Лімон
Лімо́н, цытрына[1] (па-лацінску: Citrus × limon) — гібрыдны від дрэў з роду Цытрус сямейства Рутавыя. Лімонам таксама завуць плод гэтае расьліны.
| Лімон | |
 Цытрынавае дрэва | |
| Клясыфікацыя | |
|---|---|
| Царства | Расьліны |
| Аддзел | Кветкавыя расьліны |
| Кляса | Двухдольныя |
| Атрад | Сапіндакветкавыя |
| Сямейства | Рутавыя |
| Трыба | Músa |
| Род | Цытрус |
| Бінамінальная намэнклятура | |
| Citrus | |
Распаўсюджаньне рэдагаваць
Радзіма — Індыя, Кітай і ціхаакіянскія субтрапічныя выспы. У дзікім стане невядомы. Шырока распаўсюджаны ў краінах з субтрапічным кліматам, у краінах СНД культывуецца на Каўказе й Сярэдняй Азіі.
Батанічная характарыстыка рэдагаваць
Марфалёгія рэдагаваць
Лімон — невялікае вечназялёнае пладовае дрэва вышынёй да 5—8 мэтраў, з разгалістай або пірамідальнай кронай. Сустракаюцца дрэвы ўва ўзросьце 45 гадоў.
Кара шараватая, зьлёгку мае трэшчынаватасьці на шматгадовых галінах і зялёная або чырванавата-фіялетавая, гладкая на аднагадовых уцёках, звычайна з калючкамі, радзей бязь іх.
Лісьце скурыстыя, зялёныя, даўжынёй 10—15 см, шырынёй 5—8 см, глянцавыя, ільсьняныя зь верхняга боку й сьветла-зялёныя й матавыя зь ніжняй, цельнакрайніе, з жылкаваньнем, пры разглядзе на сьвятло кропкавыя (ад прасьвечваючых ёмішчаў этэрнага алею), шырокаавальныя або даўгавата-яйкападобныя, з абодвух канцоў завостраныя, на кароткіх (ад 1 да 1,8 см), бяскрылых або крылатых (на роставых уцёках) хвосьціках, з прыкметным сучляненьнем пры асновы ліставай плястынкі , ападае звычайна раз у 3 гады.
Кветкі пазушныя, адзіночныя або парныя, зь няяўнзубчатым кубачкам і пяцічальцовым венцам. Пялёсткі чыста белыя або зьлёгку крэмавыя, звонку ружаватыя ці пурпурныя, моцна адагнутыя, голыя, з тонкім далікатным водарам.
Плод даўжынёй 6—9 см, дыямэтрам 4—6 см, геспэрыдый яйкападобны або авальны, да абодвух канцоў звужаны, з саском на верхавіне, сьветла-жоўты, зь цяжка адлучаемай бугорчатай або ямкавай коркай, якая зьмяшчае мноства залозак з этэрным алеям. Унутраная частка плоду зь некалькімі гнёздамі. Насеньне яйкападобнае, жоўта-зялёнаеці белае, у разрэзе зелянявае.
Квітнее, пачынаючы зь вясны. Плады сьпеюць восеньню.
Біялягічныя асаблівасьці рэдагаваць
Цікавая будова ліста цытрыны: на першы погляд гэта просты ліст. У батаніцы складаным лістом называецца такі, які складаецца зь некалькіх асобных плястынак (лісточкаў), прычым гэтыя лісточкі ападаюць па асобку. У цытрыны ліставая плястынка ападае асобна ад хвосьцікаў — хвосьцік ападае пазьней. Такім чынам, ліст цытрыны па паходжаньні зьяўляецца складаным, але ў яго ўсе долі, акрамя адной, зьніклі.
Хімічны склад рэдагаваць
Мякаць пладоў утрымлівае значную колькасьць арганічных кісьляў (цытрынавая, яблычная), пэктынывыя рэчывы, цукры (да 3,5%), каратын, фітанцыды; вітаміны — тыямін, рыбафлявін, аскарбінавая кісьля (да 0,085%), рутын, фляваноіды, вытворныя кумарыну, галяктуронавая кісьля, сэсквітэрпэны, геспэрыдын, эрыацытрын, эрыдыктыёл. У насеньні маюцца алей і горкае рэчыва, ліманін. Тлушчавы алей знойдзены таксама ў галінках і лісьцях (0,24%). У кары выяўлены гліказід, цытранін.
Характэрны пах цытрыны абумоўлены наяўнасьцю этэрнага (цытрынавага) алею у розных частках расьліны. Асноўныя кампанэнты этэрнага алею цытрыны — тэрпэн, α-цытрын (да 90%) і цытраль (да 6%).
Значэньне й ужываньне рэдагаваць
Выкарыстаньне ў кулінарыі рэдагаваць
Лімоны ўжываюць у ежу ў сьвежым выглядзе, а таксама выкарыстоўваюць пры вырабе кандытарскіх вырабаў і безалькагольных напояў, у лікёра-гарэлачнай і парфумэрнай прамысловасьці. У якасьці вострай прыправы лімон ўжываюць у розныя фруктовыя салаты, салодкія стравы, печыва, соўсы, у рыбу, птушку й стравы з рысу. Цытрынавым сокам паляпшаюць смак розных страваў (напрыклад, шніцаль па-венскі), смажанай рыбы, халодных закусак, салатаў. Таксама лімоны ўжываюць для гатунку джэмаў, соўсаў, крэмаў, сыропаў і напояў.Таксама цытрынавымі долькамі ўпрыгожваюць стравы. Вельмі смачныя цытрынавыя тарты й пірагі.
Кавалачкі пладоў цытрыны дадаюць у гарбату. Атрымоўваючы напой вядомы на Захадзе як «расейскі чай». У краінах СНД склалася традыцыя закусваць лімонам гарэлку й каньяк. Гэтак жа на аснове цытрыны рыхтуецца закуска нікалашка.
Выкарыстаньне ў мэдыцыне рэдагаваць
Зь лекава-прафіляктычнай мэтай лімоны ўжываюць пры гіпавітамінозах, авітамінозах, захворваньнях страўнікава-кішачнага тракту, парушэньні мінэральнага абмену, рэўматызьме, мачакаменнай хваробы, атэрасклярозе, цынзе, ангіне, падагры, гіпэртаніі. У сярэднія стагодзьдзі лічылі, што лімон засьцерагае ад чумы й зьяўляецца проціядзьдзем пры ўкусах зьмеяў. Усходняя мэдыцына лічыла лімон выдатным сродкам для лячэньня ранаў і лёгачных захворваньняў, а таксама проціядзьдзем пры розных атручваньнях. У XI стагодзьдзі Авіцэна пісаў пра цытрыны як аб лепшых леках пры хваробах сэрца, рэкамэндуючы ўжываць іх ў ежу цяжарным жанчынам і пры жаўтусе.
У цяперашні час цытрынавы сок і цытрынавы алей, атрыманы зь сьвежай лупіны, ужываюць для паляпшэньня густу й паху лекаў. Былі спробы выкарыстаць цытрынавы сок для лячэньня мачакіслага дыятэзу й ацёкаў; настойку цытрынавай кажурыны ці цэдры — як сродак, які падвышае апэтыт, сэдатыўны й супрацьванітны сродкі. У народнай мэдыцыне лімон ўжывалі як вітамінавы сродак пры цынзе, для змазваньня дыфтэрытных налётаў у горле, як дадатковы лекавы сродак пры жаўтусе й хваробах печані, пры ацёках, мачакаменнай хваробы, рэўматызьме, падагры, пры гастрытах зь нізкай кісьлётнасьцю; сыроп цытрыны — як супрацьгліставы сродак; вонкава растворам соку ў вадзе паласкалі рот пры ангіне й запаленчых працэсах сьлізьніцы рота, выкарыстоўвалі для прымочак пры грыбковых паразах скуры й экзэмах.
Лімон шырока ўжываюць як касмэтычны сродак — цытрынавая вада зьмякчае й адбельвае скуру асобы, яе выкарыстоўваюць у сумесі з ўзьбітым яечным бялком, гліцэрынай і адэкалёнам, каб пазбавіцца ад рабаціньняў, пігмэнтных плямаў, амаладзіць скуру асобы. Сок цытрыны загойвае трэшчыны на скуры, памяншае ломкасьць пазногцяў. Кажурыну цытрыны, звараную ў мёдзе, ўжывалі для паляпшэньня страваваньня. У касмэталягічных мэтах лімон ўжываецца ў якасьці бальзамаў для валасоў, крэмаў, ласьёнаў, для вырабу прымочак і масак па сыходам за разнастайнымі тыпамі скуры.
Крыніцы рэдагаваць
Вонкавыя спасылкі рэдагаваць
- Morton, Julia F. 1987. «Lemon». pp. 160-168, in Fruits of warm climates. (Julia F. Morton, Miami) Purdue University(анг.)