Вікіпэдыя

Яўгенія Янішчыц

беларуская паэтка

Яўге́нія Ё́сіфаўна Яні́шчыц (20 лістапада 1948, в. Рудка, Пінскі раён — 25 лістапада 1988, Менск) — беларуская паэтка.

Яўгенія Янішчыц
Асабістыя зьвесткі
Імя пры нараджэньні Яўгенія Ёсіфаўна Янішчыц
Псэўданімы Ластаўка Палесься
Нарадзілася 20 лістапада 1948(1948-11-20)
Памерла 25 лістапада 1988(1988-11-25) (40 гадоў)
Пахаваная
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці паэтка
Гады творчасьці 1963—1988
Жанр верш
Мова беларуская
Прэміі Прэмія Ленінскага камсамолу Беларусі (1978)
Дзяржаўная прэмія БССР імя Янкі Купалы (1986)
Узнагароды

Сям’я рэдагаваць

Нарадзілася Яўгенія Янішчыц у сялянскай сям’і, бацька — бондар, цясьляр, маці — працаўніца калгасу. Сям’я жыла спачатку ў вёсцы Рудка, потым пабудавалі новы дом у вёсцы Велясьніца. Першы муж маці Марыі Андрэеўны, Ёзас Янішчыц, загінуў на вайне ў 1944 годзе, ад яго Яўгеніі засталося прозьвішча (аб гэтым яна пісала ў вершы «Памяці Ёзаса Янішчыца»). Другі муж маці, Ёсіф Сьцяпанавіч Патапчук — бацька Яўгеніі Янішчыц — памёр у 1975 годзе. Маці стала двойчы ўдавой і пакінула гэты сьвет у 2006 годзе.

Біяграфія рэдагаваць

Дзяцінства будучай паэтэсы прайшло на вёсцы.[1] Вучылася Яўгенія Янішчыц спачатку ў Мерчыцкай васьмігодцы, 9—10 клясы скончыла ў Парэцкай сярэдняй школе (Пінскі раён). У юнацкія гады пачала пісаць вершы. Самы першы твор прачытала на школьнай вечарыне, прысьвечанай Якубу Коласу. Вершы 17-гадовай дзяўчыны друкаваліся ў пінскай раённай газэце, у рэспубліканскіх газэтах і часопісах.

У 1966, пасьля заканчэньня сярэдняй школы, Яўгенія Янішчыц паступіла на аддзяленьне беларускай мовы і літаратуры філялягічнага факультэту БДУ. Стала дыплямантам беларускага фэстывалю творчасьці моладзі (1970).

Пасьля заканчэньня ўнівэрсытэту (1971) пайшла працаваць загадчыцай бібліятэкі ў ЦК ЛКСМБ. У гэтым жа годзе выйшла замуж за беларускага паэта Сяргея Панізьніка. Праз пэўны час зьехала ў Чэхаславаччыну, дзе муж служыў ваенным журналістам. Аднак хутка вярнулася на радзіму, да маці, і ў 1972 годзе нарадзіла сына Андрэя. Без дапамогі мужа гадавала сына, шлюб у студзені 1976 быў афіцыйна скасаваны.

Бытавая і жыцьцёвая неўладкаванасьць працягвалася каля пяці гадоў. Паэтэса пісала ў адным зь лістоў да Міхася Забэйды-Суміцкага:

 

Хаця б хутчэй далі кватэру ў Менску, ды пераехаць. Бо па натуры я вельмі мяккая, а ад таго, мабыць, лёгка ранімая. Кажуць, што для поўнага шчасьця паэт павінен быць неўладкаваным. Але калі гэтай неўладкаванасьці празь меру, то горш ня трэба…

 

У 1976 Яўгенія Янішчыц уладкавалася працаваць літкансультантам у «Сельскую газэту». Атрыманая ў 1977 у Менску на вуліцы Ўльянаўскай кватэра дазволіла канчаткова замацавацца ў сталіцы. У 1981 Я. Янішчыц удзельнічала ў працы XXXVI сэсіі Генэральнай Асамблеі ААН. У 1983 яна становіцца загадчыкам аддзелу паэзіі часопісу «Маладосьць». У 1988 атрымоўвае новую трохпакаёвую кватэру на вуліцы Старажоўскай, на Нямізе.

Марудна Яўгенія Янішчыц папраўлялася пасьля аварыі ў Магілёве ў 1976, калі атрымала мноства пераломаў і была надоўга прыкаваная да бальнічнага ложка. Яна так і ня здолела перамагчы фізычны боль і пакуты, што, у сваю чаргу, паўплывала на дэпрэсіўныя настроі ў апошнія гады жыцьця. Па афіцыйнай вэрсіі, паэтэса трагічна загінула.

Творчасьць рэдагаваць

У сьнежні 1962 году першыя вершы былі надрукаваныя ў пінскай раённай газэце «Палеская праўда»[2]. У 1964 годзе — у часопісе «Бярозка»[3]. Аўтар зборнікаў лірыкі «Сьнежныя грамніцы» (1970), «Дзень вечаровы» (1974), «Ясельда» (1978), «На беразе пляча» (1980), «Пара любові і жалю» (1983), «Каліна зімы» (1987). Выйшаў зборнік выбраных твораў «У шуме жытняга сьвятла» (1988), у які вершы адбірала сама паэтэса. Ейнай паэзіі ўласьцівы роздум пра жыцьцё, бацькоўскі край, гераічнае мінулае і сучаснасьць, тэмы сяброўства, каханьня, мацярынства.

З самага першага зборніка тэма роднага краю становіцца візыткай паэзіі Яўгеніі Янішчыц. Палесьсе, Велясьніца — вобразы «малой радзімы» праходзяць праз усю яе творчасьць. Ціхая беларуская вёска, навакольная прырода ўплывалі на абуджэньне таленту і фармаваньне сьветапогляду паэтэсы. Вёска зь яе ўстойлівымі традыцыямі і ладам жыцьця выклікала ўяўленьне аб трываласьці і надзейнасьці абжытага сьвету. Прырода паўстала казачнай краінай. У вершы «Прыедзь у край мой ціхі…» паэтэса запрашала пабачыць хараство і самабытнасьць палескіх краявідаў:

 

Прыедзь у край мой ціхі,
Тут продкаў галасы,
Тут белыя бусьліхі
І мудрыя лясы.

 

3 душэўнай пранікнёнасьцю і пачуцьцём павагі Я. Янішчыц намалявала паэтычныя партрэты землякоў, аднавяскоўцаў («Дзед Сымон», «Насьця», «Усьціньня», «Сава і Марыя», «Павел і Нікан», «Зінька», «У бабулі Паланеі», «Салдаткі» і інш.). Яна ўспрымала працавітых, сумленных палешукоў як амаль сьвятых, называла іх «апосталамі», «інтэлігентамі ад зямлі».

Характэрнай рысай вершаў, прысьвечаных палескай прыродзе, было імкненьне перадаць хараство і таямнічасьць навакольнага сьвету. Я. Янішцыц глядзіць на сьвет вачыма рамантыка. У вершы «Чаму ніколі не баюся я…» паэтэса гаворыць пра сваю духоўную еднасьць з радзімай:

 

Ёсьць у мяне зялёная зямля,
Яна магутней слабасьці і сьмерці.

 

Паэтэса ўспрымае сьвет у абуджэньні, росквіце, прыліве прыродных сіл. Яе «зялёная зямля» — гэта ня толькі «малая радзіма», гэта таксама эстэтычная рэальнасьць, пазбаўленая недахопаў і недасканаласьці, крыніца творчага натхненьня, гаючы эліксір душы. Любоў да радзімы ня толькі сузіральная, але і дзейсная, «з мазалямі на руках».

У вершы «Не воблака, а проста аблачынка…» паэтэса думкай пераносіцца ў мінулае. У яе памяці ўсплывае вобраз вясёлай дзяўчынкі:

 

…яшчэ бяжыць дзяўчынка
Па кладцы той, якой даўно няма.

 

3 вышыні жыцьцёвага вопыту яна глядзіць на юнацкую бесклапотнасьць. Паблажліва, бяскрыўдна ўзіраецца ў сваё мінулае, дзе «лета» і «зіма» незаўважна перайшлі адно ў другое. Кладка, якая злучала два сьветы: сьветлага дзяцінства, багатага на выдумкі юнацтва і шматабяцальнай сталасьці, — стала памяцьцю. Верш насычаны сымбалічнымі вобразамі: воблака (увасабленьне сталасьці), аблачынкі (увасабленьне юнацтва), матылька (лёгкасьці і нязмушанасьці пазнаньня жыцьця), кладкі (злучэньне, сумяшчэньне ў лёсе двух сьветаў).

Супрацьпастаўленьне (антыномія) вёскі і гораду ў вершы «Помню, помню праз гады…» не выказваецца адкрыта, а выяўляецца ў падтэксьце тужлівых роздумаў. Горад уражвае, хвалюе, зьдзіўляе, але не выклікае таго захапленьня і паэзіі, якую нараджае вёска. Разлад узьнікае з-за немагчымасьці пераходу з «вясковага» ўзроўню існаваньня душы на іншы. Лірычнай гераіні цяжка знаходзіцца ў гэтым памежным становішчы, на раздарожжы паміж горадам і вёскай. І як толькі ўзьнікаюць жыцьцёвыя праблемы, яна шукае апірышча ў знаёмым, родным, ратуецца думкай пра свой вясковы сьвет. У вершы гучаць фальклёрныя матывы: тэкст мае песенную мэлядычную структуру, па рытмічнай арганізацыі нагадвае сумныя народныя песьні. Паэтэса ўжывае звароты і прыдаткі з ацэнкава-мэтафарычным значэньнем (золатца, сябра-сокала, сьцежкі-птушкі), характэрныя для фальклёру.

Лірычная гераіня Я. Янішчыц так сказала пра сябе: «Я — поле, я сьціхлая ў горадзе вёска…» («Наконт гарадзкога мысьленьня»). Паэтэса чуйна рэагавала на зьмены, што адбываюцца на вёсцы, у традыцыйным укладзе жыцьця, хвалявалася за будучыню роднай зямлі. У сваім сэрцы яна імкнулася зьяднаць, прымірыць два сьветы — вясковы і гарадзкі («Я вас люблю»).

Паэтычны сьвет Я. Янішчыц напоўнены пачуцьцём любові: да маці, радзімы, жыцьця, кветак, саду, сонца, аблокаў… У вершы «Ты пакліч мяне. Пазаві…» паэтэса гаворыць:

 

Пачынаецца ўсё зь любві,
А інакш і жыць немагчыма.

 

Матыў болю праходзіць праз увесь верш «Ля ложка хворай маці». Сэрца дачкі перапоўнена хваляваньнем. З чуласьцю і пяшчотай яна зьвяртаецца да самага дарагога ў жыцьці чалавека: «Так ніколі твая не балела мне доля».

Радасьць і смутак суіснуюць побач у вершы «Любоў мая…». «Песьня і маркота» адухаўляюцца любоўю, а з пачуцьця любові пачынаецца песьня, як аснова жыцьця і сьвету. Паэзію Я. Янішчыц адрозьніваюць мэлядычная танальнасьць выказанага слова, у патасны ўзьлёт эмоцыі, драматызм пачуцьця. Лірыка каханьня кранае глыбінёй перажываньняў. У інтымнай лірыцы паэтэса гаворыць мовай шчырай, даверлівай споведзі (верш «Разлука ўпала на траву…»). У жаночым сэрцы боль і туга па страчаным каханьні, «Мой боль — на вышыні сьвятла…» — гучыць прызнаньне ў вершы «А як хацелася цяпла…». Лірычная гераіня кахае і пакутуе, а, пакутуючы, усе роўна жыве дзеля каханьня і любові.

Лірычны струмень вызначальны ў зборніках паэзіі, дзе адлюстраваўся сьвет пачуцьцяў чулай і ранімай душы. Чалавек, людзі, прырода, паводле паэтычнай філязофіі Я. Янішчыц, — галоўная і найвышэйшая каштоўнасьць на зямлі. «Жывіце і любіце, // Свой беражыце дом», — такі духоўны запавет пакінула паэтэса.

Я. Янішчыц стварыла некалькі паэмаў. Справы вясковых працаўнікоў у паэме «Ягадны Хутар» (1980), якая вызначаецца спалучэньнем верша і вершаванай прозы. У «Зорнай паэме» спалучаюцца лірычныя і публіцыстычныя інтанацыі.

Аўтар літаратурна-крытычных артыкулаў, рэцэнзій і інш. Перакладала на беларускую мову з расейскай і ўкраінскай. Асобныя вершы Я. Янішчыц пакладзеныя на музыку.

У 2000 пабачыла сьвет кніга «Выбранае» (укладаньне Алы Канапелькі і Валянціны Коўтун), дзе былі ўпершыню апублікаваныя паэма «Галалёд» і апавяданьні Яўгеніі Янішчыц.

Прэміі і ўзнагароды рэдагаваць

Ляўрэат прэміі Ленінскага камсамолу БССР (1978) за кнігу лірыкі «Дзень вечаровы», Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы (1986) за кнігу лірыкі «Пара любові і жалю».

Літаратурная спадчына рэдагаваць

Вершы Яўгеніі Янішчыц пераклалі на 7 моваў Эўропы: ангельскую, баўгарскую, гішпанскую, нямецкую, польскую, расейскую і ўкраінскую. Кампазытары Р. Давыдаў, Юры Семяняка і М. Юрко напісалі музыку на словы яе вершаў[4].

Ацэнкі рэдагаваць

Паэтычная спадчына Яўгеніі Янішчыц — адна з самых яскравых і таленавітых старонак беларускай літаратуры другой паловы XX стагодзьдзя[5].

У рэцэнзіі на яе першую кнігу Рыгор Бярозкін пісаў:

 

Першая кніга — кніжка ясная, сьвежая, росная, быццам тая раніца, зь якое яна, Жэня Янішчыц, і выбегла (іменна выбегла) у літаратуру.

 

Паводле выказваньня Васіля Жуковіча, у літаратуру прыйшла «асоба зь імем Беларусі», якая прысьвяціла сваёй зямлі натхнёныя вершы-оды.

Па словах Васіля Быкава,

 

Жэня была самая таленавітая з усіх самых таленавітых паэтэс Беларусі, самая цнатлівая і дасканалая. Гэта вялікае няшчасьце, што яна так рана пайшла з жыцьця. Але ў тым і нейкае наканаваньне — даўно і ня намі сказана, што Бог бярэ да сябе найлепшых. Але шкада — месца Жэні ў нашай паэзіі засталося пустое, мабыць, яго доўга ня будзе каму заняць. Бо гэта — дужа годнае месца.

 

Выбраная бібліяграфія рэдагаваць

  • Яўгенія Янішчыц. Ялта—1917. (У вянок Максіму Багдановічу) // Полымя : часопіс. — 1981. — № 12 (632). — С. 7.
  • Яўгенія Янішчыц. Вершы. // Полымя : часопіс. — 1982. — № 1 (633). — С. 114—118.
  • Яўгенія Янішчыц. Вершы. // Полымя : часопіс. — 1983. — № 3 (647). — С. 83—85.
  • Ferdinand Neureiter Weißrussische Anthologie. Ein Lesebuch zur weißrussischen Literatur. — München: Verlag Otto Sagner, 1983. — С. 228, 229. — 230 с. — (Slavistiche Beiträge). — ISBN 3-87690-252-5(ням.)
  • Яўгенія Янішчыц. Новыя Вершы. // Полымя : часопіс. — 1984. — № 3 (659). — С. 121—126.
  • Яўгенія Янішчыц. Вершы. // Полымя : часопіс. — 1984. — № 4 (660). — С. 190.
  • Яўгенія Янішчыц. Жывому паклонімся паэту. (Да 170-годдзя з дня нараджэньня Тараса Шаўчэнкі) // Полымя : часопіс. — 1984. — № 4 (660). — С. 190—191.
  • Яўгенія Янішчыц. З кнігі лірыкі «Каліна зімы». // Полымя : часопіс. — 1985. — № 3 (671). — С. 3—8.
  • У шуме жытняга сьвятла. Мн., 1988.
  • Яўгенія Янішчыц. «Стол мой пісьмовы ўзрос да пагорка». Уступнае слова Валянціны Коўтун. // Полымя : часопіс. — 1993. — № 5 (769). — С. 139—149.
  • Выбранае. Мн., 2000.

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ Да 70-годдзя з Дня нараджэньня паэткі Яўгеніі Янішчыц.
  2. ^ Біяграфія Яўгеніі Янішчыц
  3. ^ Незгасальнае сьвятло таленту
  4. ^ Даты, падзеі, людзі // Зьвязда : газэта. — 20 лістапада 2013. — № 218 (27583). — С. 8. — ISSN 1990-763x.
  5. ^ С. Калядка (2009)

Літаратура рэдагаваць

  • Бугаеў, Дзьмітры. Арганічнасьць таленту. (Яўгенія Янішчыц. «Пара любові і жалю»). // Полымя : часопіс. — 1985. — № 2. — С. 209—215.
  • Бугаёў, Дзьмітры. Усхваляванае слова паэтэсы // Бугаёў Дз. Талент і праца. Мн., 1979.
  • Семашкевіч Р. Выпрабаванне любоўю // Семашкевіч Р. Выпрабаванне любоўю. Мн., 1982.
  • Янішчыц Яўгенія // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. Мн.: БелЭн, 1992—1995.
  • Гарэлік Л. Янішчыц Яўгенія // БЭ ў 18 т. Т. 18. Кн. І. — Мн.: БелЭн, 2004. ISBN 985-11-0295-4
  • Калядка С. Яўгенія Янішчыц // Беларуская літаратура: дапам. для вучняў 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. А. Бельскага, М. Тычыны. — Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2009. ISBN 978-985-471-320-5
  • Маргарыта Яфімава. Будзе вечна блізкім рэхам звінець твой голас малады! (Яўгенія Янішчыц). // Бібліятэка прапануе : часопіс. — 2003. — № 6. — С. 14—17.

Вонкавыя спасылкі рэдагаваць

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Яўгенія_Янішчыц&oldid=2457037»