Яцьвяская мова
Яцьвя́ская мова — мёртвая заходнебалцкая мова балцкае ґрупы індаэўрапейскіх моваў, на якой размаўляла зьнікнуўшае племя/этнас яцьвягаў. Выйшла з ужытку прыкладна ў XVII ст. Зь яцьвяскае мовы выдзяляецца два дыялектныя арэалы, назвы якіх паслужылі для ўзьнікненьня розных назваў мовы для розных народаў.
- Суда́ўскі дыялект — дыялект яцьвяскае мовы, што быў распаўсюджаны ў рэґіёне Судавія (сучасны паўночны ўсход Польшчы, паўдзёны захад Летувы, крайні паўдзёны ўсход колішняе Ўсходняе Прусіі і частка беларускага Занёманьня). Да 13 ст. амаль усе носьбіты дыялекту былі вынішчаныя Тэўтонскім Ордэнам, нешматлікія, што засталіся жывымі, уцяклі на тэрыторыю сучаснае Летувы, пазьней іхнія землі былі заселеныя летувісамі, немцамі ды беларусамі. Канчаткова зьнік у 16-17 ст., вядомыя некалькі фразаў пэрыяда 16 ст.
| Яцьвяская мова | |
| Jātvingun/sūdaviun bilā[1], sūdaviskas | |
| Ужываецца ў | Беларусь, Летува, Польшча (колішні арэал) |
|---|---|
| Рэгіён | Судовія, Занёманьне |
| Колькасьць карыстальнікаў | 0 чал. |
| Клясыфікацыя | Індаэўрапейская Балцкія |
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | — |
| Рэгулюецца | — |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2(Б) | — |
| ISO 639-2(Т) | — |
| ISO 639-3 | xsv |
| SIL | xsv[2] |
- Уласна яцьвяскі дыялект — дыялект яцьвяскае мовы, што быў распаўсюджаны ў колішнім гістарычным рэґіёне Ятва (Падляшша і захад Беларусі прыкладна да Зьдзецелу). У пэрыяд 16—17 ст. быў выцесьнены польскай і старабеларускай. Прадстаўлены невялікім слоўнікам «Паганскія гаворкі з Нараву» (па-польску: Pogańske gwary z Narewu). Паводле ідэалёґіі М. Шэляговіча, сучасныя палешукі зьяўляюцца нашчадкамі таго яцьвяскамоўнага насельніцтва[3].
Тэрыторыя распаўсюджваньня
рэдагавацьУ ХІІІ ст. яцьвяская мова была распаўсюджаная з захаду на ўсход ад Усходняе Прусіі і Мазовіі да Ваўкавыску, з поўначы на поўдзень — ад мястэчка Мар'ямпаль (Летува) да сярэдняга цячэньня ракі Буг (ваколіцы мястэчка Дарагічын).
Асноўная характарыстыка
рэдагавацьФанэтыка
рэдагавацьЯцьвяская мова была безьпісьмовай, і да цяперашняга часу аб ейным характары можна было судзіць толькі па тапонімах, што захаваліся на колішняй тэрыторыі пражываньня яе носьбітаў. Таксама вядомы вельмі вялікі пляст яцьвінгізмаў, якія знаходзяцца ў сучасных гаворках беларускае, польскае і летувіскае мовы, які зьяўляюцца супэрстратнымі ў стаўленьні ды мёртвае яцьвяскае мовы. Паводле гэтае інфармацыі, сучасныя навукоўцы здолелі аднавіць частку слоўнага запасу ды фанэтыкі мовы. Сярод фанэтычных асаблівасьцяў трэба адзначыць t’ > k’, d’ > g’ (што збліжае яцьвяскую мову са славянскімі мовамі), дэпаляталізацыя š’, ž’, č’, ǯ’, s’, z’, r’, l’ (таксама частковая дэпаляталізацыя p’, b’, v’, m’), пераход š > s, ž > z (як у прускай, курскай, зэмґальскай, сэлонскай і латыскай мовах); захоўваньне дыфтонґа еі (у летувіскай і латыскай мове адбыўся пераход у іе), захоўваньне старажытнабалцкага *ā і адсутнасьць зьмяшэньня *ā/*ō, пераход i > e, гук s замеcт š; z замест ž; паляталізацыя k > c і іншыя адметныя асаблівасьці ў сфэры лексыкі, марфалёґіі ды словаўтварэньня[4].
Лексыка
рэдагавацьШчасьлівым выняткам можна лічыць нешматлікія запісы некаторых выразаў па-яцьвяску (гаворка г. зв. «Судаўскага кутка»), што былі зробленыя ў 16 ст. Еронімам Малетыюсам у ягонай працы «Апісаньне судаваў». Гэтыя выразы кароткія і часта зьмяшчаюць паўторы:
- Тrencke trencke — «Стукні, стукні!»
- Kelleweſze perioth kelleweſze perioth — «Фурман прыехаў, фурман прыехаў»
- Ocho moy myle ſchwante panicke — «О мой мілы сьвяты агеньчыку!»
- Kaileſs noussen gingis — «Будзь здаровы, наш сябра!»
- Kayles poſkayles enis per andros — «Вітаю, вітаю, адзін праз другога»
- Geygey begeyte pockolle — «Гэй-гэй, бягіце, чэрці»
Дзякуючы гэтым дадзеным паступова аднаўляецца сынтаксіс і ґраматычны лад яцьвяскае мовы, павялічваецца колькасьць вядомых лексэмаў і становяцца вядомымі асобныя выразы.
Слоўнік гаворак Нараву
рэдагавацьСамым значным этапам у вывучэньні навукоўцамі яцьвяскае мовы становіцца выпадковае знаходжаньне ў 1978-м годзе ў паўночнай частцы Белавескае пушчы рукапіснага слоўніка «Паганскія гаворкі з Нараву» (па-польску: Pogańske gwary z Narewu). Дадзены слоўнік быў перапісаны ў сшытак, але хутка быў згублены. На шчасьце, летувіскі лінґвіст Зіґмас Зінкявічус здолеў выдаць і апублікаваць у 1984 г. слоўнік па перапісаным варыянце. Слоўнік зьмяшчае прыкладна 200 словаў і шматлікія навукоўцы (напрыклад, З. Зінкявічус, Е. Хялімскі, У. Арол, У. Тапароў) ўпэўнена лічаць лексыку слоўніка балцкай. У слоўніку зьмяшчаецца шмат паняцьцяў, што адкрываюць да гэтага таемныя падрабязнасьці культурнага жыцьця яцьвягаў: guti («крыжакі»), drygi («маскалі»), Naura («Нараў»), Pjarkuſ («Пяркунас»), łaume («жаночае божышча»), tuołi («чорт»), aucima («вёска»), pesi («быдла»), taud («народ»), wałtida («здароўе»), ward («слова»), weda («дарога»), wułks («воўк»). У слоўніку даволі значная колькасьць дзеясловаў, займеньнікаў і лічэбнікаў:
| Па-яцьвяску | Па-беларуску |
|---|---|
| ajgd | скончыць |
| augd | узрастаць |
| dainid | пець |
| dodi | даваць |
| degt | паліць |
| emt | браць |
| gemd | нараджаць |
| gindi | ведаць |
| giwatti | жыць |
| gułd | ляжаць |
| hirdet | слухаць |
| łaud | чакаць |
| łaudt | плаваць |
| mact | глядзець |
| miłdat | кахаць |
| mort | паміраць |
| narſad | кідаць |
| piaud | рэзаць |
| pramind | памятаць |
| pratat | думаць |
| radid | працаваць |
| ſibd | шукаць |
| ſid | сядзець |
| ſkraid | бяжаць |
| ſłaubd | спаць |
| ſłibd | хаваць |
| taurit | казаць |
| terd | піць |
| tibt | даверыць |
| turd | мець |
| wajrid | плакаць |
| wikruoti | жыць |
| wułd | жадаць |
| zurdit | бачыць |
| aſ | я |
| tu | ты |
| eſ | ён |
| man | мне |
| mano | маё |
| m…tar | наш |
| patſ, pati | сам, сама |
| taſ | гэты |
| kit | хто |
| wiſa | усе |
| duo | два |
| triſ | тры |
| teter | чатыры |
| pank | пяць |
| sziasz | шэсьць |
| geptiſ | сем |
| aktiſ | восем |
| cit | другі |
| andar | іншы |
Сучасная сытуацыя
рэдагавацьЗ апублікаваньнем польска-яцьвяскага слоўніка дасьледаваньне яцьвяскае мовы выйшла на значна болей якасны этап і перастала быць толькі дасьледаваньнем на аснове тапанімікі (хаця ў бліжэйшы час можна чакаць вялізарнага павялічэньня колькасьці матэрыялу па тапаніміцы колішняе яцьвяскае тэрыторыі). Дадзеныя, што былі атрыманыя ў выніку шматлікіх дасьледаваньняў, даюць права казаць аб блізкім сваяцтве і блізкасьці яцьвяскай мовай з прускай, аб дыялектнай дыфэрэнцаванасьці мовы і ягоным вялікім супэрстратным унёску ў гаворкі колішняга арэалу пражываньня яцьвягаў. Беларускія, польскія і летувіскія гаворкі былое яцьвяскае зямлі захоўваюць шэраг асаблівасьцяў яцьвяскае мовы і падзяляюць іх зь ёй. Напрыклад, некаторыя польскія і летувіскія дыялекты маюць унікальную фанэтычную адметнасьць: г. зв. мазурэньне (невымаўленьне гукаў š, ž: лет. žasis, žvėris, aš > дыялектнае zasis, zvėris, as) — частка лінґвістаў лічыць гэтую зьяву як адну з частак яцьвяскага субстрату, што захаваліся ў навакольных дыялектах. У Летуве гэтая зьява назіралася ў вёсках Мусьцейка і Кабялі (Аранскі павет), таксама ў вымерлых летувіскіх дыялектах ваколіц Зьдзецелу. Яшчэ адной з прыкмет былога яцьвяскага субстрату можна адзначыць блытаніну мяккіх гукаў t', d' з мяккімі гукамі k', g' у некаторых паўднёвых дыялектах аўкштайтаў (этнаґрафічная супольнасьць летувісаў, якая жыве ў Аўкштоце), напрыклад, летувіск. tėvas > kėvas, gegutė > degutė, begėdė > begėgė, Dievas > gievas (Кабялі, Дзевянішкі, Сьвяндубра, Ліпалінгі).
Крыніцы
рэдагаваць- ^ http://www.suduva.com/virdainas/ (анг.)
- ^ http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=xsv (анг.)
- ^ http://virtual.brest.by/news8296.php
- ^ https://web.archive.org/web/20110825211448/http://www.lingvo.minsk.by/mab/1999/02/03_02_1999.htm (Уладзімір Свяжынскі (Мінск) Балты і балцкія гаворкі ў старажытнай Беларусі)
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць| Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію яцьвяскай мовай |