Бэртран Расэл
Бэртран Ра́сэл (па-ангельску: Bertrand Russell; 18 траўня 1872 — 2 лютага 1970) — брытанскі філёзаф, матэматык, пацыфіст і грамадзкі дзяяч.[7] Расэл прарабіў складаную філязофскую эвалюцыю, якую ён сам вызначаў як пераход ад плятонаўскай інтэрпрэтацыі Піфагарэйскай школы да філязофіі Дэйвіда Г’юма. Стварыў канцэпцыю «лягічнага атамізму» й распрацаваў «тэорыю дыскрыпцыяў». Расэл лічыў, што матэматыка можа быць выведзеная зь лёгікі.
- Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Расэл (неадназначнасьць).
Расэл — адзін з ініцыятараў Пагуоскага руху, суаўтар Маніфэста Айнштайна-Расэла. У 1963 стварыў «Фонд міру». Сумесна з Жан-Полем Сартрам арганізаваў міжнародны трыбунал па расьсьледаваньні ваенных злачынстваў ЗША ў Віетнаме.
У 1950 атрымаў Нобэлеўскую прэмію па літаратуры «…у знак прызнаньня разнастайных і значных твораў, у якіх ён адстойвае гуманістычныя ідэалы й свабоду думкі». Ляўрэат Ерусалімскай прэміі 1963 году.
Біяграфія
рэдагаваць
Радавод
рэдагавацьБэртран Артур Уільям Расэл нарадзіўся ў старадаўняй ангельскай арыстакратычнай сям’і. Яго бацька, віконт Эмбэрлі зьяўляўся трэцім сынам Джона Расэла, які быў лідэрам вігаў і брытанскім прэм’ер-міністрам у 1846—1852 і ў 1865—1866 гадох.[8]
Сям’я Расэлаў ва ўсе часы вылучалася сваім лібэралізмам на агульным фоне ангельскай арыстакратыі. Расэлы славіліся як змагары лібэральных поглядаў яшчэ з XVII ст. У 1683 г. лорд Уільям Расэл быў пакараны за ўдзел у барацьбе супраць каралеўскага дэспатызму й нясьцерпнасьці ў адносінах да каталікоў. Дзед Бэртрана Расэла, лорд Джон Расэл, удзельнічаў у падрыхтоўцы парлямэнцкай рэформы 1832 году, з нагоды якой амаль удвая павялічылася колькасьць выбаршчыкаў за кошт буйнай і сярэдняй гарадзкой і сельскай буржуазіі. Хросным бацькам Бэртрана быў Джон Сцюарт Міль — «інтэлектуальнае сумленьне ангельскага лібэралізму сярэдзіны XIX ст.». «Кожная справа, якой прысьвячаў сябе Расэл, — пісаў Раен, — сыходзіць каранямі ў дзейнасьць яго бацькоў, бацькоў яго бацькоў і хросных; само яго зьяўленьне на сьвет дало магчымасьць прадэманстраваць роўнасьць у правах жанчын — спавівальнай бабкай была Элізабэт Гэрэт Андэрсан, першая жанчына-лекар». Гэта не выпадкова, паколькі бацька Расэла, віконт Эмбэрлі, які на кароткі час быў чальцом парлямэнта, актыўна выступаў за правы жанчын.
Дзяцінства й юнацкасьць
рэдагавацьУ Расэла было два родных брата: Фрэнк (амаль на сем гадоў старэй Бэртрана), і Рахіль (старэй на чатыры гады). У чэрвені 1874 году маці Расэла памерла ад дыфтэрыі, за якой неўзабаве памёр Рахіль. У студзені 1876 году пасьля працяглага пэрыяду дэпрэсіі й бранхіту памёр яго бацька. Фрэнк і Бэртран былі аддадзены на апеку іх віктарыянскім бабулі й дзядулю, якія жылі ў «Пэмбрук Лодж» ў Рычманд-Парку. Джон Расэл, яго дзядуля, які некалі быў прэм’ер-міністрам Вялікабрытаніі, памёр у 1878 годзе, і запомніўся Расэлу як добразычлівы стары ў інвалідным крэсьле. У выніку яго ўдава, графіня Расэл (лэдзі Фрэнсіс Эліат), была дамінантнай постацьцю ў сям’і для астатняй часткі дзяцінства Расэла й у гады яго маладосьці.[9]
Графіня была з шатляндзкай прэсьвітэрыянскай сям’і й пасьпяхова падала прашэньне, каб брытанскі суд адклаў уступ у сілу рашэньне Эмбэрлі (бацька Фрэнка й Бэртрана), якое прадпісвала выхаваць дзяцей агностыкамі. Нягледзячы на яе рэлігійны кансэрватызм, яна прытрымлівалася прагрэсіўных поглядаў у іншых абласьцях — прымала дарвінізм і падтрымлівала ірляндзкае самакіраваньне. Яна аказала ўплыў на погляды Бэртрана Расэла, у прыватнасьці, на пытаньні сацыяльнай справядлівасьці й станаўленьне да прынцыпаў узаемнай дапамогі й падтрымкі. Гэтыя праведныя арыенціры заставалася з ім на працягу ўсяго жыцьця. Каханы верш графіні з Бібліі, «Вы не павінны ісьці за большасьцю, каб зрабіць зло» (Зыход 23:2), стаў яго дэвізам. Атмасфэра ў «Пэмбрук Лодж» складалася з частых малітваў, эмацыйных рэпрэсій і фармальнасьцяў; Фрэнк адкрыта не прымаў гэтага, аднак малады Бэртран вучыўся хаваць свае пачуцьці.
У юнацкасьці Расэл быў вельмі самотны, думкі пра самагубства былі частымі спадарожнікамі яго раньніх гадоў. Як ён адзначаў у сваёй аўтабіяграфіі, яго самыя вострыя інтарэсы былі ў пытаньнях палоў, рэлігіі й матэматыцы, і што толькі жаданьне больш вывучаць матэматыку ўтрымлівала яго ад самагубства. Ён атрымаў хатнюю адукацыю з удзелам некалькіх настаўнікаў. Яго брат Фрэнк захапіў яго працамі Эўкліда, які перавярнуў жыцьцё Расэла.[10][11]
Акрамя таго, на працягу гэтых раньніх гадоў ён адкрыў для сябе працы Пэрсі Біші Шэлі (Percy Bysshe Shelley). У аўтабіяграфіі ён піша: «Я праводзіў увесь свой вольны час, чытаючы яго й вывучаючы на памяць, ня ведаючы нікога, з кім я мог размаўляць пра тое, аб чым думаў і што адчуваў. Я зазвычай меркаваў, як гэта павінна быць выдатна ведаць Шэлі й задавацца пытаньнем, ці павінен я сустрэць якога-небудзь жывога чалавека, зь якім я змагу адчуваць такое вялікае разуменьне.»[12] Расэл сьцьвярджаў, што, пачынаючы з 15 гадоў, правёў значны час, думаючы пра законнасьць хрысьціянскай рэлігійнай догмы й у 18 вырашыў адмовіцца ад прыналежнасьці да хрысьціянскай веры па сваёй сутнасьці.[13]
Маніфэст Анштайна-Расэла
рэдагавацьУ 1950-я — 1960-я Расэл актыўна выступаў за ядзернае раззбраеньне ды супраць Віетнамскай вайны. Маніфэст Анштайна-Расэла 1955 году заклікаў да ядзернага раззбраеньня ды быў падпісаны 11 найбольш слыннымі спэцыялістамі ў галіне ядзернай фізыкі ды інтэлектуаламі. У гэты час Бэртран Расэл напісаў шмат лістоў да лідараў краін сьвету.
«Фонд міру» Бэртрана Расэла
рэдагавацьПачынаючы з 1963 году асноўная дзейнасьць Расэла была накіравана на грэцкія падзеі. Ён няўхільна стаў на бок вызваленчага руху, сустракаўся зь яго лідэрамі, рабіў шмат намаганьняў дзеля вызваленьня палітычных вязьняў. Арганізацыйна, на тэрыторыі Грэцыі, уплыў ажыцьцяўляўся праз «Камітэт ста Бэртрана Расэла», які быў сфармаваны загадзя. Але пэўная колькасьць высілкаў былі скасаваны пасьля забойства 22 сакавіка ў Салоніках намесьніка старшыні Усегрэчаскага камітэту барацьбы за паслабленьне міжнароднай напружанасьці Грыгор’еў Ламбракіса. Расэл быў упэўнены, што не апошнюю ролю ў гэтай справе адыгралі прадстаўнікі улады. Таму, калі ў ліпені ў Вялікабрытанію прыбыў зь візытам кароль Грэцыі Георг II, навуковец быў сярод удзельнікаў мітынгу, якія пратэставалі супраць гэтага візыту.
Трэба адзначыць, што ў гэты час Расэл змагаецца на некалькі «фронтаў»: аналіз становішча арабскіх уцекачоў у Ізраілі; вывучэньне магчымасьці ўзьяднаньня габрэяў ва Ўсходняй Эўропе са сваімі сваякамі ў Ізраілі; вызваленьне палітычных зьняволеных у больш за 40 дзяржавах. Нягледзячы на наяўнасьць сваіх прадстаўнікоў у шэрагу краін сьвету, гэта ўсёж-ткі быў калясальны цяжар на плечы аднаго кіраўніка. «Да таго ж, — успамінаў Расэл, — выдаткі на паездкі й перапіску… станавіліся больш, чым дазвалялі мае асабістыя сродкі».[14]
Улетку 1963 году распачаліся мерапрыемствы па стварэньню фонду. Галоўная мэта — згуртаваць людзей, якія падтрымліваюць ідэі ўмацаваныя Расэлам, і надзяленьне фонду ўсімі правамі па рашэньню ўсяго кола пытаньняў. З цягам часу зьявіліся фундатары й замацавалі назву фонду імя Бэртрана Расэла, нягледзячы на яго ўласныя пярэчаньні. Генэральны сакратар ААН У Тан пісаў па гэтай нагодзе: «Уцешна бачыць, што мяркуецца заснаваць фонд, які носіць імя лорда Расэла… Лорд Расэл быў адным зь першых, хто ўсьвядоміў утрапёнасьць і небясьпеку неабмежаванага назапашваньня ядзерных узбраеньняў».
Круг фундатараў апынуўся даволі шырокім: бэльгійская каралева Лізавета, прэм’ер-міністар Індыі Д. Нэру, ляўрэаты Нобэлеўскай прэміі фізыкі М. Борн і Л. Полінг, а таксама шматлікія дзеячы мастацтва, якія арганізоўвалі канцэрты, выставы, распродажы твораў мастацтва, усе сродкі ад якіх пералічваліся на рахунак Фонду. Садзейнічаньне аказвалі й чальцы брытанскага ўраду.
Растлумачваючы мэты й задачы Фонду, Расэл пісаў у лютым 1964 году: «Праблемы, якія неабходна вырашыць, двух тыпаў. Першы — пытаньні, якія тычацца чалавецтва ў цэлым. Тут дзьве самыя галоўныя задачы: раззбраеньне й адукацыя. Другі — пытаньні, якія тычацца рашэньня тэрытарыяльных праблем, зь якіх, здаецца, найболей складанай зьяўляецца германская. Абодва тыпу праблем неабходна вырашыць у мэтах захаваньня сьвету».
Працы
рэдагаваць- 1900 «Крытычны аналіз філязофіі Ляйбніца» (A Critical Examination of the Philosophy of Leibniz)
- 1904 «Пра гісторыю» (On History)
- 1912 «Пытаньні філязофіі» (The Problems of Philosophy)
- 1912 «Калі варта скасаваць шлюб?» (When Should Marriage be Dissolved?)
- 1912 «Сутнасьць рэлігіі» (The Essence of Religion)
- 1914 «Наша веданьне аб зьнешнім сьвеце як падлога для навуковага мэтаду ў філязофіі» (Our Knowledge of the External World as a Field for Scientific Method in Philosophy)
- 1916 «Прынцыпы сацыяльнай рэканструкцыі (Чаму мужчыны б’юцца)» (Principles of Social Reconstruction (Why Men Fight))
- 1916 «Правасудзьдзе ў ваенны час» (Justice in War-Time)
- 1916 «Шлюб і пытаньне народанасельніцтва» (Marriage and the Population Question)
- 1917 «Палітычныя ідэалы» (Political Ideals)
- 1917 «Дарогі да свабоды: сацыялізм, анархізм і сындыкалізм» (Roads to Freedom: Socialism, Anarchism and Syndicalism)
- 1918 «Містыцызм і лёгіка» (Mysticism and Logic)
- 1919 «Уводзіны ў матэматычную філязофію» (Introduction to Mathematical Philosophy)
- 1920 «Практыка й тэорыя бальшавізму» (The Practice and Theory of Bolshevism)
- 1921 «Аналіз мысьленьня» (The Analysis of Mind)
- 1922 «Праблема Кітая» (The Problem of China)
- 1922 «Свабодная думка й афіцыйная прапаганда» (Free Thought and Official Propaganda)
- 1922 «Надзеі й асьцярогі, як ацэнкі Амэрыкі» (Hopes and Fears as Regards America)
- 1923 «Пэрспэктывы індустрыяльнай цывілізацыі» (The Prospects of Industrial Civilization)
- 1923 «Азбука атамаў» (The ABC of Atoms)
- 1923 «Вольны час і сыстэма» (Leisure and Mechanism)
- 1923 «Куды рухаецца індустрыялізм?» (Where is Industrialism Going?)
- 1923 «Свабода ў адукацыі: Пратэст супраць сыстэмы» (Freedom in Education: A Protest against Mechanism)
- 1924 «Стылі ў этыцы» (Styles in Ethics)
- 1924 «Урад прапаганды» (Government by Propaganda)
- 1924 «Як быць свабодным і шчасьлівым» (How to be Free and Happy)
- 1924 «Лягічны атамізм» (Logical Atomism)
- 1924 «Бальшавізм і Захад (Дыскусія са Скотам Нэрынгам)» (Bolshevism and the West (Debate with Scott Nering))
- 1924 «Калі мы хочам прадухіліць наступную вайну» (If We are to Prevent the Next War)
- 1925 «Азбука адноснасьці» (The ABC of Relativity)
- 1925 «Ува што я веру» (What I Believe)
- 1926 «Аб адукацыі асабліва ў раньнім дзяцінстве (адукацыя й шчасьлівае жыцьцё)» (On Education Especially in Early Childhood (Education and the Good Life))
- 1927 «Чаму я не хрысьціянін» (Why I am Not a Christian)
- 1927 «Аналіз матэрыі» (The Analysis of Matter)
- 1927 «Структура філязофіі» (An Outline of Philosophy)
- 1927 «Увядзеньне ў выбраныя працы Бэртрана Расэла» (Introduction to Selected Papers of Bertrand Russell)
- 1928 «Навука» (Science)
- 1928 «Скептычныя эсэ» (Sceptical Essays)
- 1928 «Навука й адукацыя» (Science and Education)
- 1929 «Шлюб і мараль» (Marriage and Morals)
- 1929 «Тры шляху да Сусьвету» (Three Ways to the World)
- 1929 «Калі бы я мог прапаведаваць толькі аднойчы» (If I Could Preach Just Once)
- 1930 «Заваёва шчасьця» (The Conquest of Happiness)
- 1930 «Увядзеньне да новага пакаленьня» (Introduction to The New Generation)
- 1930 «Ці зрабіла рэлігія карысны ўклад у цывілізацыю?» (Has Religion Made Useful Contributions to Civihzation?)
- 1930 «Развод па ўзаемнай згодзе» (Divorce by Mutual Consent)
- 1931 «Навуковы погляд» (The Scientific Outlook)
- 1932 «Адукацыя й сацыяльны заказ» (Education and the Social Order)
- 1934 "Свабода й арганізацыя " (Freedom and Organization)
- 1934 «Чаму я не камуніст» (Why I Am Not a Communist)
- 1935 «Хвала ляноце» (In Praise of Idleness)
- 1935 «Рэлігія й навука» (Religion and Science)
- 1936 «Які шлях да міру?» (Which Way to Peace?)
- 1936 «Чаму ня любяць радыкалаў» (Why Radicals are Unpopular)
- 1936 «Наша сэксуальная этыка» (Our Sexual Ethics)
- 1937 «Паперы Эмбэрлі (з Патрыцыяй Расэл)» (The Amberley Papers (With Patricia Russell))
- 1937 «Будучыня дэмакратыі» (The Future of Democracy)
- 1938 «Навука й сацыяльныя інстытуты» (Science and Social Institutions)
- 1938 «Магутнасьць: Новы сацыяльны аналіз» (Power: A New Social Analysis)
- 1938 «Мае рэлігійныя ўспаміны» (My Religious Reminiscences)
- 1938 «Утаймаваньне эканамічнай моцы» (Taming Economic Power)
- 1939 «Што здарылася?» (What is Happiness?)
- 1939 «Філязофія перагледжаная жыцьцём» (Living Philosophy Revised)
- 1939 «Новая лёгіка Дзьюі» (Dewey’s New Logic)
- 1939 «Філёзафы. Дэмакратыя й эканоміка» (Philosophers. Democracy and Economics)
- 1939 «Ці ўзрастае бясьпека?» (Is Security Increasing?)
- 1939 «Мюнхэн, а не вайна. Ці павінна дэмакратыя выкарыстоўваць сілу?» (Munich Rather than War. Must Democracy Use Force?)
- 1939 «Калі пачнецца вайна — ці можа Амэрыка захаваць нэўтралітэт?» (If War Comes — Can America Stay Neutral?)
- 1940 «Свабода й урад» (Freedom and Government)
- 1940 «Значэньне дасьледаваньня й праўды» (An Inquiry into Meaning and Truth)
- 1940 «Філязофія Саньцьяна» (The Philosophy of Santayana)
- 1940 "Выпадковы ліст да Бэртрана Расэла " (Letter on the Bertrand Russell Case)
- 1941 «Гегелеўская філязофія гісторыі» (Hegel’s Philosophy of History)
- 1941 «Сусьветная фэдэрацыя» (A World Federation)
- 1941 «Філязофія цяперашняга часу для вас» (A Philosophy for You in These Times)
- 1942 «Разважаньні Дэкарта аб мэтадзе» (Descartes' Discourse on Method)
- 1942 «Этыка Сьпінозы» (Spinoza’s Ethics)
- 1942 «Аліса Льюіса Кэрала ў Краіне Цудаў» (Carroll’s Alice in Wonderland)
- 1943 «Міжнароднае значэньне індыйскай праблемы» (The International Significance of the Indian Problem)
- 1943 «Некаторыя праблемы пасьляваеннага сьвету» (Some Problems of the Post-War World)
- 1943 «Сіянізм і мірнае ўрэгуляваньне» (Zionism and the Peace Settlement)
- 1943 «Адукацыя пасьля вайны» (Education after the War)
- 1943 «Грамадзянства ў Вялікай Дзяржаве» (Citizenship in a Great State)
- 1944 «Маё псыхічнае разьвіцьцё» (My Mental Development)
- 1944 «Адказ на крытыку» (Reply to Criticisms)
- 1944 «Будучыня пацыфізму» (The Future of Pacifism)
- 1944 «Ці могуць амэрыканцы й брытанцы быць сябрамі?» (Can Americans and Britains be Friends?)
- 1945 «Гісторыя заходняй філязофіі» (A History of Western Philosophy)
- 1947 «Яшчэ раз пра разумны сэнс» (Still Time for Good Sense)
- 1947 «Вера ў рацыяналізм» (The Faith of a Rationalist)
- 1948 «Веды чалавека: іх сфэра й межы» (Human Knowledge: Its Scope and Limits)
- 1948 «Нуда або згуба ў навуковым сьвеце» (Boredom or Doom in a Scientific World)
- 1948 «Сацыяльная згуртаванасьць і чалавечая прырода» (Social Cohesion and Human Nature)
- 1948 «Адказы ў апошнім шанцы» (Replies in Last Chance)
- 1949 «Улада й чалавек» (Authority and the Individual)
- 1949 «Высокі кошт выжываньня» (The High Cost of Survival)
- 1949 «Гід для жыцьця ў атамным стагодзьдзі сьвету Арганізацыі Аб’яднаных Нацый» (A Guide for Living in the Atomic Age United Nations World)
- 1950 «Ліст для лепшых у сьвеце» (Letter in The World’s Best)
- 1950 «Навука, каб выратаваць нас ад навукі» (The Science to Save Us from Science)
- 1950 «Рэвалюцыя прыйшла… Суботні агляд літаратуры» (Came the Revolution.. Saturday Review of Literature)
- 1950 «Ці можам мы дазволіць сабе утрымліваць адкрыцьці розуму?» (Can We Afford to Keep Open Minds?)
- 1950 «Амэрыканцы… Уплыў Амэрыкі на эўрапейскую модную культуру» (Americans are.. The Impact of America upon European Culture Vogue)
- 1950 «Калі мы хочам выжыць у гэтыя цёмныя гадзіны» (If We are to Survive This Dark Time)
- 1950 «Выгляд страху, у якім мы востра маем патрэбу» (The Kind of Fear We Sorely Need)
- 1950 «Зьмяняць нашы страхі надзеяй» (To Replace our Fears with Hope)
- 1950 «Непапулярныя эсэ» (Unpopular Essays)
- 1951 «Сапхнуцца зь небясьпекай без істэрыі» (To Face Danger without Hysteria)
- 1951 «Палітычны й культурны ўплыў» (The Political and Cultural Influence)
- 1951 «Новыя надзеі на зьмены ў сьвеце» (New Hopes for a Changing World)
- 1952 «Уплыў навукі на грамадзтва» (The Impact of Science on Society)
- 1953 «Сатана ў прыгарадах і іншыя апавяданьні» (Satan in the Suburbs and Other Stories)
Цытаты
рэдагаваць- «Жыць вольна й высакародна людзям больш за ўсё замінае празьмерная заклапочанасьць сваёй маёмасьцю»
- «Для шчасьця чалавеку патрэбныя ня толькі разнастайныя асалоды, але таксама й надзея, справа ў жыцьці й зьмены»
- «Калі б думкі й сілы чалавецтва перасталі марнавацца на вайну, мы за адно пакаленьне змаглі б спыніць галечу ва ўсім сьвеце»
- «Ненавідзець ворагаў лягчэй і займальней, чым кахаць сяброў»
- «Нават калі ўсё трымаюцца аднаго меркаваньня, усе могуць памыляцца»
- «Не імкніся пазьбягаць спакус: з часам яны самі пачнуць пазьбягаць цябе»
- «Страх — аснова рэлігіі, страх перад таямнічым, страх перад няўдачай, страх перад сьмерцю»
- «Здольнасьць разумна напоўніць вольны час ёсьць вышэйшая прыступка асабістай культуры»
- «Я так заняты, што быў змушаны перанесьці дату сваёй сьмерці»
Прэміі і ўзнагароды
рэдагаваць- 1950: Нобэлеўская прэмія ў галіне літаратуры (фармулёўка: «Адзін з самых бліскучых прадстаўнікоў рацыяналізму й гуманізму, бясстрашны барацьбіт за волю слова й волю думкі на Захадзе»)
- 1963: Ерусалімская прэмія
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ а б MacTutor History of Mathematics archive — 1994.
- ^ Lundy D. R. Bertrand Arthur William Russell, 3rd Earl Russell // The Peerage (анг.)
- ^ Bertrand Russell // Інтэрнэт-база зьвестак фантастыкі (анг.) — 1995.
- ^ а б в Oxford Dictionary of National Biography (анг.) / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
- ^ Рассел Бертран // Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ^ Bertrand Russell // Nationalencyklopedin (шв.) — 1999.
- ^ Стэнфардзкая энцыкляпэдыя філязофіі, «Бэртран Расэл» (анг.)
- ^ Marjie Bloy, Ph D, «Лорд Джон Расэл» (анг.)
- ^ The Bertrand Russell Gallery (анг.)
- ^ Paul, Ashley. «Bertrand Russell: The Man and His Ideas.» (анг.)
- ^ Lenz, John R. (date unknown) (PDF). «Bertrand Russell and the Greeks.» (анг.)
- ^ Russell В. The Authobiography…, p. 35.
- ^ Бэртран Расэл аб Богу, інтэрвію 1959 году (анг.)
- ^ Russell В. The Authobiography…, p. 221.