Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка

	Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка; Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы
Сьцяг	Герб
	Дзяржаўны гімн: «Гімн Азэрбайджанскай ССР»
Афіцыйная мова	расейская, азэрбайджанская
Сталіца	Баку
Найбуйнейшы горад	Баку
Форма кіраваньня Старшыня ЦВК	савецкая дэмакратыя; Мухтар Гаджыеў
Плошча; • агульная	; 86 600 км²
Насельніцтва; • агульнае (1989)	; 7 037 867
Валюта	савецкі рубель

Азэрбайджа́нская Саве́цкая Сацыялісты́чная Рэспу́бліка (коратка АзССР, або Азэрбайджанская ССР)^[a] — саюзная рэспубліка на поўдні СССР, на ўсходзе Закаўказьзя. На ўсходзе амывалася Касьпійскім морам. Плошча АзССР 86,6 тыс. км².

Насельніцтва рэдагаваць

Насельніцтва паводле стану на 1985 год — 6 614 000 чал., зь іх мяшчан 54%. Азэрбайджанцаў у АзССР было 4 709 000 чалавек паводле стану на 1979 год. Астатнія былі армяне, расейцы й інш.

Земскі падзел рэдагаваць

Азэрбайджанская ССР мела адну вобласьць — Нагорна-Карабаская АВ. АзССР дзялілася на 61 раёнаў, таксама мела аўтаномную рэспубліку — Нахічэванская АССР.

АзССР мела 63 месты, 122 пасёлкі гарадзкога тыпу.

Сталіца Азэрбайджанскае ССР — Баку.

Краявід рэдагаваць

Азэрбайджанская ССР мела горную паверхню, каля 1/2 земляў былі занятыя горамі. На паўночным захадзе быў вялікі горны хрыбет — Вялікі Каўказ (сярэдняя вышыня 2500 км), а на паўднёвым захадзе хрыбет — Малы Каўказ (сярэдняя вышыня 2500 км). Паміж Малым і Вялікім Каўказамі знаходзіцца падол — Кура-Араксінскі падол, а на паўднёвым усходзе — Талыскія горы, Ленкаранскі падол. Надвор’е гарачае прыморскае і паступова на захад станавілася ўмераным і зямным^[b]. Сярэдняя цеплыня ліпеня ад 5°C у гарах да 25—27°C на падоле, студзеня адпаведна —10°C і —0°C. Ападкаў ад 200 мм у год на падоле каля Вялікага Каўказу да 1200—1700 мм у Ленкаранскім падоле.

Асноўныя рэкі — Кура і Аракс. Яны суднаходнае. Былі пракопы для паліву: Верхнекарабаскі, Верхнешырванскі і інш. Было Мінгечавурскае вадасховішча.

Землі рудыя, шэрыя на падоле. У гарах рудыя і гліняныя і інш. На Ленкаранскім падоле землі жоўтыя. Расьліннасьць сухіх палёў, паўпустыняў, горных лугоў, а ў гарах рэдкія лісьцевыя лясы.

Мінулае рэдагаваць

Зь IX ст. да н. э. старажытныя дзяржавы: Мана, Мідыя, Атрапатэна, Альбанія (Каўкаская). У 3—9 стст. землі АзССР пад уладаю Пэрсіі, Арабскае дзяржавы. У 9—16 стст. на землях АзССР была дзяржава Шырван. У 11—13 стст. склалася азэрбайджанская народнасьць. У 11—14 стст. пад уладаю манголаў, турак-сэльджукаў, Тымура. У 15—18 стст. землі АзССР былі месцам барацьбы паміж Асманамі і Пэрсіяй. Зь сярэдзіны 18 ст. на землях АзССР было 15 ваяводзтваў, якія былі пад уладаю Пэрсіі. З 1818 па 1823 гады землі АзССР былі далучаныя да Расеі. Яны сталі часткаю губэрняў:

У 1861 годзе было скасаванае прыгоннае права. У канцы 19 ст. Баку стала адзіным месцам здабычы нафты ў Расеі і там жа пачалі стварацца гурткі сацыял-дэмакратаў. У 1905—1907 гадах былі народныя мецяжы. У 1917 годзе пачалі стварацца саветы (Бакінская грамада), аднак уладу на землях АзССР захапілі праціўнікі бальшавікоў — мусавацісты. У 1918 годзе землі АзССР былі захопленыя асманамі, а затым ангельцамі.

Незалежнасьць (1919—1920) рэдагаваць

З 1919 па 1920 гады землі АзССР сталі часткаю незалежнага Азэрбайджану.

Савецкая ўлада (1920—1991) рэдагаваць

У 1920 годзе землі АзССР захопленыя РСФСР. 28 лютага 1920 году створаная Азэрбайджанская ССР. З 12 сакавіка 1922 АзССР у складзе Закаўкаскае СФСР. Зь 5 сьнежня 1936 АзССР стала саюзнаю рэспублікаю, а ЗСФСР перастала існаваць. Улада саветаў існавала да 1991 году.

Узнагароды рэдагаваць

Азэрбайджанская ССР была ўзнагароджаная наступнымі ордэнамі СССР:

Леніна (1935, 1964, 1980)
Кастрычніцкае рэвалюцыі (1970)
Дружбы народаў (1972)

Кампартыя рэдагаваць

Камуністычная партыя Азэрбайджану (коратка КПАз) пачынае сваю дзейнасьць у 1920 годзе. Яна ўзьнікла пад назваю Камуністычная партыя (бальшавікоў) Азэрбайджану.

Паводле стану на 1 студзеня 1986 году КПАз мела 362 966 сябраў і 13 856 кандыдатаў сябраў партыі. 2 522 325 сябраў рабочых саюзаў, 1 249 269 сябраў камсамолу.

Гаспадарка рэдагаваць

Найважнейшыя галіны прамысловасьці:

здабыча нафты й газу
- Апшэронскі паўвостраў
- Кура-Араксінскі падол
- прыморскія мелі
пераапрацоўка нафты (Баку)
мэталюргія
- вытворчасьць сталі
- трубаў
- алюміня
- пракату каляровых мэталяў
горнарудная (акруга Дашкесану)
- здабыча руды і гліны для вытворчасьці алюміня
машынабудаўніцтва
- нафтавае
- хімічнае
- электра-тэхнічнае
радыёэлектроніка і прыборабудаваньне
хімічная і нафтахімічная
- мінэральныя ўгнаеньні
- серная вада
- штучная гума
лёгкая прамысловасьць
- ачыстка бавоўны
- матаньне бавоўны
- трыкатажная
- дыванна-ткацкая
харчовасмакавая прамысловасьць
- вінаробчая
- чайная
- тытунёвая
- кансэрвовая
выраб будаўнічых матэрыялаў

Вытворчасьць электраэнэргіі (паводле стану на 1984) 19,8 млрд кВт/г. Найвялікшыя электрастанцыі — гурт на рацэ Кура (у тым ліку Мінгечавурская і Шамхорская).

Сельская гаспадарка рэдагаваць

Вальная вытворчасьць Азэрбайджанскае ССР у сельскай гаспадарцы ў 1984 годзе вырасла ў 6,5 разоў у параўнаньні з 1940 годам. Сельская гаспадарка мела разьвітую малочна-мясную жывёлагадоўлю. У 1984 годзе было 604 калгасы і 808 саўгасаў. Пасяўная плошча паводле стану на 1984 год была 1 380 000 га ворыва. Плошча паліўных земляў 1 322 000 га (паводле стану на 1984). Галоўная тэхнічная расьліна — бавоўна. Жніво бавоўны быў 824 000 т у 1984 годзе. Былі пасевы збожжавых, вырошчваньне агародніны, бульбы. Зборы вінаграду ў 1984 годзе былі 2 123 000 т. Другая пасьля ГССР асноўная крыніца СССР для вырошчваньня чаю, садавіны. Галоўная галіна жывёлагадоўлі — авечкагадоўля, ядваб.

Жывёлагадоўля была ў асноўным малочна-мясным вытворчасьці і мясной сьвінагадоўлі. Меліся птушкагадоўля, зьверагадоўля, пчалярства.

Транспарт рэдагаваць

Азэрбайджанская ССР мела разьвітую сетку чыгункі і дарог. Чыгунка мела даўжыню 1,9 тыс. км, а для возаў — 28,1 тыс. км (1984), у тым ліку з цьвёрдым покрывам — 25 тыс. км.

Суднаходзтва мелася па рацэ Кура. Галоўны марскі порт — Баку, які меў паромную сувязь зь Кіславодзкам.

Трубаправодныя перавозкі былі з:

Баку (АзССР)—Батумі (ГССР) (нафтапровад)
газаправоды з Азэрбайджанскай ССР у ГССР

Навука рэдагаваць

У 1984 годзе АзССР на 1000 чал. якія былі занятыя ў народнае гаспадарцы, 866 чал. з вышэйшаю і сярэдняю навукаю. У 1985/1986 вучэбных гадах у 18 ВНУ было 108 тыс. студэнтаў, у 77 сярэдніх навучальных установах 77,8 тыс. студэнтаў.

У АзССР была свая асобная Акадэмія навук, якая была заснаваная ў 1945 годзе.

Было 14 тэатраў.