Заходнеславянскія мовы

Заходнеславя́нскія мовы — група моваў у складзе славянскае галіны індаэўрапейскае моўнае сям’і. Распаўсюджаныя ў краінах Цэнтральнай ды Ўсходняй Эўропы — у Польшчы, Чэхіі, Славаччыне, а таксама ў рэгіёнах Ніжняя і Верхняя Лужыца на тэрыторыях нямецкіх фэдэральных зямель Брандэнбург і Саксонія адпаведна. Апрача гэтага, носьбіты заходнеславянскіх моваў таксама пражываюць у шэрагу іншых краінаў Эўропы (у тым ліку і ў памежных зь імі), краінах Амэрыкі і ў Аўстраліі.

Заходнеславянская група
Народнасьць	заходнія славяне
Арэал	Цэнтральная, Усходняя Эўропа (у прыватнасьці, Польшча, Чэхія, Славаччына)
Лінгвістычная клясыфікацыя	індаэўрапейская сям’я балта-славянская група славянская галіна заходнеславянская група
Склад	лехіцкая, лужыцкая, чэска-славацкая падгрупы
Колькасьць носьбітаў	больш за 60 млн
ISO 639-5:	zlw
Сьветла-зялёны колер — краіны, у якіх заходнеславянскія мовы зьяўляюцца мовай большасьці насельніцтва і якія маюць у іх дзяржаўны статус

Мапа распаўсюджаньня заходнеславянскіх моваў ды іхных дыялектаў. Колер — мова, адценьне колеру — дыялект.

Дрэва клясыфікацыі балта-славянскіх моваў.

Агульная колькасьць носьбітаў складае больш за 60 млн чал.

Для заходнеславянскіх моваў характэрныя агульныя рысы, што склаліся за старажытным часам і якія адасобілі іх ад іншых славянскіх моваў. У прыватнасьці, у галіне фанэтыкі гэтыя рысы ўключаюць у сябе захаваньне архаічных спалучэньняў галосных tl, dl; вынікі другой ды трэцяй паляталізацыі для заднянёбнага ch (якое перайшло ў š), захаваньне спалучэньняў kv, gv (hv), наяўнасьць галосных c, dz (або z) на месцы праславянскіх спалучэньняў *tj, *kt, *dj, адсутнасьць эпэнтэзы l у пазыцыі пасьля губных зычных не ў пачатку слова.

Сучасныя пісьмовасьці цяперашніх заходнеславянскіх моваў заснаваныя на лацінскім альфабэце і зьмяшчаюць у сабе некаторую колькасьць адрозных дыякрытычных знакаў. Найстаражытнейшы пісьмовы помнік датуецца XIII стагодзьдзем (для чэскае мовы).

Клясыфікацыя

У схеме ніжэй падаецца месца заходнеславянскіх моваў у складзе вышэйшых моўных таксонаў і яе драбненьне на меншыя. Група заходнеславянскіх моваў уваходзіць у склад славянскае галіны моваў, сама група падзяляецца на тры падгрупы, адрозьненьні паміж якімі ўзьніклі ў позьнюю праславянскую эпоху. Сымбалем крыжа пазначаныя мёртвыя мовы.

• Індаэўрапейская моўная сям'я
  • Балта-славянская група
    • Славянская галіна
      • Заходнеславянская група
        • Лехіцкая падгрупа
          • Заходнія
            • Паморская мова †
              • Кашубская мова
              • Славінская мова †
            • Палабская мова †
          • Усходнія
            • Польская мова
            • Сылеская мова (часам лічыцца дыялектам польскай або пераходным дыялектам паміж польскай і чэскай)
        • Лужыцкая падгрупа
          • Верхнелужыцкая мова
          • Ніжнелужыцкая мова
        • Чэска-славацкая падгрупа
          • Славацкая мова
          • Чэская мова
            • Кнааніт †

Лехіцкая падгрупа, якая ўлучала польскую, палабскую, кашубскую, славінскую, а раней і іншыя пляменныя мовы, на цяперашні час складаецца толькі з польскае ды кашубскае моваў з прычыны зьнікненьня носьбітаў астатніх моваў, пры гэтым кашубская мова нярэдка разглядаецца ў складзе дыялектаў польскае мовы. Вымерлы ў XX стагодзьдзі славінскі ідыём прадстаўляе зь сябе архаічны дыялект кашубскае мовы. Цягам апошняга часу, на мяжы ХХ-ХХІ ст. адзначаецца рух за прызнаньне сылескага дыялекту ў якасьці асобнае мовы, прадпрымаюцца спробы яго кадыфікацыі. Лужыцкая падгрупа на думку шматлікіх лінгвістаў прадстаўленая адзінай лужыцкай мовай, якая мае ўнутраную дыфэрэнцыяцыю і дзьве літаратурныя формы, ніжне- ды верхнелужыцкую, у той жа час верхнелужыцкую і ніжнелужыцкую ў якасьці самастойных моваў разглядае Г. Шустэр-Шэўц.

Арэал і колькасьць носьбітаў

Найбольш распаўсюджанымі заходнеславянскімі мовамі зьяўляюцца польская, чэская і славацкая мова, на якіх размаўляе адпаведна 35; 9,5 і 4,5 млн чалавек.

Кашубская мова распаўсюджаная ў асобных рэгіёнах поўначы Польшчы, лужыцкія — у выглядзе невялікіх астраўкоў на паўднёвым усходзе Нямеччыны. Палабская і славінская мовы на цяперашні момант зьяўляюцца мёртвымі. Палабская мова аднаўляецца на аснове асобных словаў і мясцовых назваў, што маюцца ў лацінскіх і нямецкіх дакумэнтах, у невялікіх запісах жывога маўленьня XVII—XVIII стагодзьдзяў.

Асаблівасьці

Заходнеславянскія мовы характарызуюцца шэрагам агульных фанэтычных рысаў, якія сфармаваліся ў праславянскую эпоху ў пляменных дыялектах заходніх славянаў. Гэтыя рысы адрозьніваюць заходнеславянскія мовы ад усходнеславянскіх і паўднёваславянскіх моваў.

1. Захаваньне архаічных спалучэньняў зычных tl, dl у адпаведнасьці з l у іншых славянскіх мовах (напр., польск. mydło, чэск. mýdlo, славацк. mydlo, в.-луж. і н.-луж. mydło — параўн. зь беларускім мыла).
2. Вынікі другой і трэцяй паляталізацыі, у якіх пры аднолькавым пераўтварэньні заднянёбных k, g на месцы ch паўстае зычны š, які адпавядае гуку s у іншых славянскіх мовах (напр., польск. wszak, чэск. і славацк. však, в.-луж. wšak, параўн. зь бел. усялякі).
3. Захаваньне спалучэньняў kv, gv (hv) у пазыцыі другое паляталізацыі, тады як у іншых славянскіх мовах k, g у спалучэньні з v зазналі паляталізацыю і пераход праз гэта ў cv, zv (dzv).
4. Узьнікненьне c, dz (або z) на месцы праславянскіх *tj, *kt перад галоснымі пярэдняга шэрагу і *dj у адпаведнасьці з шыпячымі або іншымі рэфлексамі гэтых спалучэньняў у іншых славянскіх мовах (č, ž, št, dj, žd, ć): польск. świeca < *světja, noc < *noktis; чэск. svíce, noc; славацк. svieca, noc; в.-луж. swěca, nóc; параўн. зь бел. сьвечка, ноч.
5. Адсутнасьць эпэнтэтычнага l пасьля губных зычных p, b, m, v на мяжы марфэмаў на месцы праславянскіх спалучэньняў губнога зычнага з j, напрыклад, польск. ziemia, чэск. země, славацк. zem, в.луж. і н.-луж. zemja, параўн. зь беларускім зямля. Гэтая рыса таксама характэрная для мовы продкаў баўгараў.
6. Захаваньне і падаўжэньне кароткіх галосных на месцы праславянскага наваакутавага націску: польск. król, чэск. král, славацк. král’, параўн. зь беларускім кароль. Падаўжэньне кароткіх галосных у заходнеславянскіх мовах рэалізаванае непасьлядоўна.

Таксама заходнеславянскія мовы (за выняткам славацкае мовы і сярэднеславацкага дыялекту) характарызуюцца старажытнаю фанэтычнаю асаблівасьцю, якая паядноўвае іх з усходнеславянскімі, а менавіта зьмяненьнем пачатковых ort, olt. Калі пад акутавай інтанацыяй адбылося зьмяненьне rat, lat (як у паўднёваславянскіх), то пад цыркумфлекснай адбыўся пераход у rot, lot (разам з усходнеславянскімі).

Разам з агульнымі фанэтычнымі рысамі, што склаліся ў часе праславянскага пэрыяду, для моваў заходнеславянскае групы ўласьцівыя некаторыя агульныя зьмены, што ўзьніклі пазьней, у часе іх самастойнага разьвіцьця. Між тым, у шэрагу выпадкаў гэтыя зьмены не закранулі пэрыфэрыйныя раёны заходнеславянскага арэалу:

1. Фармаваньне дынамічнага націску, замацаванага за вызначаным складам, на месцы вольнага націску, характэрнага для праславянскай мовы. Ініцыяльны націск (націск на першым складзе) адзначаецца ў лужыцкіх мовах, на большай частцы распаўсюджаньня чэскае й славацкае моваў, у паўднёвакашубскім дыялекце і гаворках крайняга поўдню арэалаў малапольскага і сылескіх дыялектаў польскай мовы. Параксытанічны націск (на перадапошнім складзе) характэрны для польскае мовы, паўночнамараўскіх дыялектаў чэскай мовы і ўсходнеславацкага дыялекту. У паўночна-заходніх пэрыфэрыйных рэгіёнах (паўночнакашубскі дыялект, палабская мова) захаваўся рухомы націск.
2. На большай частцы заходнеславянскага арэалу (з адхіленьнямі ў сярэднеславацкім дыялекце, палабскай і верхнелужыцкай мовах) адбылося аднолькавае зьмяненьне рэдукаваных у моцнай пазыцыі (ъ, ь > e): польск. sen < sъnъ, чэск. den, sen (параўн зь бел. сон, дзень), славацк. deň (але l’an, dážd’), в.-луж. dźeń (але kozoł, law, dešć), палаб. dan, dåzd.
3. Сьцягненьне галосных пры выпадзеньні інтэрвакальнага j: напрыклад, польск. pas, bać się; чэск. pás, bát se; славацк. pás, bát’ sa; в.-луж. pas, bojeć so; н.-луж. pas, bojaś se (па-беларуску: пояс, баяцца).

Унутраная дыфэрэнцыяцыя

Шэраг моўных рысаў супрацьпастаўляе паўночныя заходнеславянскія мовы (лехіцкія) паўднёвым (чэска-славацкія). Лужыцкія мовы, якія маюць асаблівасьці паўночных і паўднёвых заходнеславянскіх моваў, займаюць пераходную пазыцыю паміж імі. У лехіцкай падгрупе адзначаецца супрацьпастаўленьне заходніх кашубскай і палабскай моваў усходняй польскай.

Да моўных зьменаў, па-рознаму рэалізаваных у лехіцкай і чэска-славацкай падгрупах у праславянскую эпоху, альбо ў пэрыяд распаду або адразу пасьля распаду праславянскае супольнасьці, адносяць:

• Зьмены ў групах tort, tert, tolt, telt. У мовах лехіцкае ды лужыцкае падгрупаў дадзеныя групы зьмяніліся на trot, tret, tlot, tlet: напрыклад, польск. złoto, brzeg, mleć, в.-луж. złoto, brjóh, mlěć (па-беларуску: золата, бераг, малоць), у чэска-славацкіх на trat, trět, tlat, tlět як у паўднёваславянскіх: напрыклад, чэск. zlato, břeh, mlít, славацк. zlato, breh, mliet’. Адсутнасьць мэтатэзы ў спалучэньні trot у кашубскай (напр., warta) і палабскай (напр., vórtǎ) зьяўляецца адной з адрозьненьняў між заходнімі і ўсходнімі лехіцкімі мовамі. Шырока прадстаўленыя ў кашубскай тапаніміцы немэтатэзаваныя спалучэньні tort на цяперашні час захоўваюцца ў асноўным у паўночнакашубскім дыялекце. Адзначалася адсутнасьць мэтатэзы ў дадзеным спалучэньні і ў сярэднебаўгарскіх помніках.
• Захваньне ў мовах лехіцкае падгрупы насавых галосных, што разьвіліся з праславянскіх ę, ǫ: напр., польск. ręka (але rączka), ciężki (але ciąża), пры гэтым польскія насавыя галосныя ў беларускай мове (шырэй — ва ўсходнеславянскіх мовах) звычайна адпавядаюць гуку я (радзей — у). У чэска-славацкай і лужыцкай падгрупе праславянскія ę, ǫ зьмяніліся ў u, ä, якія пазьней далі разнастайныя рэфлексы (чэск. ruka, maso, těžký); славацк. ruka, mäso, t’ažký; в.-луж. ruka, mjaso, ćežki (па-беларуску: рука, мяса, цяжкі).
• Зьмяненьне праславянскага ě у ніжні ä ў лехіцкіх мовах, які пазьней даў у польскай галосны гук a перад цьвёрдымі пярэднеязычнымі і e ў астатніх выпадках (напр., biały, але bielić, dzielić, але dział; па-беларуску: белы, дзяліць). У чэска-славацкіх і лужыцкіх мовах ě перайшоў у сярэдне-верхні ě, які ў кароткіх складах чэскай і славацкай моваў разьвіўся ў e, у доўгіх — у дыфтонг ie (які ў чэскай пазьней ператварыўся ў падоўжаны гук í): чэск. dělit [d’elit], díl; славацк. delit’, diel, в.-луж. dźělić [džeilič] (па-беларуску: дзяліць).

Глядзіце таксама

• Паўночнаславянскія мовы

Літаратура

• Ананьева Н. Е. История и диалектология польского языка. — 3-е изд., испр. — М.: Книжный дом «Либроком», 2009. — 304 с. — ISBN 978-5-397-00628-6
• Дуличенко А. Д. Кашубский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia»,, 2005. — С. 383—403. — ISBN 5-87444-216-2
• Ермакова М. И., Недолужко А. Ю. Серболужицкий язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 309—347. — ISBN 5-87444-216-2
• Скорвид С. С. Чешский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — 36 с. — ISBN 5-87444-216-2
• Смирнов Л. Н. Словацкий язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 274—309. — ISBN 5-87444-216-2
• Супрун А. Е. Полабский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 404—417. — ISBN 5-87444-216-2
• Тихомирова Т. С. Польский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — 37 с. — ISBN 5-87444-216-2

Вонкавыя спасылкі

Заходнеславянскія мовы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Заходнеславянскія мовы. Лінгвістычны энцыкляпэдычны слоўнік (рас.)