Лімон

Лімо́н, цытрына (па-лацінску: Citrus × limon) — гібрыдны від дрэў з роду Цытрус сямейства Рутавыя. Лімонам таксама завуць плод гэтае расьліны.

Лімон
Цытрынавае дрэва
Клясыфікацыя
Царства	Расьліны
Аддзел	Кветкавыя расьліны
Кляса	Двухдольныя
Атрад	Сапіндакветкавыя
Сямейства	Рутавыя
Трыба	Músa
Род	Цытрус
Бінамінальная намэнклятура
Citrus
Лімон на Віківідах  Лімон у Вікісховішчы ITIS 28885 · NCBI 2708

Распаўсюджаньне

Радзіма — Індыя, Кітай і ціхаакіянскія субтрапічныя выспы. У дзікім стане невядомы. Шырока распаўсюджаны ў краінах з субтрапічным кліматам, у краінах СНД культывуецца на Каўказе й Сярэдняй Азіі.

Батанічная характарыстыка

Выява з выданьня «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Марфалёгія

Лімон — невялікае вечназялёнае пладовае дрэва вышынёй да 5—8 мэтраў, з разгалістай або пірамідальнай кронай. Сустракаюцца дрэвы ўва ўзросьце 45 гадоў.

Кара шараватая, зьлёгку мае трэшчынаватасьці на шматгадовых галінах і зялёная або чырванавата-фіялетавая, гладкая на аднагадовых уцёках, звычайна з калючкамі, радзей бязь іх.

Лісьце скурыстыя, зялёныя, даўжынёй 10—15 см, шырынёй 5—8 см, глянцавыя, ільсьняныя зь верхняга боку й сьветла-зялёныя й матавыя зь ніжняй, цельнакрайніе, з жылкаваньнем, пры разглядзе на сьвятло кропкавыя (ад прасьвечваючых ёмішчаў этэрнага алею), шырокаавальныя або даўгавата-яйкападобныя, з абодвух канцоў завостраныя, на кароткіх (ад 1 да 1,8 см), бяскрылых або крылатых (на роставых уцёках) хвосьціках, з прыкметным сучляненьнем пры асновы ліставай плястынкі , ападае звычайна раз у 3 гады.

Кветкі пазушныя, адзіночныя або парныя, зь няяўнзубчатым кубачкам і пяцічальцовым венцам. Пялёсткі чыста белыя або зьлёгку крэмавыя, звонку ружаватыя ці пурпурныя, моцна адагнутыя, голыя, з тонкім далікатным водарам.

Плод даўжынёй 6—9 см, дыямэтрам 4—6 см, геспэрыдый яйкападобны або авальны, да абодвух канцоў звужаны, з саском на верхавіне, сьветла-жоўты, зь цяжка адлучаемай бугорчатай ​​або ямкавай ​​коркай, якая зьмяшчае мноства залозак з этэрным алеям. Унутраная частка плоду зь некалькімі гнёздамі. Насеньне яйкападобнае, жоўта-зялёнаеці белае, у разрэзе зелянявае.

Квітнее, пачынаючы зь вясны. Плады сьпеюць восеньню.

Біялягічныя асаблівасьці

Цікавая будова ліста цытрыны: на першы погляд гэта просты ліст. У батаніцы складаным лістом называецца такі, які складаецца зь некалькіх асобных плястынак (лісточкаў), прычым гэтыя лісточкі ападаюць па асобку. У цытрыны ліставая плястынка ападае асобна ад хвосьцікаў — хвосьцік ападае пазьней. Такім чынам, ліст цытрыны па паходжаньні зьяўляецца складаным, але ў яго ўсе долі, акрамя адной, зьніклі.

Хімічны склад

Кветка лімона

Мякаць пладоў утрымлівае значную колькасьць арганічных кісьляў (цытрынавая, яблычная), пэктынывыя рэчывы, цукры (да 3,5%), каратын, фітанцыды; вітаміны — тыямін, рыбафлявін, аскарбінавая кісьля (да 0,085%), рутын, фляваноіды, вытворныя кумарыну, галяктуронавая кісьля, сэсквітэрпэны, геспэрыдын, эрыацытрын, эрыдыктыёл. У насеньні маюцца алей і горкае рэчыва, ліманін. Тлушчавы алей знойдзены таксама ў галінках і лісьцях (0,24%). У кары выяўлены гліказід, цытранін.

Характэрны пах цытрыны абумоўлены наяўнасьцю этэрнага (цытрынавага) алею у розных частках расьліны. Асноўныя кампанэнты этэрнага алею цытрыны — тэрпэн, α-цытрын (да 90%) і цытраль (да 6%).

Значэньне й ужываньне

Цытрынавы мэрмэляд

Выкарыстаньне ў кулінарыі

Лімоны ўжываюць у ежу ў сьвежым выглядзе, а таксама выкарыстоўваюць пры вырабе кандытарскіх вырабаў і безалькагольных напояў, у лікёра-гарэлачнай і парфумэрнай прамысловасьці. У якасьці вострай прыправы лімон ўжываюць у розныя фруктовыя салаты, салодкія стравы, печыва, соўсы, у рыбу, птушку й стравы з рысу. Цытрынавым сокам паляпшаюць смак розных страваў (напрыклад, шніцаль па-венскі), смажанай рыбы, халодных закусак, салатаў. Таксама лімоны ўжываюць для гатунку джэмаў, соўсаў, крэмаў, сыропаў і напояў.Таксама цытрынавымі долькамі ўпрыгожваюць стравы. Вельмі смачныя цытрынавыя тарты й пірагі.

Кавалачкі пладоў цытрыны дадаюць у гарбату. Атрымоўваючы напой вядомы на Захадзе як «расейскі чай». У краінах СНД склалася традыцыя закусваць лімонам гарэлку й каньяк. Гэтак жа на аснове цытрыны рыхтуецца закуска нікалашка.

Выкарыстаньне ў мэдыцыне

Два лімоны, адзін цэлы, другі разрэзаны на паловы

Зь лекава-прафіляктычнай мэтай лімоны ўжываюць пры гіпавітамінозах, авітамінозах, захворваньнях страўнікава-кішачнага тракту, парушэньні мінэральнага абмену, рэўматызьме, мачакаменнай хваробы, атэрасклярозе, цынзе, ангіне, падагры, гіпэртаніі. У сярэднія стагодзьдзі лічылі, што лімон засьцерагае ад чумы й зьяўляецца проціядзьдзем пры ўкусах зьмеяў. Усходняя мэдыцына лічыла лімон выдатным сродкам для лячэньня ранаў і лёгачных захворваньняў, а таксама проціядзьдзем пры розных атручваньнях. У XI стагодзьдзі Авіцэна пісаў пра цытрыны як аб лепшых леках пры хваробах сэрца, рэкамэндуючы ўжываць іх ў ежу цяжарным жанчынам і пры жаўтусе.

У цяперашні час цытрынавы сок і цытрынавы алей, атрыманы зь сьвежай лупіны, ужываюць для паляпшэньня густу й паху лекаў. Былі спробы выкарыстаць цытрынавы сок для лячэньня мачакіслага дыятэзу й ацёкаў; настойку цытрынавай кажурыны ці цэдры — як сродак, які падвышае апэтыт, сэдатыўны й супрацьванітны сродкі. У народнай мэдыцыне лімон ўжывалі як вітамінавы сродак пры цынзе, для змазваньня дыфтэрытных налётаў у горле, як дадатковы лекавы сродак пры жаўтусе й хваробах печані, пры ацёках, мачакаменнай хваробы, рэўматызьме, падагры, пры гастрытах зь нізкай кісьлётнасьцю; сыроп цытрыны — як супрацьгліставы сродак; вонкава растворам соку ў вадзе паласкалі рот пры ангіне й запаленчых працэсах сьлізьніцы рота, выкарыстоўвалі для прымочак пры грыбковых паразах скуры й экзэмах.

Лімон шырока ўжываюць як касмэтычны сродак — цытрынавая вада зьмякчае й адбельвае скуру асобы, яе выкарыстоўваюць у сумесі з ўзьбітым яечным бялком, гліцэрынай і адэкалёнам, каб пазбавіцца ад рабаціньняў, пігмэнтных плямаў, амаладзіць скуру асобы. Сок цытрыны загойвае трэшчыны на скуры, памяншае ломкасьць пазногцяў. Кажурыну цытрыны, звараную ў мёдзе, ўжывалі для паляпшэньня страваваньня. У касмэталягічных мэтах лімон ўжываецца ў якасьці бальзамаў для валасоў, крэмаў, ласьёнаў, для вырабу прымочак і масак па сыходам за разнастайнымі тыпамі скуры.

Вонкавыя спасылкі

• Morton, Julia F. 1987. «Lemon». pp. 160-168, in Fruits of warm climates. (Julia F. Morton, Miami) Purdue University (анг.)