Брэтонская мова
Брэто́нская мо́ва (саманазва: Brezhoneg, вымаўл. [bʀe.ˈzõː.nɛk]) — кельцкая мова, на якой размаўляюць у гістарычным рэгіёне Брэтанія, адносіцца да брыцкае падгрупы ў складзе астраўное групы кельцкіх моваў. Найбольш блізкай мовай да брэтонскай зьяўляецца корнская, разам зь якой брэтонская мова ўтварае сукупнасьць паўднёва-заходніх моваў у складзе брыцкіх моваў, крыху далейшымі паводле роднасьці зьяўляюцца валійская і вымерлая на цяперашні час кумбрыйская мовы.
| Брэтонская мова | |
| Brezhoneg | |
 | |
 | |
| Ужываецца ў | Францыі |
|---|---|
| Рэгіён | Брэтанія |
| Колькасьць карыстальнікаў | 210 000 чал.[1] |
| Клясыфікацыя | Індаэўрапейскія мовы |
| Афіцыйны статус | |
| Рэгулюецца | Ofis publik ar brezhoneg[d] |
| Статус: | 7 Нясталы[d][2] |
| Пісьмо | брэтонскі альфабэт[d] |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | br |
| ISO 639-2(Б) | bre |
| ISO 639-2(Т) | bre |
| ISO 639-3 | bre |
| SIL | — |
У пэрыяд ад 1950-х гг. адбылося значнае зьніжэньне колькасьці носьбітаў мовы — ад больш чым за мільён чалавек да прыкладна 200 тыс. сёньня, пры гэтым большасьць (61%) носьбітаў мовы складаюць людзі старэйшыя за 60 гадоў, што разам дала падставу да ўключэньня мовы ў катэгорыю моваў на мяжы зьнікненьня паводле Атлясу моваў, што знаходзяцца ў небясьпецы, вэрсіі ЮНЭСКО. Між тым, у часе 2006—2012 гг. на 33% вырасла колькасьць дзяцей, якія наведваюць дзьвюхмоўныя клясы[1][3].
Гісторыя
рэдагаваць Брэтонцы перасяліліся на тэрыторыю сучаснай Францыі ў другой палове V ст. з поўдню Брытаніі, адкуль іх выціснулі набегі англасаксаў, якія распачаліся ў той пэрыяд. Яшчэ ў ІХ ст. брэтонцы займалі ўвесь паўвостраў ад вусьця Люары на поўдні да мясцовасьці Мон-Сэн-Мішэль на поўначы, у наступныя стагодзьдзі мяжа распаўсюджваньня мовы перасунулася на захад. Падрабязныя сьведчаньні пра мову вядомыя зь сярэднебрэтонскага пэрыяду (з XI ст., помнікі з XIV ст., да гэтага часу захаваліся толькі глёсы і ўласныя імёны). Напрацягу ўсёй сваёй гісторыі брэтонская мова знаходзілася пад моцным уплывам францускай. У Сярэднявеччы існавала багатая брэтонская літаратура, традыцыя якой скончылася толькі да XVII ст. Ня маючы афіцыйнага статусу пасьля страты аўтаноміі Брэтаніі, брэтонская мова захоўвалася перадусім у асяродку сельскага населньіцтва, тады як у местах на час XVIII ст. стала пераважаць француская мова. Пры гэтым прапаведніцкая дзейнасьць на брэтонскай мове пачалася досыць рана, чым часткова тлумачыцца асаблівая роля, якую царква захоўвала даволі доўга.
Француская манархія, якой падпарадкоўваліся тагачасныя брэтонскамоўныя тэрыторыі, ня ставілася прыхільна да моваў меншасьцяў ніжэйшых клясаў і патрабавала выкарыстоўваньня францускае ў сфэрах бізнэсу ў межах свай палітыкі нацыянальнага адзінства. Падобная палітыка працягнулася і па Францускай рэвалюцыі, дзеячы якой лічылі, што манархісцкія сілы могуць падтрымліваць мовы меншасьцяў у мэтах захаваньня сялянаў неінфармаванымі.
Усеагуальная адукацыя ў Брэтаніі была ўведзеная толькі ў XIX ст., аднак яна ажыцьцяўлялася на францускай мове, а брэтонская мова была поўнасьцю забароненая. У той жа час у XIX ст. узьнікла цікаўнасьць да вывучэньня мовы і фальклёру, важную ролю ў якім адыграў Жан-Франсуа Ле Ганідэк, які лічыцца стваральнікам сучаснай брэтонскай літаратурнай мовы.
Пачынаючы зь ХІХ ст. урады Трэцяе, Чацьвёртае, Пятае Рэспублік, на думку некаторых, імкнуліся да выкараненьня моваў меншасьцяў у дзяржаўных школах, у тым ліку й брэтонскай, з мэтамі адбудоўваньня агульнай нацыянальнай культуры, у прыватнасьці, настаўнікі зьняважліва ставіліся да вучняў, якія размаўлялі на нефранцускай мове, такая практыка працягвалася да пэрыяду 1960-х гг.[4]
На сёньняшнюю моўную сытуацыю паўплывалі палітычная цэнтралізацыя Францыі, пашырэньне СМІ і ўзмацненьне глябалізацыі грамадзтва, што сталася прычынаю зьніжэньня колькасьці носьбітаў брэтонскай мовы з больш чым мільёну ў 1950-х гг. да каля 200 тыс. чал. на цяперашні час. Большасьць носьбітаў зьяўляецца людзьмі старэйшымі за 60 год, мова клясыфікуецца як загрожаная[1]. Дынаміка ХХ ст. сьведчыць, што напачатку мінулага стагодзьдзя палова насельніцтва Ніжняе Брэтаніі ведала толькі брэтонскую, астатнія насельнікі былі дзьвюхмоўнымі. Паводле зьвестак на 1950 рок, аднамоўных брэтонцаў налічвалася ўжо 100 тыс. чал. Статыстычныя дасьледааваньні на 1997 год налічылі 300 тыс. чал. у Ніжняй Брэтаніі, якія размаўлялі па-брэтонску, зь іх 190 тыс. чал. мелі ўзрост 60 альбо больш год, серад моладзі 15-19 гадовага ўзросту мова распаўсюджаная даволі мала[5]. Нягледзячы на той факт, што брэтонская мова цягам доўгага часу зьяўлялася другой паводле колькасьці носьбітаў кельцкай мовай, зараз яна знаходзіцца пад пагрозай зьнікненьня[6].
Культура і спробы адраджэньня
рэдагавацьУ 1925 годзе прафэсарам Рапарзам Эмонам быў заснаваны часопіс «Gwalarn». Гэты часопіс публікаваўся на брэтонскай мове і падчас свайго дзевятнаццацігадовага існаваньня ў часопісе ставіліся спробы ўзьняцьця мовы на новы ў міжнародным пляне ўзровень. Публікацыі часопісу заахвочвалі да стварэньня ўсежанравай літаратуры на мове і перакладу на яе міжнародных навуковых працаў. У 1946 годзе, аднак Gwalarn быў заменены часопісам Al Liamm. У 1977 годзе была заснаваная сыстэма школьнай адукацыі Diwan, мэтай якой было стварэньне практыкі выкладаньня брэтонскай мове шляхам мэтаду г.зв. моўнага пагружэньня. У школах гэтай сыстэмы атрымоўвалі адукацыю некалькі тысячаў чалавек.
На цяперашні момант у брэтонскамоўнай сфэры існуе заўважны аб’ём мэдыйнай прадукцыі, у тым ліку ажыцьцяўленьне перакладаў сродкаў масавае культуры (коміксы, тэлевізійныя праграмы, фільмы), працуе брэтонскамоўнае радёвяшчаньне (Radio Kerne), брэтонскую мову выкарыстоўваюць пры напісаньні сваіх твораў і прац пісьменьнікі і мовазнаўцы.
Брэтонская мова на сёньня зьяўляецца адзінай кельцкай мовай, якая ня мае будзь-якога афіцыйнага або рэгіянальнага прызнаньня, што зьвязана з артыкулам 2 Канстытуцыі Францыі, паводле фармулёўкі якой вызначаецца статус францускай мовы як мовы Рэспублікі. Напачатку ХІХ ст. арганізацыя Ofis ar Brezhoneg (служба брэтонскай мовы) распачала кампанію па пдатрымцы штодзённага выкарыстаньня мовы ў рэгіёне як у дзелавых дачыненьнях, так і мясцовых зносінах, намаганьні арганізацыі таксама накіраваныя на ўсталяваньне дзьвюхмоўных знакаў і плякатаў для ўстановаў, разьмешчаных у Брэтаніі.
Геаграфія
рэдагаваць
Тэрыторыя распаўсюджаньня брэтонскай мовы знаходзіцца перадусім у рэгіёне Заходняе Брэтаніі, у меншай ступені брэтонская мова таксама распаўсюджаная на ўсходзе паўвострава, дзе яна мае ўжытак разам з мовай галё і францускай мовай. У астатніх рэгіёнах і па-за межамі Францыі мова ўжываецца супольнасьцямі брэтонскіх імігрантаў.
З дыялекталягічнага пункту гледжаньня мова падзяляецца на чатыры дыялекты, назвы якіх адпавядаюць мясцовасьцям, у якіх дыялекты маюць ужываньне, а менавіта карнуайскі, леонскі, трэгорскі і ванскі. Дыялекты не ўтвараюць паміж сабою выразных межаў з прычыны ўтварэньня між сабою дыялектнага кантынуўму. Найбольш адрозным з усіх чатырох дыялектаў зьяўляецца ванскі, што абумоўлена шэрагам уласных фанэтычных асаблівасьцяў.
Статус
рэдагаваць
Адзінай мовай у Францыі з афіцыйным статусам за цяперашнім часам зьяўляецца француская, аднак некаторыя актывісты выступаюць на карысьць прызнаньня моваў меншасьцяў, замацаваньня за імі права на выкладаньне ў школах і месца ў грамадзкім жыцьці[6]. Між тым, у ліпені 2008 року ў Канстытуцыю Францыі былі ўведзеныя папраўкі, згодна зь якімі абвяшчалася пра прыналежнасьць рэгіянальных моваў да францускай спадчыны.
Рэгіянальныя органы ў Брэтаніі ўжываюць брэтонскую ў досыць абмежаванай ступені, напрыклад, пры афармленьні шыльдаў, у местах Брэтаніі існуюць дзьвюхмоўныя вулічныя знакі, падобныя знакі месьцяцца ў рэнскім мэтро.
Асноўная характарыстыка
рэдагавацьФанэтыка
рэдагаваць- Галосныя:
Галосныя гукі ў брэтонскай мове могуць адрозьнівацца паводле даўжыні, падзяляючыся на кароткія і доўгія. Усе ненаціскныя галосныя зьяўляюцца кароткімі, тады як пад націскам яны могуць быць кароткімі або доўгімі. Даўжыня галосных гукаў артаграфічна не пазначаецца, разам з гэтым не ва ўсіх дыялектах магчымае вымаўленьне націскных галосных як падоўжаных. Таксама галосныя гукі могуць быць назалізаванымі, у гэтым выпадку пасьля галоснай на пісьме дадаецца літара ñ або проста знак тыльды над літарай для галоснага гуку, што залежыць ад розных артаграфічных сыстэмаў.
Ніжэй прыведзеныя галосныя гукі ў брэтонскай мове. Курсівам зьлева пазначаныя літары для пазначэньня галосных гукаў у мове, сымбалямі IPA ўказаныя гукі, што адпавядаюць гэтым літарам.
| Пярэдняга шэрагу | Задняга шэрагу | |||
|---|---|---|---|---|
| неагубленыя | агубленыя | неагубленыя | агубленыя | |
| Верхняга ўздыму | i /i/ | u /y/ | ou /u/ | |
| Сярэдне-верхняга ўздыму | e /e/ | eu /ø/ | o /o/ | |
| Сярэдне-ніжняга ўздыму | e /ɛ/ | eu /œ/ | o /ɔ/ | |
| Ніжняга ўздыму | a /a/ | a /ɑ/ | ||
Апрача вышэйпералічаных гукаў існуюць дыфтонгі /ai, ei/.
- Зычныя:
| Білябіяльныя | Лябіядэнтальныя (губна-зубныя) |
Альвэалярныя | Постальвэалярныя | Палятальныя | Вэлярныя (заднеязычныя) |
Увулярныя | Глётальныя | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| звыч. | ляб. | звыч. | ляб. | ||||||||
| Насавыя | m m | n n | gn ɲ | ||||||||
| Выбухныя | звонкія | b b | d d | g ɡ | gw, gou ɡʷ | ||||||
| глухія | p p | t t | k k | kw kʷ | |||||||
| Фрыкатыўныя | звонкія | v v | z, zh z | j ʒ | |||||||
| глухія | f f | s s | ch ʃ | c’h x | h, zh h | ||||||
| Дрыжачыя | r ʁ | ||||||||||
| Апраксыманты | бакавыя | l l | lh ʎ | ||||||||
| сярэднія | y j | u ɥ | w w | ||||||||
Граматыка
рэдагавацьЯк і ў іншых кельцкіх мовах, слоўныя канструкцыі могуць адрозьнівацца дзякуючы выражэньню відам. Напрыклад:
| Брэтонская | Беларуская | Ірляндзкая | Валійская |
| Me zo o komz gant ma amezeg | Я размаўляю са сваім суседам | «Táim ag labhairt le mo chomharsain» | «Dw i’n siarad â fy nghymydog» |
| Me a gomz gant ma amezeg [bep mintin] | Я размаўляю са сваім суседам [штораніцы] | «Labhraím le mo chomharsain [gach maidin]» | «Siaradaf â fy nghymydog [bob bore]» |
- Зьліцьцё прыназоўнікаў:
Як і ў іншых сучасных кельцкіх мовах, займеньнік у брэтонскай мове можа аб’ядноўвацца з папярэднім яму прыназоўнікам, утвараючы асаблівы від прыназоўнікаў.
| Брэтонская | Корнская | Валійская | Ірляндзкая | Гэльская шатляндзкая | Мэнская | Беларуская |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ul levr zo ganin кніга з-мною |
yma lyver genev | mae llyfr gennyf | tá leabhar agam | tha leabhar agam | ta lioar aym | у мяне ёсьць кніга |
| un died zo ganit напой з-мною |
yma diwes genes | mae diod gennyt | tá deoch agat | tha deoch agad | ta jough ayd | у мяне ёсьць напой |
| un urzhiataer zo gantañ кампутар зь-ім |
yma amontyer ganso | mae cyfrifiadur ganddo | tá ríomhaire aige | tha coimpiutair aige | ta co-earrooder echey | у яго ёсьць кампутар |
| ur bugel zo ganti дзіця зь-ёй |
yma flogh gensy | mae plentyn ganddi | tá leanbh aici | tha leanabh aice | ta lhiannoo eck | у яе ёсьць дзіця |
| ur c’harr zo ganimp (або ganeomp) машына з-намі |
yma carr genen | mae car gennym | tá gluaisteán/carr againn | tha càr againn | ta gleashtan/carr ain | у нас ёсьць машына |
| un ti zo ganeoc’h дом з-табой |
yma chi genowgh | mae tŷ gennych | tá teach agaibh | tha taigh agaibh | ta thie eu | у цябе ёсьць дом |
| arc’hant zo ganto (або gante) грошы зь-імі |
yma mona gansans | mae arian ganddynt | tá airgead acu | tha airgead aca | ta argid oc | у нас ёсьць грошы |
- Мутацыі пачатковых зычных:
У брэтонскай мове існуе чатыры тыпы мутацыі зычных, што выражаецца, напрыклад, у ператварэньні звонкіх выбухных у глухія (цьвёрдая мутацыя) або ў зьмяшэньні мяккіх і цьвёрдых мутацыяў (зьмяшаная мутацыя):
| Немутаваныя зычныя |
Мутаваныя | Немутаваныя зычныя |
Мутаваныя | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Цьвёрдая | Зьмяшаная | Мяккая | Асьпіраваная | Цьвёрдая | Зьмяшаная | Мяккая | Асьпіраваная | ||
| m [m] | v [v] | v [v] | |||||||
| b [b] | p [p] | v [v] | v [v] | d [d] | t [t] | t [t] | z [z] | ||
| p [p] | b [b] | f [f] | t [t] | d [d] | z [z] | ||||
| g [ɡ] | k [k] | c’h [ɣ] | c’h [ɣ] | gw [ɡʷ] | kw [kʷ] | w [w] | w [w] | ||
| k [k] | g [ɡ] | c’h [x] | |||||||
Артаграфія
рэдагавацьПершыя брэтонскія тэксты, зьмешчаныя ў Лейдэнскім рукапісе, датуюцца канцом VIII ст. Пазьней артаграфічная сыстэма засноўвалася на прыкладзе францускай мовы. У 1830-х гадох Ле Ганідэкам была апісаная фанэтычная сыстэма мовы.
Напачатку ХХ ст. сыстэма Ле Ганідэка была рэфармаваная групай пісьменьнікаў, вядомай як Emglev ar Skrivanerien. У выніку гэтага была распрацаваная сыстэма, якая дазваляла зрабіць наддыялектную сыстэму з улікам трох дыялектаў — карнуайскага, леонскага і трэгорскага. Гэтая артаграфічная сыстэма, якая стала вядомай як KLT (скарачэньне ад назваў гэтых дыялектаў па-брэтонску: Kerneveg, Leoneg, Tregerieg), была зацьверджаная ў 1911 годзе. У той жа час, аднак, некаторыя іншыя пісьменьнікі заснавалі на аснове сыстэмы Ле Ганідэка сваю ўласную артаграфію для ванскага дыялекту, які меў істотныя адрозьненьні ад астатніх (гл. вышэй).
У 1941 годзе з мэтай распрацаваньня агульнай літаратурнай нормы, якая ўлічвала б асаблівасьці ўсіх дыялектаў, ванская норма і норма KLT былі аб’яднаныя ў сыстэму Peurunvan (па-беларуску: «поўнасьцю адзіная»). Асноўнай рысай гэтага стандарту стала ўжываньне дыграфу zh, што стала своеасаблівым кампрамісам паміж дыялектамі KLT (у якіх на месцы zh вымаўляецца /z/) і ванскім дыялектам (у якім на месцы zh вымаўляецца /h/).
У 1955 року лінгвіст Франсуа Фальшун і група Emgleo Breiz прапанавалі новы варыянт артаграфіі, літары якой былі набліжаныя да рэаліяў францускае мовы. Гэтая артаграфія атрымала назву Orthographie Universitaire (па-брэтонску: Skolveurieg, па-беларуску: «унівэрсытэцкая артаграфія»). Гэтая артаграфічная сыстэма была прызнаная ўладамі Францыі, аднак, між тым, у грамадзтве рэгіёну гэтая сыстэма не атрымала шырокага прызнаньня і цяпер выкарыстоўваецца толькі ў часопісе Brud Nevez і выдавецтве Emgléo Breiz.
У пэрыядзе 1971—1974 гг. быў распрацаваны новы артаграфічны стандарт — etrerannyezhel, які засноўваўся на этымалягічным правапісе.
Сёньня большасьць брэтонскіх пісьменьнікаў ужываюць артаграфію Пэўрунван, гэтая ж сыстэма выкарыстоўваецца ў большасьці брэтонскамоўных школ.
Альфабэт
рэдагавацьПісьмовасьць брэтонскае мовы засноўваецца на лацінскай графіцы і зьмяшчае наступныя літары:
- a, b, ch, c’h, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, w, y, z
Таксама над некаторымі літарамі могуць выкарыстоўвацца дыякрытычныя знакі цыркумфлекс, гравіс, трэма ды тыльда (â, ê, î, ô, û, ù, ü, ñ).
- Адрозьненьні паміж Skolveurieg ды Peurunvan:
Абедзьве артаграфічныя сыстэмы карыстаюцца аднолькавым (гл. вышэй) альфабэтам, аднак сыстэма Skolveurieg адрозьніваецца наяўнасьцю літары é. Найбольш заўважнымі адрозьненьямі зьяўляюцца канчаткі словаў. У Peurunvan канчатковыя шумныя, якія аглушаюцца ў канчатковай пазыцыі і званчэюць у сандгі (сандгі — зьмяненьне гукаў у залежнасьці ад іх месца ва ўрыўку тэксту, напрыклад, у слове ці сказе), адлюстроўваюцца літарай для глухога гуку. Між тым, яны могуць указвацца літарамі для звонкага гуку альбо літарай для глухога перад суфіксам (braz, але brasoc’h).
Акрамя таго, Peurunvan адлюстроўвае рысы KLT, у якіх канчаткі назоўнікаў і прыметнікаў адрозьніваюцца напісаньнем у іх звонкага і глухога адпаведна (напрыклад, brezhoneg, але brezhonek).
Некаторыя прыклады напісаньня аднаго слова паводле розных артаграфіяў:
| Etrerannyezhel (1975) | Peurunvan (1941) | Skolveurieg (1956) |
| glaw | glav | glao |
| piw | piv | piou |
| levr | levr | leor |
| ewid | evit | evid |
| gant | gant | gand |
| anezhi | anezhi | anezi |
| ouzhpenn | ouzhpenn | ouspenn |
| brawañ | bravañ | brava |
| pelec’h | pelec’h | peleh |
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ а б в Fañch Broudic, 2009. Parler breton au XXIe siècle – Le nouveau sondage de TMO-Régions. У тым ліку зьвесткі на 2007 рок — 172 000 чал. у Ніжняй Брэтаніі, ледзь менш за 200 000 па ўсёй Брэтаніі, улічваючы вучняў зь дзьвюхмоўным навучаньнем — 206 000 чал.
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ Données clés sur breton, Ofis ar Brezhoneg
- ^ ICBL information about Breton at breizh.net
- ^ Fañch Broudic, Qui parle breton aujourd’hui? Qui le parlera demain? Brest: Brud Nevez, 1999
- ^ а б Simon Hooper France a 'rogue state' on regional languages Al Jazeera Праверана 16 кастрычніка 2013 г.
Літаратура
рэдагаваць- Desbordes, Yann Petite grammaire du breton moderne. Lesneven: Mouladurioù Hor Yezh, 1990
- Falc’hun, François Le système consonantique du breton avec une étude comparative de phonétique expérimentale. Rennes: Plihon, 1951
- Jackson, Kenneth H. A Historical Phonology of Breton. Dublin: DIAS, 1967
- Kervella, Frañsez Yezhadur bras ar brezhoneg. Brest: Al Liamm, 1947.
- Press, Ian A grammar of modern Breton. Berlin: Mouton de Gruyter, 1986
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць| Вікіпэдыя мае вэрсію брэтонскай мовай |
- Афіцыйны сайт арганізацыі Ofis Publik ar Brezhoneg (брэтон.), (фр.)
- France 3 breizh — Брэтонскі тэлевізійны канал (брэтон.), (фр.)
- Breton Language — эсэ пра моўную сытуацыю брэтонскае мовы (анг.)
- 100 words for the Internet — інтэрнэт-тэрміналёгія па-брэтонску (брэтон.), (фр.), (анг.)
- Breton language, alphabet and pronunciation — апісаньне мовы, Omniglot (анг.)
- Слоўнік і граматыка мовы (анг.)
- Брэтонская мова для пачаткоўцаў (Мурадава) (рас.)
- Брэтонска-беларускі слоўнік, Glosbe