Марфэма

Марфэ́ма — найменшая мінімальная значымая частка слова й словаформы, якая выражае пэўнае лексычнае ці граматычнае, ці тое й другое значэньні разам. Тэрмін марфэма ўпершыню быў уведзены ў 70-х гг. XIX ст. І. А. Бадуэнам дэ Куртэнэ як родавае абагульненьне структурных частак слова.

Канкрэтным прадстаўніком (рэпрэзэнтантам) марфэмы ў слове зьяўляецца морф. Марфэма вычляняецца парадыгматычна, г. зн. шляхам падбору аднакаранёвых словаў.

Прыметы марфэмы

Дыфэрэнцыяльныя прыметы марфэмы:

мінімальнасьць (далей недзялімая частка);
сэнсавая й структурная непадзельнасьць;
паўтаральнасьць і рэгулярнасьць (здольныя паўтарацца ў структуры аднакаранёвых і аднатыпных словаў);
значымасьць (кожная марфэма мае лексычнае значэньне й граматычнае значэньне),
абстрактнасьць (марфэмам уласьціва даволі шырокае, адцягненае лексычнае й граматычнае значэньні);
узуальнасьць (марфэмы існуюць у мове як гатовыя моўныя адзінкі).

Адрозьненьні марфэмы ад іншых адзінак мовы

Ад фанэмы

Марфэма выражае пэўнае значэньне (лексычнае або граматычнае), а фанэма значэньня ня мае.

Ад складу

Склад, як і фанэма, ня мае значэньня. Склад — вымаўленчая адзінка. Калі назіраецца супадзеньне складу з марфэмай, то яно толькі фармальнае, зьнешняе. Прынцыпы складападзелу не прадугледжваюць захаваньне цэласнасьці марфэмы.

Ад слова

Марфэма ня мае намінатыўнага значэньня і не выконвае намінатыўную функцыю. Яна пазбаўленая самастойнасьці й функцыянуе толькі ў складзе слова. Марфэма — непадзельная адзінка мовы, а слова дзеліцца на марфэмы. Марфэма не надзеленая марфоналягічнай аформленасьцю й сэнсавай завершанасьцю, у той час як слова мае граматычныя адзнакі (род, лік, склон і г. д.). Марфэмы вычляняюцца толькі ў складзе слова, а словы вычляняюцца са сказаў.

Ад сказу

Марфэма адрозьніваецца ад сказа тым, што сказ мае інтанацыйную аформленасьць, а марфэма ня мае.

Клясыфікацыя марфэмаў

Пры клясыфікацыі марфэмаў улічваюцца наступныя іх характарыстыкі:

значэньне й функцыя марфэмаў у складзе слова;
роля марфэмы ў складзе слова;
месца знаходжаньня марфэмы ў слове адносна кораня;
частотнасьць ужываньня марфэмаў;
здольнасьць марфэмаў да ўтварэньня новых словаў;
характарыстыка марфэмаў па сэмантычных адносінах паміж сабой;
генэтычная характарыстыка марфэмаў (паводле паходжаньня).

З пункту гледжаньня значэньня марфэмы могуць выражаць наступныя тыпы значэньняў:

рэчыўнае;
дэрывацыйнае (словаўтваральнае);
рэляцыйнае (словазьменнае).

Носьбітам рэчыўнага значэньня ў слове зьяўляецца каранёвая марфема. Носьбітам дэрывацыйнага значэньня зьяўляюцца прыстаўкі, суфіксы й постфіксы.

Рэляцыйныя марфэмы падзяляюцца на:

словазьменныя (канчаткі ўсіх зьменных часьцінаў мовы);
несловазьменныя (формаўтваральныя афіксы).

Прамежкавае становішча паміж марфэмамі займаюць сынкрэтычныя (словаформаўтваральныя) марфэмы.

По ролі ў слове марфэмы падзяляюцца на:

абавязковыя (каранёвыя марфэмы);
неабавязковыя.

Сыстэмна-сэмантычныя адносіны марфэмаў

Па сэмантычных адносінах паміж сабой марфэмы бываюць:

Сынанімічныя – маюць блізкае або аднолькавае значэньне, але гучаць па-рознаму, маюць розны гукавы склад.
Мнагазначныя (полісэмічныя) – мнагазначнасьць разьвіваецца на базе пэўнага агульнага значэньня марфэмаў, якое рэалізуецца ў словах блізкіх сэмантычна.
Аманімічныя – супадаюць па форме, ня маюць агульнага значэньня. Аманімія назіраецца ня толькі ў межах марфэмаў аднаго віду, але і розных.
Антанімічныя – маюць супрацьлеглае значэньне.

Экспрэсіўна-стылістычныя функцыі марфэмаў

Як у мове існуюць стылістычна-нэўтральныя і стылістычна-афарбаваныя словы, так і ў мове існуюць словаўтваральныя марфэмы стылістычна-нэўтральныя і стылістычна-афарбаваныя. Стылістычна-нэўтральныя выкарыстоўваюцца ва ўсіх стылях. Стылістычна-афарбаваныя выкарыстоўваюцца толькі ў гутарковым, мастацкім, публіцыстычным стылях і не ўжываюцца ў навуковым і афіцыйна-справавым. Стылістычна-афарбаваныя часьцей выкарыстоўваюцца пры словаўтварэньні назоўнікаў і прыметнікаў. Часьцей за ўсё стылістычна-афарбаванымі бываюць суфіксы.

Стылістычна-афарбаваныя марфэмы падзяляюцца на памяншальна-ласкальныя, павелічальныя, зьневажальныя, абражальныя.

Літаратура

Беларуская граматыка: У 2 ч. — Мн: Навука і тэхніка. — Ч. 1. Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск, 1985.
Граматыка беларускай мовы. У 2 т. Т. 1. Мінск: Навука і тэхніка, 1962.