Ашкеназы

Ашкена́зы — субэтнічная група габрэяў, нашчадкаў выхадцаў зь сярэднявечнай Нямеччыны. Складаюць вялікую частку габрэяў Эўропы і Амэрыкі, каля паловы габрэяў Ізраілю. Мова — ідыш.

Тэрмін, які ўжываўся ў сярэднявечнай габрэйскай літаратуры да габрэяў, якія пражывалі на Райне, а затым ва ўсіх германскіх землях у цэлым. У наступным стаў пазначаць не толькі габрэяў Нямеччыны, але і ўсіх габрэяў, якія зьяўляюцца па сваім паходжаньні нашчадкамі габрэйскага насельніцтва Нямеччыны сярэднявечча. У цяперашнім разуменні тэрмін «ашкеназы» ахоплівае ўсю тую частку габрэйскага народа, якая прыналежыць да гэтага сацыяльнага і культурнага комплексу. Гэты тэрмін ужываецца як вызначанае проціпастаўленьне тэрміну сэфарды, які пазначае габрэйскі культурны комплекс, што склаўся ў Гішпаніі і Партугаліі.

Ужываньне тэрміну «ашкенаскае габрэйства» для пазначэньня адмысловай культурнай супольнасьці, якая ўключае суполкі Паўночнай Францыі, Нямеччыны і славянскіх краін, раней вядомыя як Эрэц-Кна‘ан, зафіксавана ўжо ў крыніцах, узыходных да 14 ст.

У адрозненьне ад сэфардаў, дачыненьне якіх да рэлігіі падвергнулася яўнаму зьнешняму ўплыву, ашкенаскія габрэі прытрымваліся суцэльнай нязломнай веры. Ашкенаскія навукоўцы надавалі больш увагі вывучэньню Талмуду і тлумачэньню сьвятых тэкстаў, чым спробам сістэматычнай кадыфікацыі Галахі або стварэньню абагульняючых норм. Аднак ашкенаскія і сэфардзкія культурныя цэнтры ўплывалі адзін на аднаго.

Ашкенаская суполка была заснаваная на прынцыпе манагамнай сям’і паводле ўсталяваньня (Таканот) Гершома бэн Ехуды Мэёр ха-Гала. Яе кіраўніцтва знайшло новыя і пасьпяховыя спосабы для ажыцьцяўлення супольнай аўтаноміі. З цягам часу адрозненьні ў звычаях ашкенаскіх і сэфардзкіх габрэяў выліліся ў аддзеленыя нормы, якія праяўляліся і ў вобразе жыцьця, і ў вымаўленьні іўрыту, у літургіі і ў шрыфце.

У 15 ст. і 16 ст. цэнтар ашкенаскага габрэйства перамясьціўся ў Багемію, Маравію, Польшчу, Беларусь і Летуву. Ужываньне мовы ідыш стала адметнай прыкметай ашкенаскіх габрэяў. Паралельнае развіцьцё сэфардзкіх і ашкенаскіх рэлігійных і сацыяльных правілаў і звычаяў праходзіла пад значным уплывам прац кадыфікатараў Ёсефа Кара і Машэ Ісэрлеса. Кара ў сваім кодэксе «Шулхан арух» часьцей за ўсё прытрымваецца рашэньняў сэфардзкіх паскім (кадыфікатараў). Ісэрлес папоўніў «Шулхан арух» глёсамі (нататкамі-тлумачэньнямі) у тых месцах, дзе ашкенаскія по́скім расхадзіліся ў меркаваньнях з Гнеда. Ашкеназы прынялі рашэньні Ісэрлеса, сэфарды жа палічылі для сябе абавязковымі тлумачэньні Кара.

З 17 ст. павялічваецца колькасць ашкенаскіх габрэяў і значэньне іх узрастае. Пасьля разні габрэяў і пагромаў, учыненых полчышчамі Багдана Хмяльніцкага ў 1648 годзе, шматлікія ашкеназы з Украіны, Польшчы і Беларусі расьсеяліся па Заходняй Эўропе, і некаторыя нават перасеклі Атлянтычны акіян. Праз некалькі пакаленьняў колькасьць ашкеназскіх габрэяў перавысіла колькасьць сэфардаў у краінах Захаду. У канцы 19 ст. у выніку праследаваньняў пачалася масавая эміграцыя ашкеназаў з Расеі ў ЗША. Менавіта тады ашкеназскія габрэі дамагліся лікавай перавагі амаль ва ўсіх суполках Эўропы, ЗША, Аўстраліі, Паўднёвай Афрыкі і Эрэц-Исраэль.

Сэфардзкае габрэйства захавала сваю перавага толькі ў Паўночнай Афрыцы, Італіі, на Блізкім Усходзе і ў краінах Азіі. Перад другой сусьветнай вайной ашкенаскае габрэйства складала 90% ад усяго габрэйскага насельніцтва ў сьвеце. Зьнішчэнне габрэйскага насельніцтва ў Эўропе падчас гітлераўскай акупацыі рэзка паменшыла колькасьць ашкенаскіх габрэяў, такім чынам зьнізіўшы іх колькасную перавагу.

Адносіны паміж ашкенаскімі і сэфардзкімі габрэямі насілі розны характар у залежнасьці ад эпохі і месца. Прыбыцьцё ашкеназаў у Ерусалім у 17 ст. і 18 ст. стварыла напружаныя адносіны з сэфардамі, аднак у пачатку 19 ст. сэфардзкія габрэі дапамаглі ашкеназам дабіцца ад турэцкіх уладаў дазволу аднавіць іх суполку ў Ерусаліме. Абедзьве суполкі існавалі побач, але паасобна. Гэты падзел адлюстроўваецца зараз у Ізраілі і ў складзе Вярхоўнага рабіната.