Мальтыйская мова
Мальты́йская мо́ва (саманазва: malti) — мова мальтыйцаў, нацыянальная мова Мальты ды афіцыйная мова краіны нароўні з ангельскай[3], адна з афіцыйных моваў Эўрапейскага зьвязу. Паходзіць ад сыцылійскага дыялекту арабскае мовы, які ўзьнікнуў на Сыцыліі ў выніку арабскіх заваёваў поўдня Італіі. Носьбіты дыялекту зь цягам часу былі выгнаныя па вяртаньні Сыцыліі, але засталіся на Мальце, дзе гэты дыялект паступова эвалюцыянаваў у сучасную мальтыйскую мову[4][5]. Вялікая частка лексыкі мальтыйскае мовы мае неспрадвечнае, не-сэміцкае паходжаньне: так, каля паловы лексыкі складаюць запазычаньні індаэўрапейскага паходжаньня (прыблізна палова лексыкі мовы запазычаная з італьянскай і сыцылійскай моваў, ад 6 да 20% — з ангельскай)[4][6]. Тым ня менш, карэнная лексыка засталася сэміцкага паходжаньня[4].
| Мальтыйская мова | |
| Malti | |
| Файл:Idioma maltés.PNG, Arabic Varieties Map.svg | |
| Ужываецца ў | Мальце |
|---|---|
| Рэгіён | Міжземнамор’е |
| Колькасьць карыстальнікаў | |
| Клясыфікацыя | Афразійская макрасям'я
|
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | Мальце, Эўрапейскім Зьвязе |
| Рэгулюецца | Нацыянальнай Радай па мальтыйскай мове |
| Статус: | 1 дзяржаўная[d][2] |
| Пісьмо | лацінскае пісьмо |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | mt |
| ISO 639-2(Б) | mlt |
| ISO 639-2(Т) | mlt |
| ISO 639-3 | mlt |
Адна з чатырох не-індаэўрапейскіх моваў, якія маюць афіцыйны статус у ЭЗ (іншыя — фінская, вугорская, эстонская), і адзіная мова сэміцкае сям’і, якая мае афіцыйны статус у ЭЗ і пісьмовасьць на лацінскай аснове.
Колькасьць носьбітаў — каля 429 тыс чал.[7]
Гісторыя
рэдагавацьПаходжаньне мальтыйскае мовы адлічваецца з прыбыцьця з Сыцыліі на астравы краіны носьбітаў сыцылійскага дыялекту. Сыцылійскі дыялект паўстаў у ІХ ст. у выніку заваёвы Сыцыліі арабамі Фатымідаў, ягоныя носьбіты перасяліліся на Мальту ў ХІ ст.[4] Гэта, у сваю чаргу, пацьвярджаецца генэтычнымі дасьледаваньнямі, згодна зь якімі мальтыйцы маюць агульнае паходжаньне з жыхарамі Сыцыліі й Калябрыі, маючы толькі невялікую дзелю генэтычнага набору Паўночнай Арфыкі й Леванту[8][9]. Пазьнейшая нарманская заваёва ды ізаляцыя ад арабскай культуры стварыла ўмовы для эвалюцыянаваньня дыялектаў Мальты ў асобную мову[4]. У адрозьненьне ад Сыцыліі, дзе мясцовы арабскі дыялект зьнікнуў у выніку выгнаньня арабаў з Італіі, арабы Мальты засталіся на востраве і захоўвалі сваю мову поруч з італьянскай ажно да 1934 году, калі італьянская мова страціла афіцыйны статус на Мальце[4].
Першыя згадкі пра мальтыйскую мову прыпадаюць на 1436 год, калі мова была ўзгаданая як lingua maltensi. Найстарэйшыя пісьмовыя помнікі на мове датуюцца XV ст.[10] Найранейшым слоўнікам мальтыйскай мовы стаў мальтыйска-італьянскі слоўнік, складзены ў XVI ст.[11] Пералікі мальтыйскіх словаў сустракаліся ў такіх дакумэнтах XVI ст. як Thesaurus Polyglottus і Propugnaculum Europae, у 1677 годзе Дамэніка Магры склаў этымалёгіі некаторых мальтыйскіх словаў[10].
Упершыню сыстэматычнае апісаньне лексыкі й граматыкі, а таксама артаграфію склаў Жан П’ер Францыск Агіюс дэ Салданіс[11]. Знаходзіліся й іншыя слоўнікі ды апісаньні граматыкі, якія прыпісваюцца францускаму рыцару Тэзану[11][12].
У 1934 годзе мальтыйская мова набыла афіцыйны статус на Мальце поруч з ангельскай мовай замест італьянскай мовы.
Клясыфікацыя
рэдагавацьАдносіцца да сэміцкай сям’і. Мова блізкая да арабскай, асабліва да яе магрыбскага дыялекту, аднак у цяперашні час лічыцца асобнай мовай са сваімі сынтаксічнымі, фанэтычнымі і лексычнымі асаблівасьцямі. Паходзіць ад сыцылійскага дыялекту арабскае мовы[13][14][15][16][17]. Гістарычна знаходзілася пад уплывам сыцылійскай ды італьянскай моваў, у меншай ступені — францускай, у новай і найноўшай гісторыі — ангельскай. Карэнная лексыка застаецца сэміцкай, але маецца вялікая дзеля запазычанае лексыкі[4]. Праз сыцылійскі ўплыў мальтыйская мова мае шмат кантактных рысаў і апісваецца як мова зь вялікай дзеляй запазычваньняў[18].
Існавалі гіпотэзы, паводле якіх у аснову мальтыйскай мовы легла пунічная мова (мова Картагену)[10][19][20]. Іншыя дасьледчыкі лічылі асновай мальтыйскай мовы бэрбэрскія мовы[10]. У часы фашысцкай Італіі мальтыйская мова лічылася дыялектам італьянскай мовы[21].
Дыялекты
рэдагавацьДыялекты мальтыйскае мовы ў цэлым падзяляюцца на дыялекты мескай і сельскай мясцовасьцяў. Мескія дыялекты бліжэй да літаратурнае мовы, але сельскія дыялекты характарызуюцца большай блізкасьцю да першапачатковага сыцылійскага арабскага дыялекту[22]. Напрыклад, у сельскіх дыялектах назіраецца архаічная рэалізацыя гукаў, што пазначаюцца спалучэньнямі kh, gh, а таксама пераход ā у ē — гэтыя фанэтычныя рысы лічацца больш архаічнымі з прычыны фіксацыі падобных транскрыпцыяў у пісьмовых дакумэнтах XV ст.[22] Апрача таго, існуе тэндэнцыя да дыфтангізацыі некаторых галосных (напрыклад, ū > eo або eu)[22]. У марфалёгіі большая архаічнасьць сельскіх дыялектаў выражаецца ў выкарыстаньні сэміцкай мадэлі будовы кораню і множнага ліку ў адрозьненьне ад літаратурнае мовы[22].
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Ethnologue (анг.): Languages of the World — 27 — 2024.
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ Канстытуцыя Мальты
- ^ а б в г д е ё Brincat, Joseph M. 27 // Maltese – an unusual formula. — MED Magazine, 2005.
- ^ Borg, Albert J.; Azzopardi-Alexander, Marie. Maltese. — Routledge, 1997. — ISBN 0-415-02243-6
- ^ BBC — Languages
- ^ Maltese | Ethnologue
- ^ A.E. Felice. 69 // Genetic origin of contemporary Maltese. — timesofmalta.com. — 2007.
- ^ C. Capelli, N. Redhead, N. Novelletto, L. Terrenato, P. Malaspina, Z. Poulli, G. Lefranc, A. Megarbane, V. Delague, V. Romano, F. Cali, V.F. Pascali, M. Fellous, A.E. Felice, D.B. Goldstein. Population Structure in the Mediterranean Basin: A Y Chromosome Perspective. — Annals of Human Genetics, 2005. — С. 1-20.
- ^ а б в г L-Istorja tal-Ilsien Malti (мальт.). L-Akkademja tal-Malti. Праверана 1 сакавіка 2014 г.
- ^ а б в Dionisius A. Agius. 17 // Review article: Al-Miklem Malti: A Contribution to Arabic Lexical Dialectology. — 1990 Т. 2. — С. 171-180.
- ^ Arnold Cassola. 5 // Italo-Maltese Relations (ca. 1150 -1936): People, Culture, Literature, Language. — Mediterranean Review, 2012. — Т. 1. — С. 1-20.
- ^ C.F. & F.M. Voegelin. Classification and Index of the World's Languages. — Elsevier, 1977.
- ^ Merritt Ruhlen. 1 // A Guide to the World's Languages. — Stanford: 1991.
- ^ David Dalby. The Linguasphere Register of the World's Languages and Speech Communities. — Linguasphere Observatory, 2000.
- ^ Gordon, Raymond G., Jr. Ethnologue: Languages of the World. — 15-е выд.. — Summer Institute of Linguistics, 2005.
- ^ Alan S. Kaye & Judith Rosenhouse. Arabic Dialects and Maltese / Robert Hetzron. — Semitic Languages. — Routledge, 1997. — С. 263-311.
- ^ Borg, Alexander. 1 // Maltese Phonology / Kaye, Alan S. — Phonologies of Asia and Africa. — Eisenbrauns, 1997. — С. 245-285. — ISBN 9781575060194
- ^ Vella, Alexandra. Language contact and Maltese intonation: Some parallels with other language varieties / Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi. — Aspects of Multilingualism in European Language History. Hamburg Studies on Muliculturalism. — John Benjamins Publishing Company, 2004. — С. 263. — ISBN 90-272-1922-2
- ^ Punic language (анг.) Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Праверана 1 сакавіка 2014 г.
- ^ Sean Sheehan. Malta. — Marshall Cavendish, 2000. — С. 80. — 128 с.
- ^ а б в г Isserlin. Studies in Islamic History and Civilization. — BRILL, 1986. — ISBN 965-264-014-X
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць| Вікіпэдыя мае вэрсію мальтыйскай мовай |
 |
Гэта — накід артыкула пра адну з моваў сьвету. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, пашырыўшы яго. |