Мікалай Пржавальскі
Мікала́й Міха́йлавіч Пржава́льскі (па-расейску: Николай Михайлович Пржевальский; 12 красавіка (31 сакавіка па старым стылі) 1839 — 1 лістапада (20 кастрычніка па старым стылі) 1888) — падарожнік і географ, дасьледчык Цэнтральнай Азіі, асьветнік, ганаровы чалец Пецярбурскай Акадэміі навук (з 1878), генэрал-маёр.
Мікалай Пржавальскі | |
| Николай Пржевальский | |
 | |
| Род дзейнасьці | падарожнік, натураліст |
|---|---|
| Дата нараджэньня | 31 сакавіка (12 красавіка) 1839 |
| Месца нараджэньня | в. Кімбарава, Расея |
| Дата сьмерці | 20 кастрычніка (1 лістапада) 1888 (49 гадоў) |
| Месца сьмерці | г. Каракол, Кыргыстан |
| Прычына сьмерці | брушны тыф[d] |
| Месца пахаваньня | |
| Месца вучобы | |
| Занятак | заоляг, падарожнік-дасьледнік, пісьменьнік, батанік, вайсковец, географ, натураліст, падарожнік |
| Навуковая сфэра | прыродазнаўчыя навукі, natural science[d][1] і падарожжа[d][1] |
| Сябра ў | Нямецкая акадэмія навук Леапальдына[d] і Пецярбурская акадэмія навук[d] |
| Узнагароды | |
Біяграфія
рэдагавацьПаходзіў са старажытнага роду Перавальскіх/Пржавальскіх. Нарадзіўся ў вёсцы Кімбарава (Кімборы, цяпер Пржавальскае (Слабада)) Смаленскай губэрні ў сям’і дробнага шляхціца, які паходзіў зь Віцебшчыны. У 1855 годзе Пржавальскі скончыў гімназію ў Смаленску і паступіў на вайсковую службу. У 1861—1863 гадах ён слухач Акадэміі Генэральнага штаба ў Пецярбургу. У гэтыя гады ім складзены «Ваенна-статыстычны агляд Прыамурскага краю», які стаў падставай для яго абраньня у 1864 годзе чальцом Расейскага геаграфічнага таварыства, зь якім у далейшым была зьвязана ўся яго дзейнасьць. У 1864—1867 гадах выкладаў геаграфію і гісторыю ў юнкерскім вучылішчы ў Варшаве. Знаёмства ў 1867 з П. П. Сямёнавым-Цян-Шанскім паўплывала на фармаваньне Пржавальскага як вучонага з шырокім кругаглядам. На працягу 1867—1888 гадоў Мікалай Пржавальскі ажыцьцявіў 5 вялікіх экспэдыцыяў: у 1867—1869 Усурыйскую, у 1870—1873 Манґольскую, у 1876—1877 Лабнорскую і Джунґарскую, у 1879—1880 першую Тыбэцкую, у 1883—1885 другую Тыбэцкую. Раптоўная сьмерць перашкодзіла вандроўніку зьдзейсьніць пачатую ім у 1888 годзе першую экспэдыцыю па Цэнтральнай Азіі.
Унёсак у вывучэньне Азіі
рэдагавацьГалоўная заслуга Пржавальскага — дасьледаваньне Цэнтральнай Азіі. Ён некалькі разоў перасёк Манголію, быў у Паўночным Кітаі, у пустынях Гобі, Алатаня і Ардоса, у гарах Наньшаня, Куэнь-Луня, Тыбэта. У Заходнім Кітаі ён дасьледаваў Цайдам, пустыню Такла-Макан і бясьсьцёкавае блукаючае возера Лабнор, Джунгарыю і горы ўсходняга Цянь-Шаня. У выніку падарожжаў Пржавальскім зроблена шмат выдатных навуковых адкрыцьцяў.
Усе свае маршруты ён паклаў на мапу; даў характарыстыку прыродных умоваў буйных фізыка-геаграфічных рэгіёнаў Цэнтральнай Азіі па элемэнтах: рэльеф, клімат, рэкі і азёры, расьлінны і жывёльны сьвет.
Пржавальскі давёў, што пустэльня Гобі ня ўзвышша ў адносінах да навакольных гор, а велізарная чаша зь няроўным дном. Вызначыў, што паўночная мяжа Тыбэцкага нагор’я фактычна знаходзіцца на 300 км далей на поўнач. Мікалай Пржавальскі ўпершыню абсьледаваў і зрабіў апісаньне хрыбтоў Куэнь-Луня, вызначыў, што Наньшань зьяўляецца не адным хрыбтом, а сыстэмай. Ім адкрыты і ўпершыню апісаны хрыбты Бурхан-Буда, Хрыбет Гумбальта, Хрыбет Рытэра, Хрыбет Аркатаг (Пржавальскага) і іншыя. Ён дасягнуў вярхоўяў вялікіх кітайскіх рэк Янцзыцзян і Хуанхэ, даў першую кліматалягічную характарыстыку Цэнтральнай Азіі; паведаміў шмат новых зьвестак па біялёгіі і экалёгіі расьліннага і жывёльнага сьвету Цэнтральнай Азіі; сабраў і сыстэматызаваў выдатныя калекцыі флёры і фаўны, гербарыі з 15—16 тыс. расьлінаў, зь якіх эўрапейскімі батанікамі ўпершыню апісаны 218 новых відаў і 7 родаў; апісаў вялікую калекцыю жывёлаў (702 млекакормячыя, 5010 птушак, 1200 паўзуноў і земнаводных, 643 рыбы), у якой былі дзясяткі новых відаў, у тым ліку дзікі вярблюд і дзікі конь, які стаў вядомы як конь Пржавальскага.
Зробленыя ім астранамічныя і мэтэаралягічныя назіраньні, заалягічныя і батанічныя зборы апрацоўваліся шматлікімі навукоўцамі. Дасьледаваньні Пржавальскага адкрылі новы пэрыяд навуковых экспэдыцыяў у Цэнтральную Азію. Яго працы, напісаныя зь вялікім літаратурным талентам, у кароткі час набылі шырокую вядомасьць, былі перакладзеныя і выдадзеныя на многіх замежных мовах і атрымалі сусьветнае прызнаньне: Мікалай Пржавальскі быў узнагароджаны мэдалямі шматлікіх расейскіх і замежных навуковых таварыстваў, абраны ганаровым чальцом Расейскага геаграфічнага таварыства (1870).
У 1891 годзе ў яго гонар Расейскае геаграфічнае таварыства ўстанавіла срэбны мэдаль і прэмію імя Пржавальскага; у 1946 годзе ўстаноўлены залаты мэдаль імя Пржавальскага, які прысуджаецца геаграфічным таварыствам. Імем Пржавальскага названы горад, у якім ён памёр (былы Каракол), адкрыты ім хрыбет у сыстэме Куэнь-Луня, ледавік на Алтаі, мыс на высьпе Ітуруп (Курыльскія выспы), мыс возера Бэнэта (Аляска) і шэраг відаў жывёл і расьлін, якія ён адкрыў у час падарожжа па Цэнтральнай Азіі.
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць
Мікалай Пржавальскі — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў