Эльфійскія мовы (Міжзем’е)

Эльфі́йскія мовы ў Міжзе́м'і — мовы, створаныя Дж. Р. Р. Толкінам як мовы, на якіх размаўляюць эльфы ў выдуманым сусьвеце твораў Толкіна. Толкін быў філёлягам паводле прафэсіі і праз гэта правёў шмат часу над іх распрацоўкай. Эльфійскія мовы былі першымі мовамі, якія Толкін распрацаваў для сусьвету сваіх твораў; паводле словаў пісьменьніка, гэтыя мовы сталі адным з падмуркам для будучых твораў.

Разам з гэтымі мовамі Толкінам былі створаныя пісьмовасьці для гэтых моваў: сараці, тэнгвар і кірт.

Гісторыя стварэньня

рэдагаваць

Стварэньне першае эльфійскае мовы Толкін распачаў у пэрыяд 19101911 гадоў падчас свайго навучаньня ў школе караля Эдўарда, Бірмінггэм. Пазьней праект гэтае мовы атрымаў назву Qenya. Ужо ў гэты пэрыяд пісьменьнік быў знаёмы з лацінай, грэцкай і гішпанскай мовамі, а таксама зь некалькімі сярэднявечнымі германскімі мовамі — гоцкай, старажытнаскандынаўскай і стараангельскай мовамі. У прыватнасьці, у гэты час Толкін распрацаваў адзін крыптаграфічны код і дзьве штучныя мовы. Аднак пазьней Толкін сутыкнуўся зь фінскай мовай, што надало яму вызначанае натхненьне. Паводле словаў Толкіна, ён «быццам бы знайшоў поўны вінны склеп, напоўнены бутэлькамі дзіўнага віна і смак якога ня быў мне вядомы раней. Гэта прывяло мяне нібы ў стан ап’яненьня»[1]. Толкін пачаў вывучаць фінскую мову з мэтай прачытаньня фінска-карэльскага эпасу Калевала. Паводле пісьменьніка, пры стварэньні мовы квэнья Толкін кіраваўся менавіта сваім досьведам вывучэньня фінскае мовы: напрыклад, у квэнья трапілі такія фанэтычныя рысы фінскай мовы як адсутнасьць клястэраў зычных у пачатку слова, адсутнасьць выбухных b, d, g (за выняткам спалучэньняў mb, nd, ng, ld, rd). Зь фінскае граматыкі ў квэнья патрапілі частае ўжываньне фіналяў -inen, -ainen, -oinen, канчаткі -sse, -nna, -llo; выражэньне прыналежнасьці шляхам суфіксаў і адсутнасьць роду[2].

Стварэньне мовы Толкінам перасьледавала ня толькі эстэтычныя цікаўнасьці, але й імкненьне стварэньня адпаведнай міталёгіі для легендарыюму ягоных твораў. На думку пісьменьніка, апрача стварэньня мовы было патрэбным яшчэ і апісаньне гісторыі яе носьбітаў, што стварыла б адпаведны фон для гісторыі эльфаў і іхных моваў[3].

Між тым, эльфійскія мовы зазналі шмат зьменаў у галінах спражэньня ды займеньнікаў. Эльфійская лексыка не падвергнулася значным зьменам, акрамя пэрыяду з 1910 па 1920 гады. Толкін захапляўся, у прыватнасьці, распрацоўкай этымалёгіі для сваіх штучных моваў.

У якасьці асноўных шляхоў для стварэньня штучных моваў Толкін з самога пачатку выкарыстоўваў параўнальна-гістарычную лінгвістыку і г.зв. дрэвавую мадэль. Так, напрыклад, спачатку пісьменьнік распрацоўваў фанэтычную сыстэму мовы, потым пачынаў працаваць над законамі яе гістарычнага зьмяненьня.

На пачатку 30-х гадоў ХХ ст. Толкін вырашыў, што паводле задумы легендарыюму твораў Толкіна протамовай (мовай-продкам) эльфаў мусіць стаць валарын — мова багоў Валару: паводле словаў пісьменьніка, эльфы атрымалі гэтую мову з Валару і паступова, цягам гісторыі, зьмянялі яе і ўзбагачалі ўласнымі інавацыямі[4]. На сваіх параўнальных табліцах Толкін здолеў апісаць фанэтычныя зьмены наступных моваў[5]: квэнья, ліндарын (дыялект квэнья), тэлерыну, старой нолдарын, нолдарын, ілкарын, данійскай, усходнеданійскай, таліска, заходняй лембэрын, паўночнай лембэрын і ўсходняй лембэрын.

За сваё жыцьцё Толкін не спыняў экспэрымэнты над сваімі штучнымі мовамі, яны цярпелі шмат зьменаў і некаторыя з моваў мелі розныя граматычныя лады ў розных пэрыядах іх стварэньня. Аднак пасьля выхаду Ўладару Пярсьцёнкаў у 19541955 гадох граматычны лад найгалоўных эльфійскіх моваў (сындарын, тэлерын, квэнья) зьмяніўся невялікім чынам.

Публікацыя ў лінгвістычных выданьнях

рэдагаваць

Два часопісы, Vinyar Tengwar (ад выпуску 39 ў ліпені 1998 року) і Parma Eldalamberon (ад нумару 11, 1995 год) прысьвячалі свае нумары рэдакцыі й публікацыі неапублікаваных лінгвістычных працаў Дж. Р. Р. Толкіна — амаль штогод публікуюцца новыя словы з эльфійскіх моваў і граматычныя правілы. Між тым, доступ да неапублікаваных працаў абмежаваны і рэдактары яшчэ не публікуюць працы, над якімі яны яшчэ працягваюць сваю працу.

Гісторыя ў легендарыюме

рэдагаваць

Паводле легендарыюму твораў Дж. Р. Р. Толкіна, эльфійскія мовы ўтвараюць зь сябе моўную сям’ю, якая складаецца зь некалькіх роднасных моваў, а таксама іх дыялектаў. Паводле Толкіна ўсе яны маюць наступнае храналягічнае паходжаньне:

  • Квэндэрын — протамова эльфаў, якая пачала разьвівацца ў Куівіенэне. Усе мовы эльфійскае моўнае сям’і лічацца нашчадкамі гэтае мовы (протамова звычайна дае пачатак некалькім роднасным мовам). Разам з гэтым, Толкін падзяліў эльфійскія мовы на дзьве галіны[6], кожная зь якой запачаткаваная дзьвюма эльфійскімі мовамі:
    • Аварын — мова другога й трэцяга клянаў эльфаў, якія адмовіліся сысьці ў Валінар.
      • Разьвіліся ў ня менш як шэсьць роднасных моваў.
    • Агульны элдарын — мова эпохі трох клянаў Элдару падчас вялікае выправы на Валінар. Эвалюцыянавала ў:
      • Квэнья — мова эльфаў Аману. Мае два дыялекты:
        • Ваньярынскі — мова першага кляну эльфаў.
        • Нолдарынскі — мова эльфаў другога кляну.
      • Тэлерын — мова эльфаў трэцяга кляну.
      • Нандарын — мова Нандару, часткі трэцяга кляну эльфаў.
        • Разьвілася ў некалькі нандарынскіх моваў.
      • Сындарын — мова Сындару, адной з частак трэцяга кляну эльфаў, якая жыла ў Бэлерыяндзе. Мае наступныя дыялекты:
        • Дарыятрын
        • Фалатрын
        • Паўночны
        • Нолдарынскі дыялекты.

Датычна эльфійскіх моваў выкарыстоўваецца шэраг дыякрытычных знакаў. Сярод іх адзначаюцца акут (á, é, í, ó, ú) і цыркумфлекс (â, ê, î, ô, û, ŷ), якімі пазначаецца даўжыня галоснага гуку. Таксама адзначаецца й знак макрон (гарызантальная рыса над літарай), якую Толкін выкарыстоўваў для пазначэньня доўгіх галосных у агульным элдарыне. Знак умляўту (ä, ë, ö) пазначае асобнае вымаўленьне кароткага галоснага гуку і адсутнасьць дыфтонгу (напрыклад, словы Ainulindalë і Eärendil, дзе літары з умляўтам пазначаюць асобны гук).

Параўнаньне

рэдагаваць

Ніжэй прыведзены прыклад храналягічнага зьмяненьня эльфійскае моўнае сям’і на прыкладзе слова kwendī («народ», пазьнейшае значэньне — «эльфы») у мовах розных пэрыядаў[7]:

Пэрыяд Мовы
Абуджэньне Квэндэрын
Мова ўсіх эльфаў у Куйвіенэне
kwendī
Заходняя выправа Квэнья
Ваньяр і нолдар
Quendi
Агульны элдарын
Мова эльфаў у пэрыяд г.зв. выправы
Kwendī
Аварын
Мова эльфаў, якія засталіся ля Куйвіенэну, потым расьсяліўшыся па ўсім Міжзем’і (праз што мова распалася на некалькі новых)

Kindi, Cuind, Hwenti, Windan, Kinn-lai

Першая эпоха Сонца Тэлерын
Мова кляну тэлеры Pendi
Сындарын
Эльфы трэцяга кляну ў Бэлерыяндзе не выкарыстоўвалі гэты панятак навогул[8]. Гэты панятак выкарыстоўваўся толькі ў дыялекце нолдар і гучаў на ім як
Penedh, мн. лік. Penidh[9]
Нандарын
Мова эльфаў Асырыянду: адз. лік: Cwenda[9]
   
Мова лясных эльфаў[10]
Penni
 

Вымаўленьне ў сындарын і квэнья

рэдагаваць

Сындарын і квэнья маюць вельмі блізкія фанэтычныя лады. Ніжэй прыведзеныя прыклады галосных гукаў, якія пазначаюцца літарамі або іх спалучэньнямі (паводле IPA). С — сындарын, К — квэнья.

Літара (або дыграф) Вымаўленьне
a [ɑ]
á [ɑˑ]
â [ɑː]
ae [ɑɛ̯]
ai [ɑɪ̯]
au [ɑʊ̯]
aw [ɑʊ̯]
e [ɛ]
é С: [ɛˑ], К: [eˑ]
ê [ɛː]
ei [ɛɪ̯]
eu [ɛʊ̯]
i [i]
í [iˑ]
î [iː]
iu [iʊ̯]
o [ɔ]
ó С: [ɔˑ], К: [oˑ]
ô [ɔː]
oi [ɔɪ̯]
oe [ɔɛ̯]
œ [œ]
u [u]
ú [uˑ]
û [uː]
y [y]
ý [yˑ]
ŷ [yː]
  • Зычныя:
    • У адрозьненьне ад моваў Заходняй Эўропы і, у прыватнасьці, ангельскай (мова арыгіналу твораў Толкіна) літара c пазначае гук [k] нават у пазыцыі перад літарамі i, e;
    • Літара ɡ заўсёды пазначае гук [ɡ];
    • r заўсёды пазначае альвэалярны дрыжачы [r] (а не ангельскае [ɾ]), які аналягічны беларускаму р;
    • Дыграф dh пазначае гук [ð] (як «th» у ангельскім this);
    • Дыграф ch пазначае не ангельскае [*t͡ʃ], а гук [x] (як «ch» у нямецкім ach);
    • Дыграфам lh пазначаецца асаблівы гук [ɬ], які можна спаткаць у валійскай мове.

Пісьмовасьць

рэдагаваць

Большасьць узораў эльфійскіх моваў для зручнасьці запісваліся лацінскім альфабэтам (гл. вышэй), аднак у легендарыюме твораў Толкіна эльфійскія мовы запісваліся разнастайнымі ўласнымі пісьмовасьцямі. Найвядомай з такіх пісьмовасьцяў зьяўляецца тэнгвар Фэанору, аднак першай з гэтых пісьмовасьцяў зьяўляецца тэнгвар Румілу, створаны Толкінам у 1919 годзе.

Сьпіс вядомых пісьмовасьцяў, распрацаваных Толкінам (у храналягічным парадку):

  • Тэнгвар Румілу (таксама вядомая як сараці)
  • Руны Гондаліну
  • пісьмовасьць Валмару
  • Андыёквэнья
  • Квэньінская
  • Тэнгвар Фэанору
  • Кірт.

Паводле легендарыюму Толкіна, першай пісьмовасьцю, выкарыстанай эльфамі для запісу Квэнья, сталася г.зв. сараці. Сындарын упершыню стаў запісвацца пісьмовасьцю кірт. У прыватнасьці, рунічныя надпісы выгравіраваныя на мячы Арагорна.

Глядзіце таксама

рэдагаваць
  1. ^ Ліст №214 лістоў Толкіна.
  2. ^ Зь ліста Ў. Мэт’юсу, які датуецца сярэдзінай чэрвеня 1964 году. Апублікаваны ў Parma Eldalamberon 17, ст. 135.
  3. ^ Tolkien, J. R. R. The Lord of the Rings „Foreword to the Second Edition”.
  4. ^ J.R.R. Tolkien. Lambion Ontale: Descent of Tongues. — Tengwesta Qenderinwa 1. — Parma Eldalamberon 18. — С. 23.
  5. ^ Parma Eldalamberon, 19, ст. 18-28
  6. ^ J.R.R. Tolkien, «Tengwesta Qenderinwa», Parma Eldalamberon 18, p. 72.
  7. ^ J.R.R. Tolkien, «Quendi and Eldar», The War of the Jewels, pp. 372—377.
  8. ^ J.R.R. Tolkien, «Quendi and Eldar», The War of the Jewels, p. 376
  9. ^ а б J.R.R. Tolkien, «The Etymologies», The Lost Road, p. 366.
  10. ^ Паходжаньне гэтае мовы зьяўляецца невядомым. Сьцьвярджаецца, што мова лясных эльфаў мела аварынскае або нандарынскае паходжаньне. Між тым, самі лясныя эльфы культурна спалучалі рысы як авары, так і нандару й сындару.

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць