Замбія

За́мбія (па-ангельску: Zambia), афіцыйна Рэспу́бліка За́мбія (анг. Republic of Zambia) — краіна ў Паўднёвай Афрыцы, ня мае выхаду да мора. Мажуе з Дэмакратычнай Рэспублікай Конга, Танзаніяй, Малаві, Мазамбікам, Зымбабвэ, Батсванай, Намібіяй і Анголай. Сталіца — горад Лусака.

Замбія
па-ангельску: Republic of Zambia
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн Гімн Замбіі
Дата заснаваньня:	24 кастрычніка 1964
Афіцыйная мова:	ангельская мова
Сталіца:	Лусака
Форма кіраваньня:	прэзыдэнцкая рэспубліка і прадстаўнічая дэмакратыя[d]
прэзыдэнт Замбіі[d]:	Хакаіндэ Хічылема[d]
Заканадаўчы орган:	Нацыянальная Асамблея Замбіі[d]
Выканаўчы орган:	Cabinet of Zambia[d]
Плошча:	752 618 ± 1 км² (2004)
Насельніцтва:	▲19 610 769 чал. (2022)
Валюта:	Замбійскі квача
Індэкс дэмакратыі:	4,86
Каэфіцыент Джыні:	57,1
ІРЧП:	0,565
Часавы пас:	UTC+2 і Africa/Lusaka[d]
Аўтамабільны знак:	Z
Бок аўтамабільнага руху:	леваруч
Дамэн верхняга ўзроўню:	.zm
Тэлефонны код:	+260
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
statehouse.gov.zm

Гісторыя

Першапачаткова тэрыторыю сучаснай Замбіі засялілі плямёны бушмэнаў, а ў VI стагодзьдзі пачалося засяленьне народамі банту. З XIV да XV стагодзьдзя тэрыторыя знаходзілася ў складзе краіны Монаматапа. У ХІХ стагодзьдзі на тэрыторыі Замбіі ўзьніклі дзьве краіны: Баротсэ (на захадзе), і Бэмба (на паўднёвым захадзе). У 1835 годзе ў Замбіі зьявілася зулускае племя Нгуні. У другой палове ХІХ стагодзьдзе на тэрыторыю Замбіі пачалі трапляць эўрапейскія місіянэры, гандляры, вынаходнікі. Аднім зь іх быў брытанец Дэйвід Лівінгстан. Ён, першы з эўрапейцаў убачыў вадаспады Замбэзі і назваў іх у гонар каралевы Вікторыі. У 1888 годзе Сэсіль Родэс атрымаў ад мясцовых уладароў дазвол на выкарыстаньне мінэральных радовішчаў. З 1902 году Замбія трапіла пад кіраваньне Брытанскай Паўднёваафрыканскай кампаніі, якой кіраваў Родэс. У гэты час тут пачалася здабыча медзі, а таксама пачалося будаўніцтва чыгункі. У 1911 годзе тэрыторыя Замбіі трапіла пад брытанскі пратэктарат па назвай Паўночная Радэзія. З 1924 году да атрыманьня незалежнасьці Паўночнай Радэзіяй кіравалі брытанскія намесьнікі. У міжваенны час Замбія стала самым вялікім вытворцам медзі ў сьвеце.

З 1953 да 1963 году Замбія ўваходзіла ў склад Фэдэрацыі Радэзіі і Ніясы. Пасьля яе распаду 31 сьнежня 1963 году, Паўночная Радэзія атрымала шырокую аўтаномію, а 24 кастрычніка 1964 году была абвешчаная незалежнасьць Замбіі. У гэтым жа годзе краіна стала ўдзельніцай ААН і Арганізацыі Афрыканскага Адзінства. Палітыка Замбіі ў час незалежнасьці была скіраваная супраць адміністрацыяў акружаючых яе каляніяльных тэрыторыяў (Мазамбіку, Анголы, Радэзіі) і ПАР разам з Намібіяй, і была скіраваная на падтрымку нацыянальна-вызваленчага руху на гэтых тэрыторыях. Канфлікт з Радэзіяй выклікаў блякаваньне мяжы з гэтай краінай.

З 1972 году ў Замбіі ўсталявалася аднапартыйная палітычная сыстэма. Эканамічная палітыка ўлады, а таксама спад коштаў на медзь на сусьветным рынку прывёў да эканамічнага крызісу, у выніку якога ў 1991 годзе да ўлады прыйшла апазыцыя.

Палітыка

Уся выканаўчая ўлада ў краіне належыць прэзыдэнту, ён зьяўляецца таксама і галоўнакамандуючым войскамі краіны. Заканадаўчая ўлада належыць аднападатнаму парлямэнту (Нацыянальнай асамблеі), са 150 дэпутатамі, якія выбіраюцца на 5-гадовы тэрмін, 8 зь іх прызначаюцца прэзыдэнтам.

Адміністрацыйны падзел

Правінцыі Замбіі

Замбія складаецца з 9 правінцыяў, якія дзеляцца на раёны.

Правінцыя	Цэнтар	Плошча, км²	Насельніцтва (2000), тыс. чал.
Цэнтральная	Кабве	94 395	1012,257
Копербэлт	Ндола	31 328	1581,221
Усходняя	Чыпата	69 106	1306,173
Луапула	Манса	50 567	775,363
Лусака	Лусака	21 896	1391,329
Паўночная	Касама	147 826	1258,696
Паўночна-Заходняя	Солвэзі	125 827	583,350
Паўднёвая	Лівінгстон	85 283	1212,124
Заходняя	Монгу	126 386	765,088

Геаграфія

Паверхня Замбіі — гэта ў асноўным пласкагор’е вышынёй ад 1000 да 1400 мэтраў, якое паступова паніжаецца каля ракі Замбэзі. На поўдні знаходзіцца вялікая Даліна Луангві, з аднаго боку абмежаваная гарамі Мучынга.

Клімат — субтрапічны, сухі. Асноўная рака — Замбэзі, прытокі Кафуе і Луангва. Расьліннасьць у асноўным саванная.

Агульная працягласьць межаў 5664 км, зь іх:

• Ангола — 1110 км;
• Дэмакратычная Рэспубліка Конга — 1930 км;
• Малаві — 837 км;
• Мазамбік — 419 км;
• Намібія — 233 км;
• Танзанія — 338 км;
• Зымбабвэ — 797 км;
• Батсвана — 1 км.

Дэмаграфія

Штогадовы натуральны прырост насельніцтва складае 1,52%.

Этнічны склад насельніцтва Замбіі:

• Афрыканцы — 98,7 %
  • Бемба — 36 %
  • Тонга — 17 %
  • Малаві — 13%
  • Лозі — 10 %
  • Лунда — 6 %
  • Луэна — 5 %
  • Нгона — 4 %
  • Фіпа — 3 %
  • Нкоі — 1,1 %
  • іншыя — 0,2 %
• Эўрапейцы — 1,1 %
• Іншыя — 0,2 %

Рэлігійны склад грамадзтва:

• пратэстанты — 34 %
• мясцовыя веры — 27 %
• каталікі — 26 %
• іншыя — 13 %