Плытагонства
Плытаго́нства — адзін зь відаў рачнога транспартаваньня грузаў з дапамогай плытоў, які быў пашыраны ў Беларусі ў XVI—XIX стагодзьдзях у мястэчках, якія мясьціліся каля паўнаводных рэк.
Людзі, якія займаліся плытагонствам, называліся плытаго́намі альбо плы́тнікамі. Іх задачай было кіраваньне плытамі падчас іх плаваньня, уменьне ліквідаваць узьнікаючыя заторы, дзеля чаго плытагонам часта даводзілася пераскокваць з аднаго плыта на другі, пры гэтым рызыкуючы быць раздушанымі ці скалечанымі. З прычыны таго, што плытагонства — траўманебясьпечная праца, ёю займаліся фізычна цягавітыя людзі.
У Беларусі плытагонства зьяўлялася галоўным сродкам перавозкі лесу да пачатку ХХ стагодзьдзя, пакуль не заняпала з разьвіцьцём чыгункі.
Працэс падрыхтоўкі і сплаву плытоў адбываўся наступным чынам.
Спачатку гандляры-пасрэднікі (звычайна гэта былі габрэі) атрымлівалі квоту на нарыхтоўку дзяржаўнага ці княжага лесу і ліцэнзію на яго перавозку водным шляхам, пасьля чаго наймалі ў мястэчках лесасекаў і возьнікаў-тралёўшчыкаў[1].
Лесасекі займаліся высечкай лесу і нарэзкай дрэваў на штукі — бярвеньні даўжынёй 3-5 мэтраў. Возьнікі-тралёўшчыкі акорвалі драўніну і складалі яе ў шліхты для прасушкі, што выконвалася звычайна ўвосень ці ўзімку. Напрадвесьні вязальшчыкі плытоў на беразе рэк зьвязвалі бярвеньні ў зьвёны — так званыя лаўкі альбо гонкі, якія складаліся зь некалькіх дзясяткаў дрэваў. Кожнае бервяно прывязвалася пры дапамозе віцаў (пруткоў або карэньняў дрэў) да жаросьцяў — пракладзеных упоперак на канцах плыта жэрдак. Потым лаўкі злучаліся між сабой паклёсамі — перакінутымі з аднаго канца плыта на іншы доўгімі палкамі, якія прывязваліся да жаросьцяў віцамі[1].
Плыты, якія сплаўляліся па Нёмане, былі невялікімі і складаліся з 2-3 гонкаў, на першай зь якіх прымацоўваліся прысы ці апачыны — рулявыя вёслы, якія ўяўлялі сабою чатырохмятровыя бярвёны, адзін канец якіх апускаўся ў ваду і абточваўся ў выглядзе лопасьці, а другі канец мацаваўся ў адмысловых выманьнях сьпераду плыта. На апошнім плыце з лаўкі былі шырыгі — завостраныя доўгія калы, якімі пры неабходнасьці можна было спыніць гонку. Часам на плытах меліся барбары — ліны зь віцаў, прыробленыя да завостраных калкоў, якімі можна было запаволіць ход зьвяна[1].
На адным зьвяне плытоў адначасова знаходзіліся некалькі чалавек, галоўным зь якіх быў старшы плытнік, якога ў розных мясцовасьцях называлі караваншчыкам, атаманам, корнікам, ротманам, флісаком ці арэлям. Пры неабходнасьці начлегу гонку прывязвалі да арала — забітага ў зямлю слупа — з дапамогай віцаў. Добры плытнік мусіў ведаць усе небясьпечныя месцы на шляху прытрымліваньня яго плыта[1].
Найбольшай актыўнасьці плытагонства дасягала ўвесну, калі на рэках наступала паводка і практычна спынялася з надыходам межані ўлетку. Зрэдку плыты гналі і ўвосень, асабліва калі яна была багатай на дажджы.
На плытах часам рабіліся невялікія буданы, дзе плытнік мог атуліцца ад непагадзі і пераначаваць, бо сыход з плытоў мог прывесьці да згубы драўніны, што ў сваю чаргу пагражала стратай месячнага альбо двухмесячнага заробку. Сярэдні заробак аднаго плытагона за сплаў аднаго зьвязку з 2-3 плытоў ад Пясочнага да Гародні складаў 35 рублёў разам з харчамі гаспадара (для параўнаньня — кіляграм ялавічыны каштаваў 35-37 капеек). Самі плытнікі называлі свой заробак «сабачым хлебам». Перагонка плыта па Нёмане з Мікалаеўшчыны да Гародні ці Коўна магла заняць ад 4 да 6, а ў горшым выпадку — 9 тыдняў[1].
Вядомымі плытагонскімі мястэчкамі на Нёмане былі Пясочнае, Магільна, Мікалаеўшчына, Новы Сьвержань, Жукаў Барок і іншыя.
Працы плытагонаў прысьвечаны верш Якуба Коласа «Плытнікі» і частка паэмы «Новая зямля», дзе гэты занятак апісаны на прыкладзе яго бацькі, які сам некаторы час працаваў плытнікам.
Крыніцы рэдагаваць
- ^ а б в г д https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_157829.pdf/(недаступная спасылка) Сяргей Жолуд. Сабачы хлеб Нёманскіх плытагонаў. Беларуская думка, №10/2017.