Руаль Амундсэн
Руаль Амундсэн (па-нарвэску: Roald Engelbregt Gravning Amundsen; 16 ліпеня 1872, Бург, Нарвэгія — каля 18 чэрвеня 1928, невядома) — нарвэскі палярны падарожнік і дасьледчык. 17 чэрвеня 1903 году на судне «Ёа» Амундсэн адправіўся ў Арктыку. Арганізаваўшы базу ў бухце Ёа, ён распачаў паходы на санях да Паўночнага геамагнітнага полюса і вызначыў ягонае разьмяшчэньне, а таксама прайшоў уздоўж берагоў вострава Вікторыя. Затым праплыў на «Ёа» праз праліў Сымпсана, знайшоў Паўночна-заходні марскі шлях і ў 1906 годзе дасягнуў Сан-Францыска. Адзіны, хто прайшоў на судне і Паўночна-ўсходнім (уздоўж берагоў Сібіры), і Паўночна-заходнім марскім шляхам (па пратоках Канадзкага архіпэлягу). Першым дасягнуў Паўднёвага полюсу 14 сьнежня 1911 году. Загінуў, выляцеўшы на дапамогу экспэдыцыі Умбэрта Нобіле.
Руаль Амундсэн | |
| нарв. Roald Amundsen | |
 Фатаздымак з кнігі 1908 году | |
| Род дзейнасьці | падарожнік, дасьледчык |
|---|---|
| Дата нараджэньня | 16 ліпеня 1872 |
| Месца нараджэньня | Бург, Нарвэгія |
| Дата сьмерці | невядома |
| Месца сьмерці | |
| Прычына сьмерці | авіяцыйнае здарэньне[d][1] |
| Месца пахаваньня | |
| Грамадзянства | Нарвэгія |
| Занятак | падарожнік-дасьледнік, пісьменьнік, марак, дасьледнік, палярны даследчык, лётчык, падарожнік, naval aviator, кінарэжысэр |
| Навуковая сфэра | тэрытарыяльнае дасьледаваньне[d] і polar exploration[d] |
| Бацька | Енс Амундсэн |
| Маці | Ганна Сальквіст |
| Узнагароды |          Прэмія Фрыт’ёфа Нансэна за дасьледаваньні ў галіне матэматыкі і прыродазнаўчых навук[d] (1907) Мэдаль Габарда[d] (1907) Канстанцінаўскі мэдаль[d] Мэдаль Вэга[d] (1913) Мэдаль імя Аляксандра фон Гумбальта[d] (1912) Мэдаль апекуноў[d] (1907) Залаты мэдаль Кангрэсу ЗША[d] Вялікі залаты мэдаль за дасьледаваньні[d] (1913) Мэдаль Чарлза Дэйлі[d] (1912) Мэдаль Plus Ultra[d] (18 ліпеня 1928)  Livingstone Medal[d] South Pole Medal[d] (1912) |
| Подпіс | 
|
У гонар падарожніка названыя мора, гара і амэрыканская навуковая станцыя Амундсэн-Скот у Антарктыдзе, затока і катлавіна ў Паўночным Ледавітым акіяне, месяцовы кратэр.
Жыцьцяпіс
рэдагавацьПаходжаньне і сям’я
рэдагавацьГенэалёгію роду Амундсэна можна прасачыць з XVII стагодзьдзя: яго продкі былі сяляне з востраву Асмалёй на мяжы Нарвэгіі і Швэцыі. Прадзед Руаля змог набыць зямлю на мацерыку пад Шэбэргам. Дзед Руаля быў першым у родзе, хто насіў прозьвішча Амундсэн, бацька Руаля — Енс Амундсэн (1820—1886) — быў чацьвёртым з 12 дзяцей. Браты Амундсэны, займаючыся марскім гандлем, валодалі агульнай сядзібай у Бургу, недалёка ад Сарпсборгу, дзе рака Глёма ўпадала ў Скагерак. Да 1880-х гадоў у валоданьні сям’і было 20 ветразьнікаў і параход, мелася нават уласная суднавэрф[2][3].
Енс Амундсэн стаў заможным падчас Крымскай вайны, пастаўляючы брытанскім і францускім войскам збожжа і салому; яго ветразьнік «Фэнікс» падчас аблогі Севастопалю (1854—1855) выкарыстоўваўся для разьмяшчэньня ангельскіх афіцэраў[4]. У 1866 годзе ён зьдзейсьніў рэйс з Кітая на Кубу, даставіўшы на цукровыя плянтацыі рабочую сілу — 300 кітайскіх кулі. Пра яго характар сьведчыць наступны эпізод: падчас плаваньня кулі ўзбунтаваліся, але ўсё скончылася тым, што Амундсэн прымусіў іх павесіць завадатара[5].
У 1863 годзе ва ўзросьце 43 гадоў ён ажаніўся з дачкой мытнага чыноўніка Ганнай Гэнрыке Густавай Сальквіст. У сям’і было чацьвёра дзяцей — усе сыны:
|
Спадчына
рэдагавацьДзякуючы шматлікім значным дасягненьням Амундсэна ў палярных дасьледаваньнях, многія месцы ў Арктыцы і Антарктыцы названы ягоным імём. Паўднёваполюсная станцыя Амундсэна-Скота, якая кіруецца Антарктычнай праграмай ЗША, была сумесна названая ў гонар Амундсэна і ягонага брытанскага суперніка Робэрта Фалкона Скота[6]. Імём дасьледніка названы кратэр Амундсэна на Месяцы. Гэтае месца разглядаецца НАСА як патэнцыйнае месца пасадкі месяцовага апарата «Артэміда-3»[7].
Савецка-італьянскі фільм 1969 году «Чырвоны намёт» распавядае пра экспэдыцыю і зьнікненьне Амундсэна. Галоўную ролю ў ім выконвае Шон Конэры[8]. Кніга Роланда Гантфарда «Скот і Амундсэн» была экранізаваная ў сэрыяле «Апошняе месца на Зямлі». Ён выйшаў у этэр у 1985 годзе, а ролю дасьледніка выканаў актор Свэрэ Анкер Усдаль[9]. 15 лютага 2019 году сьвет пабачыў біяграфічны нарвэскі фільм пад назвай «Амундсэн» рэжысэра Эспэна Сандбэрга[10].
Крыніцы
рэдагаваць- ^ а б в Store norske leksikon (бук.) — 1978. — ISSN 2464-1480
- ^ Буманн-Ларсен Т. 2005. С. 14—16.
- ^ Huntford R 1999. С. 33—34.
- ^ Huntford R 1999. С. 34.
- ^ а б Буманн-Ларсен Т. 2005. С. 18—19.
- ^ «Amundsen–Scott South Pole Station». National Science Foundation.
- ^ Potter, Sean (19.08.2022). «NASA Identifies Candidate Regions for Landing Next Americans on Moon». NASA.
- ^ «The Red Tent (1971)». The Rotten Tomatoes.
- ^ O'Connor, John J. (20.10.1985). https://web.archive.org/web/20150524173313/http://www.nytimes.com/1985/10/20/arts/tv-view-the-last-place-on-earth-not-just-about-the-antarctic.html Tv View; 'the Last Place on Earth' — Not Just About the Antarctic»]. The New York Times.
- ^ «Trailer (norsk tekst)». Film Web.
Літаратура
рэдагаваць- Буманн-Ларсен Т., Амундсен. — Молодая гвардия, 2005.
- Huntford R, The Last Place on Earth. Scott and Amundsen's Race to the South Pole. — The Modern Library, 1999.
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Famous Explorers (анг.)
- Працы Амундсэна (анг.) ў праекце Гутэнбэрг