супрацьпастаўлялі сябе астатнім габрэям і выкарыстоўвалі ўсе сродкі для асабістага выжываньня, у тым ліку тыя, якія вялі да пагаршэньня становішча або гібелі астатніх.
Чальцы юдэнратаў па-рознаму ставіліся да супраціву і акцыям узброенага падпольля ў гета. У некаторых выпадках яны наладжвалі сувязь і супрацоўніцтва з падпольлем і партызанамі, у іншых — імкнуліся не дапусьціць акцый супраціву, асьцерагаючыся, што немцы будуць помсьціць усім жыхарам гета[5]. Існавалі таксама актыўныя памагатыя нацыстаў. Частка зь іх была забітая падпольшчыкамі і партызанамі[7].
Буйнейшыя гета
рэдагавацьПершым чынам гета былі створаныя на тэрыторыі СССР і акупаваных нацыстамі краінаў Усходняй Эўропы. У іх таксама прымусова пад пагрозай сьмерці перасялялі ўсіх габрэяў, у тым ліку габрэяў з Заходняй Эўропы.
Найбольш буйныя гета знаходзіліся на тэрыторыі Польшчы. Гэта ў першую чаргу Варшаўскае гета (480 тыс. чалавек) і Лодзінскае гета (204 тыс. чалавек).
На тэрыторыі СССР найбуйнейшымі былі гета ў Львове (409 тысячаў чалавек, існавала зь лістапада 1941 па чэрвень 1943 году) і Менску (каля 100 тысячаў чалавек, ліквідавана 21 кастрычніка 1943 году).
Таксама было створана буйнае гета ў Цярэзіне (Чэхія).
Зь ліку гета па-за абсягам Эўропы вядома Шанхайскае гета, дзе японскія саюзьнікі Нямеччыны трымалі габрэяў Шанхая.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ а б Каганович А. Вопросы и задачи исследования мест принудительного содержания евреев на территории Беларуси в 1941—1944 годах // Сост. и ред. Я. З. Басин. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2005. — В. 1.
- ^ Гетто Энциклопедия Холокоста. Американский мемориальный музей Холокоста. Праверана 9 августа 2009 г.
- ^ Гетто. Введение
- ^ а б [Альтман И. А. Глава 3. Гетто и лагеря на территории СССР. § 1. Классификация мест принудительного содержания // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР. — М.: Научно-просветительный центр «Холокост», 2002. — 319 с. — ISBN 5-88636-007-7
- ^ а б в Розенблат Е. С. Юденраты в Беларуси: проблема еврейской коллаборации. Ковчег.
- ^ Задачи и полномочия юденратов История антисемитизма и Катастрофа. Открытый университет Израиля. Праверана 2010-09-08 г.
- ^ Иоффе Э. Г. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Советской Белоруссии в годы Второй мировой войны (рас.) // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — В. 2.