Тыгрынья
Тыгрынья (саманазва: ትግርኛ, вымаўл. /tɨɡrɨɲa/) — сэміцкая мова, на якой размаўляе народ тыграі. Распаўсюджаная перадусім у рэгіёне Тыграй (паўночная частка Этыёпіі) і прылеглых да яе памежных рэгіёнах Эрытрэі. Мова таксама мае ўжытак у асяродзьдзі этыёпскіх габрэяў, што эмігравалі з гэтых рэгіёнаў.
| Тыгрынья | |
| ትግርኛ (/tɨɡrɨɲa/) | |
| Ужываецца ў | Эрытрэі, Этыёпіі |
|---|---|
| Рэгіён | Эрытрэя, этыёпскі рэгіён Тыграй |
| Колькасьць карыстальнікаў | 4,2 млн чал. (у Этыёпіі[1]), 2,5 млн чал. (у Эрытрэі) |
| Клясыфікацыя | Афразійскія мовы
|
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | Эрытрэі рэгіёне Тыграй, Этыёпія |
| Статус: | 2 Правінцыйны[d][2] |
| Пісьмо | этыёпскае пісьмо[d] |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | ti |
| ISO 639-2(Б) | tir |
| ISO 639-2(Т) | tir |
| ISO 639-3 | tir |
|
Носьбіты мовы ў Тыграі складаюць 65% ад усіх носьбітаў мовы навогул, у Эрытрэі пражывае 35% ад гэтых носьбітаў. Назва мовы ў рэгіёне Тыграй гучыць як Tigrāwōt (у множным ліку — Tegaru), тыгрыньямоўныя ў Эрытрэі сваю мову называюць словам Tigrinya.
Мову тыгрынья ня варта блытаць з моваю тыгрэ — лінгвістычна блізкай ды тыгрынья мовы, носьбіты якой жывуць на поўнач і захад ад тыгрыньямоўных тэрыторыяў.
Гісторыя ды літаратура
рэдагавацьНягледзячы на тое, што мова тыгрынья істотна адрозьніваецца ад мовы геэз (мова, распаўсюджаная на тэрыторыі Этыёпіі III-ХІІІ стагодзьдзяў, цяпер зьяўляецца літургічнай мовай), апошняя аказала заўважны ўплыў на мову тыгрынья. Гэты ўплыў асабліва закрануў лексыку, зьвязаную з хрысьціянскімі паняцьцямі ды Біблейскімі імёнамі[3]. З тае нагоды, што геэз мела значны статус у культуры Этыёпіі і мела адносна простую канструкцыю, яна сталася своеасаблівым пасярэднікам для мовы тыгрынья і захоўвала гэтую функцыю да адносна нядаўніх часоў[4].
Найранейшым тэкстам на мове тыгрынья зьяўляецца тэкст мясцовых законаў, які быў знойдзены ў мясцовасьці Лагасарда (поўдзень Эрытрэі) і датуецца ХІІІ ст.[5]. Першым друкаваным выданьнем на мове стала газэта, якая выдавалася падчас брытанскага кіраваньня Эрытрэяй, яна мела тыраж 5000 асобнікаў штотыдзень[6].
Тыгрынья (разам з арабскай) зьяўлялася афіцыйнай мовай Эрытрэі падчас яе знаходжаньня ў фэдэрацыі з Этыёпіяй, аднак у 1958 року яна страціла свой афіцыйны статус на карысьць амхарскае мовы. Па набыцьці Эрытрэяй незалежнасьці тыгрынья зноў атрымала афіцыйны статус.
Назва, носьбіты і дыялекты
рэдагавацьСаманазва мовы тыгрынья мае некаторыя асаблівасьці пры ўжываньні ў розных маўленчых сытуацыях. Так, напрыклад, у рэгіёне Тыграй саманазва мовы можа адрозьнівацца ў залежнасьці ад плоці носьбіта (tigrāwāy — для мужчынаў, tigrāweytī — для жанчын) або іх колькасьці (tegaru — для множнага ліку). Эрытрэйскія носьбіты мовы афіцыйна ўзгадваюцца як Bihér-Tigrigna (па-беларуску: нацыя тыгрыньямоўных).
Тыгрынья зьяўляецца трэцяй мовай у Этыёпіі паводле колькасьці носьбітаў (пасьля амхарскай і арамо), у Эрытрэі — першай. Мова таксама распаўсюджаная ў дыяспары па ўсім сьвеце, у прыватнасьці ў Судане, Саудаўскай Арабіі, Ізраілі, Нямеччыне, Італіі, Вялікабрытаніі, Канадзе ды ЗША.
Дыялекты
рэдагавацьДыялекты тыгрынья адрозьніваюцца ў сфэрах фанэтыкі, лексыкі ды граматыкі[7], пры гэтым ніводны дыялект не прыняты ў якасьці літаратурнага стандарту.
Асноўныя рысы
рэдагавацьФанэтыка
рэдагаваць- Зычныя:
У мовы тыгрынья існуе досыць тыповы для астатніх этыёсэміцкіх моваў набор зычных гукаў. Гэта выражаецца ў наяўнасьці ў мове сыстэм абруптыўных зычных і набору сямі галосных гукаў. Між тым, існуюць і адрозьненьні. Прыкладам, у мове тыгрынья захаваліся дзьве фарынгальныя зычныя, якія страчаныя ў астатніх этыёсэміцкіх мовах. Верагодна, гэтыя гукі зьяўляюцца спадчынай мовы геэз.
Ніжэй падаюцца гукі мовы тыгрынья. Гук /v/ сустракаецца толькі ў словах эўрапейскага паходжаньня, таму ён паказваецца ў дужках.
| Білябіяльныя/ Лябіядэнтальныя |
Зубныя | Постальвэалярныя/ Палятальныя |
Вэлярныя | Фарынгальныя | Глётальныя | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Звычайныя | Лябіялізаваныя | |||||||
| Насавыя | m | n | [ɲ] | |||||
| Выбухныя | Глухія | p | t | [tʃ] | k | [kʷ] | [ʔ] | |
| Звонкія | b | d | [dʒ] | [ɡ] | [ɡʷ] | |||
| Абруптныя | [pʼ] | [tʼ] | [tʃʼ] | [kʼ] | [kʷʼ] | |||
| Фрыкатыўныя | Глухія | f | s | [ʃ] | (x) | [xʷ] | [ħ] | h |
| Звонкія | (v) | z | [ʒ] | [ʕ] | ||||
| Абруптныя | [sʼ] | [xʼ] | [xʷʼ] | |||||
| Апраксыманты | l | [j] | w | |||||
| Ратычныя | r | |||||||
- Галосныя:
| Пярэдняга шэрагу | Сярэдняга шэрагу | Задняга шэрагу | |
|---|---|---|---|
| Верхняга ўздыму | i | [ɨ] | u |
| Сярэдняга ўздыму | e | [ɐ] | o |
| Ніжняга ўздыму | a |
- Гемінацыя:
У мове тыгрынья існуе зьява гемінацыі (то бок, падваеньне зычных), пры гэтым яна адыгрывае сэнсаваадрозную ролю. У той час як гемінацыя адыгрывае ролю ў марфалёгіі дзеясловаў, яна звычайна суправаджаецца іншымі паказчыкамі. Але існуе невялікая колькасьць пар словаў, якія адрозьніваюцца адзін ад аднаго толькі дзякуючы падваеньню, напрыклад: /kʼɐrrɐbɐ/ (па-беларуску: «ён вынес наперад»), /kʼɐrɐbɐ/ (па-беларуску: «ён падышоў бліжэй»). Усе зычныя, апрача фарынгальных і глётальных, могуць падвойвацца[8].
- Аляфоны:
Вэлярныя зычныя /k/, /kʼ/ адрозьніваюцца ў вымаўленьні толькі ў выпадку, калі яны стаяць пасьля галоснай і пры гэтым не зьяўляюцца двайнымі. У гэтых умовах /k/ вымаўляецца як вэлярны фрыкатыў, /kʼ/ — як фрыкатыў (часам — як афрыката). Гэты фрыкатыў або афрыката вымаўляецца часьцей за ўсё як увулярны зычны (хоць і прадстаўлены вышэй як вэлярны), аднак усе магчымыя рэалізацыі гэтага гуку (вэлярны абруптны фрыкатыў, увулярны абруптны фрыкатыў, вэлярная абруптная афрыката, увулярная абруптная афрыката) зьяўляюцца ў вымаўленьні даволі рэдка.
З прычыны таго, што пазыцыя гэтых гукаў залежыць ад суседніх зь імі іншых гукаў, гэтыя гукі можна лічыць аляфонамі (варыянт рэалізацыі фанэмы, які залежыць ад гукавага атачэньня) гукаў /k/ ды /kʼ/. Гэтая заканамернасьць асабліва шырока ўзьнікае ў пазыцыі каранёў дзеясловаў, дзе адна зычная рэалізоўваецца як адзін ці іншы аляфон у залежнасьці ад знаходжаньня перад тым ці іншым гукам. Напрыклад, для дзеяслова са значэньнем плачу (які мае канчатак -bky) існуе дзьве формы: /məbkaj/ (па-беларуску: «плакаць») і /bɐxɐjɐ/ (па-беларуску: «ён плакаў»), дял дзеясловаса значэньнем крадзяжу (мае канчатак -srkʼ) існуюць дзеясловы /jəsɐrkʼu/ (па-беларуску: «яны скралі») і /jəsɐrrəxʼ/ (па-беларуску: «ён скраў»).
Варта заўважыць, што гэтыя пары аляфонаў асаблівым чынам адлюстроўваюцца ў артаграфіі мовы тыгрынья — яны адбліваюцца рознымі сымбалямі ў пісьмовасьці, а таму іхная пазыцыя ў словах зьяўляецца цалкам прадказальнай.
- Склады:
Склад у мове тыгрынья звычайна будуецца паводле схемы «зычны-галосны» або «зычны-галосны-зычны». У выпадках, калі тры зычныя гукі (або адзін гемінаваны плюс звычайны зычны гук) зьбягаюцца ў пачатку слова, яны разьбіваюцца (зазнаюць зьяву эпэнтэзы) галосным гукам (у мове тыгрынья ў якасьці такой галоснай выступае гук ə). У выпадку, калі дзьве зычныя (або адна гемінаваная) знаходзяцца ў любой пазыцыі апрача канца слова, пасьля гэтых зычных зьяўляецца галосны гук i. Калі гэтыя два гукі стаяць побач з суфіксам, перад суфіксам паўстае гук ə. Напрыклад:
- käbdi, ləbbi;
- суфікс -äy: käbdäy, ləbbäy;
- суфікс -ka: käbdəxa, ləbbəxa;
- суфікс -n...-n: käbdən ləbbən.
Націск у складзе не вылучаецца. Верагодна, гэта зьвязана са зьяваю гемінацыі, аднак дакладныя дасьледаваньні наконт гэтага не праводзіліся.
Граматыка
рэдагавацьПаводле большасьці тыповых рысаў мова тыгрынья зьяўляецца тыповай этыёсэміцкай мовай. Прыкладам:
- Назоўнікі ў мове маюць мужчынскі альбо жаночы род, неадушаўлёныя назоўнікі, аднак, ня маюць замацаванага роду.
- Гэтая ж частка мовы ў тыгрынья мае два лікі — адзіночны й множны, пры гэтым у выпадках, калі лік у кантэксьце сказу зьяўляецца відавочным, множны лік зьяўляецца неабавязковым. Як у арабскай мове, а таксама тыгрэ ды геэз, множны лік можа ўтварацца шляхам унутраных зьменаў у слове (напрыклад, färäs (па-беларуску: «конь») — afras (па-беларуску: «коні»)) альбо даданьня афіксаў.
- Прыметнікі маюць уласьцівасьці назоўнікаў, а таксама маюць жаночую і множную форму. Напрыклад, sʼǝbbuxʼ (па-беларуску: «добры»), sʼǝbbǝxʼti (па-беларуску: «добрая»), sʼǝbbuxʼat (па-беларуску: «добрыя»).
- Побач з асабовымі займеньнікамі, дзеяслоў можа адрозьніваецца паводле роду. Напрыклад, täzaräb (па-беларуску: «кажы!» датычна мужчыны), täzaräbi (па-беларуску: «кажы!» датычна жанчыны).
- Прыналежнасьць прыметнікаў выражаецца шляхам даданьня суфіксаў: gäza (па-беларуску: «дом»), gäza-y (па-беларуску: «мой дом»), gäza-xi (па-беларуску: «твой дом»[a]).
- Дзеясловы звычайна маюць корань, які поўнасьцю складаецца з зычных, аднак пры зьмяненьні дзеясловаў яны могуць набываць галосныя гукі: sbr (па-беларуску: «разьбіваць») > säbärä (па-беларуску: «ён разьбіў»), yǝsäbbǝr (па-беларуску: «ён разьбівае»), mǝsbar (па-беларуску: «разьбіць»).
- У сыстэме часу існуе адрозьненьне паміж закончанай формай, якая спрагаецца з удзелам суфіксаў і адлюстроўвае мінулы час і незакончанай, якая спрагаецца з удзелам прыставак або суфіксаў і якая ўказвае на цяперашні або будучы час.
- Як і ў геэз ды амхарскай, існуе дзеепрыслоўная форма дзеясловаў, якая спрагаецца з удзелам суфіксаў і выкарыстоўваецца для сувязі дзеясловаў у сказе.
- У дзеясловах прысутнічаюць асобныя імпэратыўныя і юсыўныя (загад, зьвернуты да трэцяй асобы) формы.
- Дзякуючы дадаткам у словаўтварэньні, дзеяслоў можа мець форму закладу, вяртаньня, каўзатыву, шматразовасьці і рэцыпроку.
- Дзеяслоў можа ўскладняцца суфіксамі са значэньнем дапаўненьня, прыназоўніка і пасьлялогу.
- Адмаўленьне ў дзеясловах можа выражацца прыстаўкай ay- або (у выпадку знаходжаньня ў незалежным сказе) -n.
- Зьвязка і дзеяслоў могуць існаваць у цяперашнім часе ў якасьці няправільнага дзеяслова.
- У спалучэньні з суфіксамі дапаўненьня дзеяслоў можа выражаць маёмасьць або віннасьць, напрыклад: ’allo-nni (па-беларуску: «я маю, я павінны»).
- Адносныя сказы выражаюцца шляхам даданьня прыстаўкі (zǝ-fälät'ä (па-беларуску: «той, хто ведаў»)).
- Распаўсюджанасьць расколатых сказаў, даданых да адносных шляхам зьвязкі.
- Выкарыстоўваньне паказчыкаў вінавальнага склону ў некаторых відаў дапаўненьняў шляхам даданьня прыстаўкі nǝ-.
- Па ўзоры іншых сучасных этыёсэміцкіх моваў, парадак словаў у сказе строга замацаваны паводле схемы «дзейнік-дапаўненьне-дзеяслоў», а паказчыкі зьмяненьня назоўніка звычайна (аднак не заўсёды) папярэднічаюць уласна аснове назоўніка.
Пісьмовасьць
рэдагавацьСучасны выгляд пісьмовасьці мовы тыгрынья.
| ä | u | i | a | e | (ə) | o | wä | wi | wa | we | wə | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| h | ሀ | ሁ | ሂ | ሃ | ሄ | ህ | ሆ | ||||||
| l | ለ | ሉ | ሊ | ላ | ሌ | ል | ሎ | ||||||
| ḥ | ሐ | ሑ | ሒ | ሓ | ሔ | ሕ | ሖ | ||||||
| m | መ | ሙ | ሚ | ማ | ሜ | ም | ሞ | ||||||
| ś | ሠ | ሡ | ሢ | ሣ | ሤ | ሥ | ሦ | ||||||
| r | ረ | ሩ | ሪ | ራ | ሬ | ር | ሮ | ||||||
| s | ሰ | ሱ | ሲ | ሳ | ሴ | ስ | ሶ | ||||||
| š | ሸ | ሹ | ሺ | ሻ | ሼ | ሽ | ሾ | ||||||
| ḳ | ቀ | ቁ | ቂ | ቃ | ቄ | ቅ | ቆ | ቈ | ቊ | ቋ | ቌ | ቍ | |
| ḳʰ | ቐ | ቑ | ቒ | ቓ | ቔ | ቕ | ቖ | ቘ | ቚ | ቛ | ቜ | ቝ | |
| b | በ | ቡ | ቢ | ባ | ቤ | ብ | ቦ | ||||||
| v | ቨ | ቩ | ቪ | ቫ | ቬ | ቭ | ቮ | ||||||
| t | ተ | ቱ | ቲ | ታ | ቴ | ት | ቶ | ||||||
| č | ቸ | ቹ | ቺ | ቻ | ቼ | ች | ቾ | ||||||
| ḫ | ኀ | ኁ | ኂ | ኃ | ኄ | ኅ | ኆ | ኈ | ኊ | ኋ | ኌ | ኍ | |
| n | ነ | ኑ | ኒ | ና | ኔ | ን | ኖ | ||||||
| ñ | ኘ | ኙ | ኚ | ኛ | ኜ | ኝ | ኞ | ||||||
| ʾ | አ | ኡ | ኢ | ኣ | ኤ | እ | ኦ | ||||||
| k | ከ | ኩ | ኪ | ካ | ኬ | ክ | ኮ | ኰ | ኲ | ኳ | ኴ | ኵ | |
| x | ኸ | ኹ | ኺ | ኻ | ኼ | ኽ | ኾ | ዀ | ዂ | ዃ | ዄ | ዅ | |
| w | ወ | ዉ | ዊ | ዋ | ዌ | ው | ዎ | ||||||
| ʿ | ዐ | ዑ | ዒ | ዓ | ዔ | ዕ | ዖ | ||||||
| z | ዘ | ዙ | ዚ | ዛ | ዜ | ዝ | ዞ | ||||||
| ž | ዠ | ዡ | ዢ | ዣ | ዤ | ዥ | ዦ | ||||||
| y | የ | ዩ | ዪ | ያ | ዬ | ይ | ዮ | ||||||
| d | ደ | ዱ | ዲ | ዳ | ዴ | ድ | ዶ | ||||||
| ǧ | ጀ | ጁ | ጂ | ጃ | ጄ | ጅ | ጆ | ||||||
| g | ገ | ጉ | ጊ | ጋ | ጌ | ግ | ጎ | ጐ | ጒ | ጓ | ጔ | ጕ | |
| ṭ | ጠ | ጡ | ጢ | ጣ | ጤ | ጥ | ጦ | ||||||
| č̣ | ጨ | ጩ | ጪ | ጫ | ጬ | ጭ | ጮ | ||||||
| p̣ | ጰ | ጱ | ጲ | ጳ | ጴ | ጵ | ጶ | ||||||
| ṣ | ጸ | ጹ | ጺ | ጻ | ጼ | ጽ | ጾ | ||||||
| ṣ́ | ፀ | ፁ | ፂ | ፃ | ፄ | ፅ | ፆ | ||||||
| f | ፈ | ፉ | ፊ | ፋ | ፌ | ፍ | ፎ | ||||||
| p | ፐ | ፑ | ፒ | ፓ | ፔ | ፕ | ፖ | ||||||
| ä | u | i | a | e | (ə) | o | wä | wi | wa | we | wə | ||
Заўвагі
рэдагаваць- ^ датычна жанчыны
Крыніцы
рэдагаваць- ^ "Country Level". 2007 Population and Housing Census of Ethiopia. CSA.
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ The Bible in Tigrinya, United Bible society, 1997
- ^ Edward Ullendorff, The Ethiopians, Oxford University Press 1960
- ^ UCLA Language Materials Project Language Profiles Page: Tigrinya. UCLA (11 кастрычніка 2010). Праверана 22 верасьня 2013 г.
- ^ Ministry of Information (1944) The First to be Freed—The record of British military administration in Eritrea and Somalia, 1941-1943. London: His Majesty's Stationery Office.
- ^ Leslau, Wolf (1941) Documents Tigrigna (Éthiopien Septentrional): Grammaire et Textes. Paris: Librairie C. Klincksieck.
- ^ Rehman, Abdel. English Tigrigna Dictionary: A Dictionary of the Tigrinya Language: (Asmara) Simon Wallenberg Press. Introduction Pages to the Tigrinya Language