Чынгісхан

Чынгісхан (па-мангольску: Чингис хаан; уласнае імя — Тэмуджын, Цемучын, манг. Тэмжын; 3 траўня 1162 — жнівень 1227. З кітайскай «Чынгісхан» — «сапраўдны кіраўнік») — мангольскі хан, вялікі ваеначальнік, стваральнік сусьветнай дзяржавы, што распалася пасьля ягонай сьмерці, заснавальнік Мангольскай дзяржавы (з 1206), арганізатар заваявальных паходаў у Азію і Ўсходнюю Эўропу, аб’яднальнік Манголіі. Прамыя нашчадкі Чынгісхана па мужчынскай лініі завуцца чынгізіды.

Чынгісхан
па-мангольску: Чингис хаан
Імя пры нараджэньні	Цемучын Борджыгін
Дата нараджэньня	3 траўня 1162 (862 гады таму)
Месца нараджэньня	урочышча Дэлюн-Балдок на беразе ракі Анон, Манголія
Дата сьмерці	18 жніўня 1227 (797 гадоў таму)
Месца сьмерці	Іньчуань[d], Заходняе Ся[d]
Прычына сьмерці	падзеньне з каня[d]
Месца пахаваньня	Mausoleum of Genghis Khan[d]
Занятак	вайскавод, правадыр племені, манарх
Бацька	Есугей Борджыгін
Маці	Оэлун
Жонка	Бортэ, Хулан-хатун, Есугэн
Дзеці	Сыны: Джучы, Чагатай, Угэдэй, Талуй; дочкі: Хаджын, Цэцэйхэн, Алангаа, Тэмулэн, Алдуўун. Ад 2-ой жонкі сыны Кюльхан, Харачар, дачка Дайр-усуна; ад 3-яй — сыны Чахур, Хархад, дачка Чару-наёна.
Подпіс
Чынгісхан у Вікісховішчы

Мангольскі тэкст "Чынгісхан"

Радавод

Са старажытнасьці манголы вядуць поўныя фамільныя сьпісы сваіх продкаў. Радавод Чынгісхана, заснавальніка Мангольскай імпэрыі, быў і застаецца зьвязаным з гісторыяй саміх манголаў.

У 254 годзе нашай эры Бортэ-Чына парадніўся з Гоа-Брудзіў і пасяліўся ў Хэнтэе (цэнтральна-ўсходняя Манголія) ля гары Бурхан-Халдун. Ад яго ў 2-9 пакаленьні нарадзіліся Батцагаан (літар. вельмі белы), Тамачы, Харычар, Уўжым Буўрал (літар. спакойны стары), Саліхажу, Іх нудэн (вялікавокі), Сэмсочы, Харчус.

У 10 калене нарадзіўся Боржыгідай-Мэргэн, першы з мангольскіх князёў, які насіў фамільнае імя Мон. Ён ажаніўся з Монголжын-гоа, адзінай дачкой Харылардай-Мэргена. У 11 калене фамільнае дрэва працягнуў Тарголжын-багатур, што ажаніўся з Барогжын-гоа, ад іх нарадзіліся Добун-Мэргэн і Дуба-Сохор. Жонкай Добун-Мэргена стала Аланаў-гоа, родам з хоры-туматаў (паводле, Рашыд пекла-Дыну, яна была «з племя куралас»).

Пяць дзяцей Аланаў-гоа далі пачатак пяці мангольскім родам — ад Бэлгунотая павёўся род Бэлгунут, ад Бугунотая — Бугунут, ад Буху-хатагі — Хатагін, ад Бухату-салджы — Салджыўт. Пяты — Боданчар, быў адважным ваяром і правадыром, ад яго пайшоў род Барджыгінаў.

Ад чатырох дзяцей Дува-Сохора — Доноя, Догшына, Эмнэга і Эрхэха — пайшлі чатыры племені айратаў. Ужо ў той час сфармавалася мангольская дзяржава, якое пазьней будзе названая Хамаг Мангол (уся Манголія).

Біяграфія

Раньнія гады

Нарадзіўся ва ўрочышчы Дэлюн-Балдок на беразе ракі Анон (у раёне возера Байкал) у сям’і аднаго з мангольскіх правадыроў племя тайчыўтаў Есугей-багатура («багатур» — герой) з роду Борджыгін, і яго жонкі Оэлун з племя анхіратаў. Быў названы ў гонар татарскага правадыра Цемучына, якога Есугей перамог напярэдадні нараджэньня сына. У 9 гадоў Есугей-багатур высватаў сына 10-летняй дзяўчынцы з хунгірацкага роду. Пакінуўшы сына ў сям’і нявесты да паўналецьця, каб лепш пазнаёміліся адзін з адным, ён зьехаў дадому. На зваротным шляху Есугей затрымаўся на стаянцы татараў, дзе яго атруцілі. Калі вярнуўся ў родны ўлус, яму стала блага, і празь некалькі дзён ён сканаў.

Пасьля сьмерці бацькі Цемучына яго прыхільнікі пакінулі ўдоваў (у Есугея было 2 жонкі) і дзяцей Есугея, правадыр клана тайчыўтаў выгнаў сям’ю з наседжаных месцаў, адабраўшы ўсё ейнае быдла. Некалькі гадоў удовы зь дзецьмі жылі ў поўнай галечы, бадзяліся ў стэпах, сілкуючыся карэньнямі, дзічынай і рыбай. Нават улетку сям’я жыла ў нэндзе, робячы запасы на зіму.

Правадыр тайчыўтаў, Таргултай (далёкі сваяк Цемучына), абвясьціўшы сябе ўладаром земляў, калісьці занятых Есугеем, асьцерагаючыся помсты падрастаючага суперніка, стаў перасьледаваць Цемучына. Аднойчы ўзброены атрад напаў на стойбішча сям’і Есугея. Цемучыну ўдалося ўцячы, але яго дагналі і ўзялі ў палон. На яго надзелі калодку — дзьве дошкі з адтулінай для шыі, якія сьцягваліся паміж сабой. Калодка была пакутлівым пакараньнем: чалавек ня меў магчымасьці сам есьці і піць, і нават сагнаць муху з патыліцы. Ён знайшоў спосаб уцячы і схавацца ў маленькім возеры, апускаючыся разам з калодкай у ваду і выстаўляючы з вады толькі нос. Тайчыўты шукалі яго ў гэтым месцы, аднак не змаглі знайсьці; але яго заўважыў адзін сэльдуз, які быў сярод іх, і вырашыў яго выратаваць. Ён выцягнуў з вады маладога Цемучына, вызваліў яго ад калодкі і прывёў ў сваю хаціну, дзе схаваў у калёсах з поўсьцю. Пасьля сыходу тайчыўтаў сэльдуз пасадзіў Цемучына на жаробку, даў зброю і адправіў дадому.

Праз пэўны час Цемучын знайшоў сваю сям’ю. Борджыгіны адразу жа перавандравалі на іншае месца, і тайчыўты больш іх не знайшлі. Пасьля таго Цемучын ажаніўся на сваёй нарачонай Бортэ. Пасагам Бортэ стала шыкоўнае сабалінае футра. Цемучын неўзабаве накіраваўся да самага магутнага з тагачасных стэпавых правадыроў — Тагарыла, хана кераітаў. Тагарыл быў калісьці сябрам бацькі Цемучына, і яму ўдалося заручыцца падтрымкай правадыра кераітаў, нагадаўшы аб гэтым сяброўстве і прынёсшы шыкоўны падарунак — сабалінае футра Бортэ.

Пачатак заваёваў

З дапамогай хана Тагарыла сілы Цемучына сталі паступова расьці. Да яго сталі прыходзіць нукеры; ён зьдзяйсьняў набегі на суседзяў, памнажаючы свае ўладаньні і статкі.

Першымі сур’ёзнымі супернікамі Цемучына аказаліся мэркіты, што дзейнічалі ў хаўрусе з тайчыўтамі. У адсутнасьць Цемучына яны напалі на табар Борджыгінаў і забралі ў палон Бортэ й другую жонку Есугея — Сочыхэл. Цемучын з дапамогай хана Тагарыла і кераітаў, а таксама свайго анды (названага брата) Джамухі з роду джаджыратаў разграміў меркітаў. У гэты самы час пры спробе выкрасьці з уладаньняў Цемучына табун быў забіты брат Джамухі. Пад маркай помсты Джамуха з сваім войскам рушыў на Цемучына. Але не дасягнуўшы посьпеху, правадыр джаджыратаў адступіў.

Першым буйным вайсковым посьпехам Цемучына была вайна супраць татараў, пачатая супольна з Тагарылам каля 1200 году. Татары ў той час зь цяжкасьцямі адбівалі напады цьзіньскіх войскаў, якія ўступілі ў іх уладаньні. Выкарыстаўшы выгоднае становішча, Цемучын і Тагарыл нанесьлі татарам шэраг моцных удараў і захапілі багатую здабычу. Урад Цзінь ва ўзнагароду за разгром татараў прысвоіў стэпавым правадырам высокія тытулы. Цемучын атрымаў тытул «джаўтхуры» (вайсковы камісар), а Тагарыл — «ван» (князь), з гэтага часу ён стаў вядомы як Ван-хан. У 1202 году Цемучын самастойна выступіў супраць татараў. Перад гэтым паходам ён зрабіў спробу рэарганізаваць і дысцыплінаваць войска — выдаў загад, паводле якога катэгарычна забаранялася захопліваць здабычу падчас бою і перасьледу непрыяцеля: начальнікі павінны былі дзяліць захопленую маёмасьць паміж ваярамі толькі пасьля заканчэньня бою.

Перамогі Цемучына прывялі да згуртаваньня яго супернікаў. Склалася цэлая кааліцыя, што ўключала татараў, тайчыўтаў, мэркітаў, айратаў і іншыя плямёны, якая абрала сваім ханам Джамуху. Увесну 1203 адбылася бітва, якая скончылася поўным разгромам сіл Джамухі. Гэтая перамога яшчэ больш узмацніла ўлус Цемучына. У 1202—1203 г. кераітаў узначаліў сын Ван-хана Нілха, што ненавідзеў Цемучына бо Ван-хан аддаваў таму перавагу перад сваім сынам і думаў перадаць яму кераіцкі пасад у абыход Нілхі. Увосень 1203 году войска Ван-хана былі разьбітыя. Яго ўлус перастаў існаваць. Сам Ван-хан загінуў пры спробе зьбегчы да найманаў.

У 1204 гаду Цемучын разьбіў найманаў. Іх уладар Таян-хан загінуў, а яго сын Кучулук уцёк на тэрыторыю Сямірэчча ў краіну каракітаяў. Разам зь ім уцёк яго саюзьнік, мэркіцкі хан Тахто-бэкі. Тамака Кучулук здолеў сабраць разрозьненыя атрады найманаў і кераітаў, заваяваць давер гурхана і стаць даволі значнай палітычнай постацьцю.

Рэформы Вялікага хана

На курултаі ў 1206 годзе Цемучын быў абвешчаны вялікім ханам над усімі плямёнамі — Чынгіс-ханам. Манголія зьмянілася: разрозьненыя і варагуючыя міжсобку мангольскія качавыя плямёны аб’ядналіся ў адзіную дзяржаву.

Тады жа быў выдадзены новы закон: Яса. У ім галоўнае месца займалі артыкулы аб узаемадапамозе ў паходзе і забароне падману даверу. Парушальнікаў гэтых пастановаў каралі сьмерцю, а ворага манголаў, кінутага ягоным ханам, прабачалі і прымалі ў сваё войска. «Дабром» лічылася пэўнасьць і адвага, а «злом» — баязьлівасьць і здрада.

Пасьля таго як Цемучын стаў уладаром усёй Манголіі, яго палітыка яшчэ больш стала адлюстроўваць інтэрасы наёнства. Наёнам патрэбныя былі такія ўнутраныя і вонкавыя мерапрыемствы, якія спрыялі б замацаваньню іх улады і павелічэньню іх прыбыткаў. Новыя заваёўніцкія войны, рабаваньне багатых краінаў павінны былі забясьпечыць пашырэньне сфэры фэўдальнай эксплюатацыі і ўмацаваньне клясавых пазыцыяў наёнаў.

Адміністрацыйная сыстэма, створаная пры Чынгісхане, была прыстасаваная да ажыцьцяўленьня гэтых мэтаў. Усё насельніцтва ён падзяліў на дзясяткі, сотні, тысячы і тумэны (дзесяць тысячаў), зьмяшаўшы тым самым плямёны і роды і прызначыўшы камандзірамі над імі адмыслова адабраных людзей з набліжаных і нукераў. Усе дарослыя і здаровыя мужчыны лічыліся ваярамі, якія ў мірны час вялі сваю гаспадарку, а ў ваенны час браліся за зброю. Такая арганізацыя забясьпечыла Чынгісхану магчымасьць павялічыць свае ўзброеныя сілы прыкладна да 95 тыс. ваяроў.

Асобныя сотні, тысячы і тумэны разам з тэрыторыяй для качаваньня аддаваліся ў валоданьне таму або іншаму наёну. Вялікі хан, лічачы сябе ўласьнікам усёй зямлі ў дзяржаве, раздаваў зямлю і аратаў у валоданьне наёнам, з умовай, што тыя будуць за гэта спраўна выконваць вызначаныя павіннасьці. Найважнейшай павіннасьцю была вайсковая служба. Кожны наён быў абавязаны па першым патрабаваньні сюзэрэна выставіць у поле вызначаную колькасьць ваяроў. Наён у сваю чаргу мог эксплюатаваць працу аратаў, раздаючы ім на пашу сваё быдла або прыцягваючы іх непасрэдна да працы ў сваёй гаспадарцы. Дробныя наёны служылі буйным.

Пры Чынгісхане было ўзаконенае занявольваньне аратаў, забаронены самавольны пераход з аднаго дзясятка, сотні, тысячы або тумэна ў іншы. Гэтая забарона азначала ўжо фармальнае прымацаваньне аратаў да зямлі наёнаў — за адкачоўваньне з уладаньняў арату пагражала сьмяротнае пакараньне.

Адмыслова сфармаваны ўзброены атрад асабістых целаахоўнікаў, так званы кешык, карыстаўся выключнымі прывілеямі і прызначаўся галоўным чынам для барацьбы супраць унутраных ворагаў хана. Кешыктэны падбіраліся з наёнаўскай моладзі і знаходзіліся пад асабістым камандаваньнем самога хана, быўшы па-сутнасьці ханскай гвардыяй. Спачатку ў атрадзе лічылася 150 кешыктэнаў. Акрамя таго, быў створаны адмысловы атрад, які павінен быў заўсёды знаходзіцца ў авангардзе і першым уступаць у бой з супернікам. Ён быў названы атрадам волатаў.

Чынгісхан узьвёў у культ пісаны закон, быў прыхільнікам цьвёрдага правапарадку. Ён стварыў сетку лініяў камунікацыяў у сваёй імпэрыі, кур’ерскую сувязь у буйным маштабе для вайсковых і адміністрацыйных мэтаў, арганізаваў выведку, у тым ліку і эканамічную.

Чынгісхан падзяліў краіну на два «крыла». На чале правага крыла ён паставіў Баорчу, на чале левага — Мухалі, двух сваіх найбольш руплівых і выпрабаваных паплечнікаў. Пасада і званьні старэйшых і вышэйшых ваеначальнікаў — сотнікаў, тысяцкіх і цемнікаў — ён зрабіў спадчыннымі ў родзе тых, хто сваёй дбайнай службай дапамог яму авалодаць ханскім пасадам.

Заваяваньне Паўночнага Кітая

Пайцза Чынгісхана

У 1207—1211 гадах манголы заваявалі зямлю кыргызаў і ўйгураў, гэта значыць падпарадкавалі сабе практычна ўсе асноўныя плямёны і народы Сыбіры, абклаўшы іх данінай. У 1209 году Чынгісхан заваяваў Сярэднюю Азію і зьвярнуў свой погляд на поўдзень.

Перад заваяваньнем Кітая Чынгісхан вырашыў забясьпечыць усходнюю мяжу, захапіўшы ў 1207 годзе дзяржаву тангутаў Сі-Ся, што раней адваявалі Паўночны Кітай у дынастыі кітайскіх імпэратараў Сун і стварылі сваю дзяржаву, якая разьмяшчалася паміж яго ўладаньнямі і дзяржавай Цзінь. Захапіўшы некалькі ўмацаваных гарадоў, улетку 1208 «Праўдзівы ўладар» адышоў да Лунцзіню падчас нясьцерпнай сьпякоты, якая выпала на той год. Тым часам да яго дайшлі зьвесткі, што яго старыя ворагі Тахта-бэкі і Кучлук рыхтуюцца да новай вайны з ім. Папярэджваючы іх уварваньне і дбайна падрыхтаваўшыся, Чынгісхан разьбіў іх ушчэнт у бітве на беразе Іртыша. Тахта-бэкі апынуўся ў ліку загінулых, а Кучлук выратаваўся ўцёкамі і знайшоў прытулак у каракітаяў.

Здаволены перамогай, Цемучын зноў накіроўвае свае войскі супраць Сі-Ся. Пасьля перамогі над войскам кітайскіх татараў ён захапіў крэпасьць і праход у Вялікай Кітайскай сьцяне і ў 1213 годзе ўварваўся непасрэдна ў саму Кітайскую імпэрыю, дзяржаву Цзінь і прайшоў да Няньсі ў правінцыі Ханьшу. З усё большай зацятасьцю Чынгісхан вёў свае войскі, высьцілаючы дарогу трупамі, у глыб кантынэнта і ўсталяваў сваю ўладу нават над правінцыяй Ляодун, цэнтральнай у імпэрыі. Некалькі кітайскіх ваеначальнікаў, бачачы, што мангольскі заваёўнік атрымлівае нязьменныя перамогі, перайшлі на ягоны бок. Гарнізоны здаваліся бяз бою.

Замацаваўшы сваё становішча ўздоўж усёй Вялікай Кітайскай сьцяны, увосень 1213 Цемучын пасылае тры войскі ў розныя канцы Кітайскай імпэрыі. Адно зь іх, пад камандаваньнем трох сыноў Чынгісхана — Джучы, Чагатая і Ўгедэя, накіравалася на поўдзень. Іншае пад правадырствам братоў і ваеначальнікаў Цемучына, рушыла на ўсход да мора. Сам Чынгісхан і яго малодшы сын Талуй на чале асноўных сіл выступілі ў паўднёва-ўсходнім кірунку. Першае войска прасунулася да самога Ханана і, захапіўшы дваццаць восем гарадоў, далучылася да Чынгісхана на Вялікай Заходняй дарозе. Войска пад камандаваньнем братоў і ваеначальнікаў Цемучына захапіла правінцыю Ляо-сі, а сам Чынгісхан скончыў свой трыюмфальны паход толькі пасьля таго, як дасягнуў марскога скалістага мыса ў правінцыі Шаньдунь. Але ці то асьцерагаючыся міжусобіцаў, ці то зь іншых прычынаў ён вырашае ўвесну 1214 году вярнуцца ў Манголію і ўкладае з кітайскім імпэратарам мір, пакінуўшы таму Пэкін. Аднак не пасьпеў правадыр манголаў сыйсьці за Вялікую Кітайскую сьцяну, як кітайскі імпэратар перавёў свой двор далей, у Кайфын. Гэты крок быў успрыняты Цемучынам як праява варожасьці, і ён зноў увёў войскі ў імпэрыю, на гэты раз асуджаную на згубу. Вайна працягнулася.

Войскі чжурчжэняў у Кітаі ваявалі з манголамі да 1235 году па ўласнай ініцыятыве, але былі разьбітыя і зьнішчаныя пераемнікам Чынгісхана Ўгэдэем.

Барацьба з Кара-кіданьскім ханствам

Мапа 1200 г.

Мангольская імперыя 1227 года.

Усьлед за Кітаем Чынгісхан рыхтаваўся да паходу ў Казахстан і Сярэднюю Азію. Асабліва яго прыцягвалі квітнеючыя гарады Паўднёвага Казахстана і Жэтысу. Ажыцьцявіць свой плян ён вырашыў праз даліну ракі Або, дзе разьмяшчаліся багатыя гарады і правіў імі даўні вораг Чынгісхана — хан найманаў Кучлук.

Пакуль Чынгісхан заваёўваў усе новыя гарады і правінцыі Кітая, зьбеглы найманскі хан Кучлук папрасіў прытуліўшага яго гурхана дапамагчы сабраць рэшткі войска, разьбітага ля Іртыша. Сабраўшы даволі моцнае войска, Кучлук уклаў супраць свайго сюзэрэна хаўрус з шагам Харэзма Мухамадам, які дагэтуль плаціў даніна каракітаям. Пасьля кароткай, але рашучай ваеннай кампаніі саюзьнікі засталіся ў вялікім выйгрышы, а гурхан быў змушаны адмовіцца ад улады на карысьць няпрошанага госьця. У 1213 годзе гурхан Чжылугу сканаў, і найманскі хан стаў поўнаўладным кіраўніком Сямірэчча. Пад яго ўладу перайшлі Сайрам, Ташкент, паўночная частка Фэрганы. Стаўшы непрымірымым супернікам Харэзма, Кучлук пачаў у сваіх уладаньнях перасьледы мусульманаў, чым выклікаў нянавісьць аселага насельніцтва Жытысу. Кіраўнік Койлыка (у даліне ракі Або) Арслан-хан, а затым і кіраўнік Алмалыка Бу-зар адышлі ад найманаў і абвесьцілі сябе падданымі Чынгісхана.

У 1218 году атрады Джэбэ сумесна з войскамі кіраўнікоў Койлыка і Алмалыка ўварваліся ў землі каракітаяў. Манголы заваявалі Сямірэчча і Ўсходні Туркестан, якімі валодаў Кучлук. У першай жа бітве Джэбэ разграміў найманаў. Манголы дазвалялі мусульманам публічнае набажэнства, забароненае раней найманами, што спрыяла пераходу ўсяго аселага насельніцтва на бок манголаў. Кучлук, ня здолеўшы арганізаваць супраціў, уцёк у Аўганістан, дзе быў злоўлены і забіты. Жыхары Баласагуна адкрылі браму манголам, за што места атрымала назву Габалык «добры горад». Перад Чынгісханам адкрылася дарога ў межы Харэзма.

Заваёва Сярэдняй Азіі

На захад

Пасьля заваёвы Кітая і Харэзма вярхоўны ўладар мангольскіх кланавых правадыроў Чынгісхан паслаў на выведку «заходніх земляў» моцны кавалерыйскі корпус пад камандаваньнем Джэбэ й Субэдэя. Яны прайшлі па паўднёвым беразе Касьпійскага мора, затым, пасьля спусташэньня Паўночнага Ірана, прайшлі ў Закаўказьзе, разьбілі грузінскае войска (1222) і, прасоўваючыся на поўнач уздоўж заходняга берага Касьпійскага мора, сустрэлі на Паўночным Каўказе аб’яднанае войска полаўцаў, лезьгінаў, чаркесаў і аланаў. Адбыўся бой, які ня меў рашучых наступстваў. Тады заваёўнікі занесьлі раскол у шэрагі непрыяцеля. Яны адарылі полаўцаў і абяцалі іх не чапаць. Апошнія сталі разыходзіцца па сваіх качэўях. Скарыстаўшыся гэтым, манголы лёгка разьбілі аланаў, лезьгінаў і чаркесаў, а затым разьбілі па частках і полаўцаў. У пачатку 1223 гады манголы ўварваліся ў Крым, узялі горад Сурож (Судак) і зноў рушылі ў палавецкія стэпы.

Полаўцы зьбеглі на Русь. Сыходзячы ад мангольскага войска, хан Кацян праз сваіх амбасадараў прасіў не адмовіць яму ў дапамозе свайго зяця Мсьціслава Заліхвацкага, а таксама Мсьціслава III Раманавіча, кіруючага вялікага князя Кіеўскага. У пачатку 1223 году ў Кіеве быў скліканы вялікі княскі зьезд, дзе была дасягнутая дамова, што ўзброеныя сілы князёў Кіеўскага, Галіцкага, Чарнігаўскага, Северскага, Смаленскага і Валынскага княстваў, аб’яднаўшыся, павінны падтрымаць полаўцаў. Зборным месцам для рускай аб’яднанай раці быў прызначаны Дняпро, блізу выспы Хортыца. Тут і былі сустрэтыя пасланцы з мангольскага лягера, якія прапаноўвалі рускім вайскаводам парваць зьвяз з полаўцамі і вярнуцца на Русь. Улічваючы досьвед полаўцаў (якія ў 1222 году паддаліся на ўгаворы манголаў парушыць свой хаўрус з аланамі, пасьля чаго Джэбэ разьбіў аланаў і напаў на полаўцаў) Мсьціслаў замардаваў пасланцаў. У бітве на рацэ Калка войскі Данііла Галіцкага, Мсьціслава Заліхвацкага і хана Кацяна, не апавясьціўшы астатніх князёў вырашылі самастойна «расправіцца» з манголамі пераправіліся на ўсходні бераг, дзе 31 траўня 1223 гады былі цалкам разгромленыя пры пасіўным сузіраньні гэтай крывавай бітвы з боку асноўных рускіх сіл на чале з Мсьціславам III, якія разьмясьціліся на ўзвышаным процілеглым беразе Калкі.

Мсьціслаў III пабудаваў агароджу і на працягу трох дзён пасьля бітвы трымаў абарону, а затым пайшоў на дамову з Джэбэ й Субэдаем аб складаньні зброі і вольным адыходзе на Русь, бо, маўляў, ён ня ўдзельнічаў у бітве. Аднак ён, яго войска і князі былі вераломна палоненыя манголамі і жорстка закатаваныя як «здраднікі ўласнаму войску».

Пасьля перамогі манголы арганізавалі перасьлед рэшткаў рускага войска (толькі кожны дзясяты ваяр вярнуўся з Прыазоўя) руйнуючы на дняпроўскім кірунку гарады і вёскі, захопліваючы ў палон мірных жыхароў. Аднак дысцыплінаваныя мангольскія ваеначальнікі ня мелі загада затрымлівацца на Русі. Неўзабаве яны былі адкліканыя Чынгісханам, які палічыў, што асноўная задача выведнага паходу на захад пасьпяхова вырашаная. На зваротным шляху ў вусьця Камы, войскі Джэбэ й Субэдэя пацярпелі сур’ёзную паразу ад валжанскіх булгараў, якія адмовіліся прызнаць над сабой уладу Чынгісхана. Пасьля гэтай няўдачы манголы спусьціліся ўніз да Саксіну і прыкасьпійскімі стэпамі вярнуліся ў Азію, дзе ў 1225 году злучыліся з галоўнымі сіламі мангольскага войска.

Пакінутым у Кітаі мангольскім войскам спадарожнічаў такі ж посьпех, што і войскам у Заходняй Азіі. Мангольская імпэрыя была пашыраная за кошт некалькіх новых заваяваных правінцыяў, што ляжалі на поўнач ад Жоўтай ракі, за выключэньнем аднаго-двух гарадоў. Пасьля сьмерці імпэратара Сюінь-Цзуна ў 1223 годзе Паўночная Кітайская імпэрыя практычна спыніла сваё існаваньне, і межы Мангольскай імпэрыі амаль супалі зь межамі Цэнтральнага і Паўднёвага Кітая, які кіраваўся імпэратарскай дынастыяй Сун.

Сьмерць Чынгісхана

Пасьля вяртаньня з Цэнтральнай Азіі Чынгісхан яшчэ раз правёў сваё войска па Заходнім Кітаі. У 1225 або ў пачатку 1226 году Чынгісхан распачаў паход на краіну тангутаў. Падчас гэтай кампаніі астролягі паведамілі правадыру манголаў, што пяць плянэтаў знаходзяцца ў неспрыяльных суадносінах. Забабонны правадыр манголаў палічыў, што яму пагражае небясьпека. Пад уладай благога прадчуваньня грозны заваёўнік адправіўся дадому, але па дарозе захварэў і 25 жніўня 1227 году памёр.

Паводле завяшчаньня, пераемнікам Чынгісхана стаў яго трэці сын Угедэй. Датуль, пакуль ня будзе ўзятая сталіца Сі-Ся Чжунсін, сьмерць вялікага кіраўніка павінна была захоўвацца ў таямніцы. Пахавальная працэсія зрушылася з стаўкі Вялікай Арды на поўнач, да ракі Анон. Завяшчаньне мангольскага ўладара выконвалася з такой дбайнасьцю, што людзей, якія трапляліся насустрач працэсіі, забівалі. Праз роднае месца яго цела пранесьлі жонкі, і ўрэшце ён быў пахаваны ў багатай магільні ў даліне Анона. Пры пахаваньні былі праведзеныя містычныя абрады, якія закліканыя былі абараніць месца, дзе быў пахаваны Чынгісхан. Месца яго пахаваньня дагэтуль ня знойдзена, хаця шукалі шмат.

Асоба Чынгісхана

Асноўныя крыніцы, па якіх мы можам меркаваць аб жыцьці і асобе Чынгісхана, былі складзеныя ўжо пасьля яго сьмерці (асабліва важнае сярод іх «Патаемнае паданьне»). Хоць іх верагоднасьць не зусім відавочная, з гэтых крыніцаў мы атрымліваем даволі падрабязныя зьвесткі як аб выглядзе Чынгісхана (высокі рост, дужы целасклад, шырокі лоб, доўгая барада), гэтак і аб рысах яго характару. Паходзячы з народа, які стаяў у той час на самой нізкай ступені культуры, Чынгісхан быў пазбаўлены ўсякай адукацыі, ня меў магчымасьці засвоіць тыя веды, якім загадаў навучаць сваіх сыноў, і да канца жыцьця ня ведаў іншай мовы, акрамя мангольскай. З здольнасьцямі ваеначальніка ён спалучаў арганізатарскія здольнасьці, непахісную волю і самакантроль. Шчодрасьцю і ветлівасьцю ён валодаў у дастатковай ступені, каб захаваць прыхільнасьць сваіх паплечнікаў. Не адмаўляючы сабе ў радасьцях жыцьця, ён пазьбягаў празьмернасьцяў, несумяшчальных зь дзейнасьцю кіраўніка і ваеначальніка, і дажыў да старэчых гадоў, захаваўшы ў поўнай сіле свае разумовыя здольнасьці.

Вынікі праўленьня

Пры заваяваньні найманаў Чынгісхан пазнаёміўся з пачаткамі пісьмовага справаводзтва, частка найманаў паступіла на службу да Чынгісхана і была першымі чыноўнікамі ў мангольскім дзяржаве і першымі настаўнікамі манголаў. Верагодна, Чынгісхан спадзяваўся пасьля замяніць найманаў этнічнымі манголамі, паколькі загадаў знатным мангольскім юнакам, у тым ліку і сваім сынам, вучыцца мове і пісьменнасьці найманаў. Пасьля распаўсюджваньня мангольскага валадарства, яшчэ пры жыцьці Чынгісхана, манголы карысталіся таксама паслугамі кітайскіх і пэрсідзкіх чыноўнікаў.

У вобласьці зьнешняй палітыкі Чынгісхан імкнуўся да максымальнага пашырэньня межаў падуладнай яму тэрыторыі. Для стратэгіі і тактыкі Чынгісхана былі характэрныя дбайная разьведка, раптоўны напад, імкненьне разьдзяліць сілы праціўніка, наладжваньне засад з выкарыстаньнем спэцыяльных атрадаў, якія б заваблівалі непрыяцеля, манэўраваньня буйнымі масамі коньніцы і г. д.

Чынгісхан разглядаецца ў розных краінах — ад Манголіі і Турцыі (пазытыўна) да Кітая (зьмешана; ў адпаведнасьці з сучаснай ідэалёгіяй «Zhonghua minzu» ён лічыцца героем Кітая) і сярэднеазіяцкіх краінаў (хутчэй нэгатыўна) — як вялікі палкаводзец і стваральнік велізарнай дзяржавы. Ён аб’яднаў пад адзіным палітычным кантролем розныя ўчасткі Вялікага шоўкавага шляху, зьвязаўшы Захад, Цэнтральную Азію і Далёкі Ўсход і, такім чынам, пашырыўшы гарызонты гэтых трох культурных зонаў. Некаторыя гісторыкі адзначаюць прымяненьне Чынгісханам у кіраваньні дзяржавай прынцыпаў мэрытакратыі, узвышэньня дастойных, талерантнасьць да іншых рэлігій, сацыяльную справядлівасьць.

Тэмуджынам і яго нашчадкамі зьмеценыя з твару зямлі вялікія і старажытныя дзяржавы: дзяржава Харэзмшахаў, Кітайская імпэрыя (зьнікла бясьсьледна), Багдадзкі халіфат, скораная вялікая частка рускіх княстваў. Велічэзныя тэрыторыі былі пастаўлены пад кіраваньне стэпавага закона «Яса».

У 1220 Чынгісхан заснаваў Каракарум — сталіцу Мангольскай імпэрыі.

Месца, дзе знаходзіцца Каракорум, у нашыя дні

Патомкі Чынгісхана

У Тэмуджына і яго ўлюбёнай жонцы Бартэ было чатыры сына: Джучы, Чагатай, Угэдэй, Талуй. Толькі яны і іх нашчадкі маглі прэтэндаваць на вышэйшую ўладу ў дзяржаве. У Тэўджына і Бартэ таксама былі дочкі:

• Хаджын-бэгі, жонка Буту-гургэна з роду ікірэс;
• Цэцэйхэн (Чычыган), жонка Іналчы, малодшага сына кіраўніка айратаў Худуха-бэкі;
• Алангаа (Алагай, Алаха), якая выйшла замуж за наёна ангутаў Буянбалд;
• Тэмулэн, жонка Шыку-гургэна, сына Алчы-наёна з хангірадаў, племя яе маці Бартэ;
• Алдуўн (Алталун), якая выйшла замуж за Заўтар-сэцэна, наёна хангірадаў.

У Тэмуджына і яго другой жонкі мяркіткі Хулан-хатун, дачкі Дайр-усуна, былі сыны Кюльхан (Хулугэн, Кулкан) і Харачар; а ад татаркі Есугэн (Есукат), дачкі Чару-наёна — сыны Чахур (Джаўр) і Хархад.

Сыны Чынгісхана працягнулі справу Залатой дынастыі і кіравалі манголамі, а таксама заваяванымі землямі, грунтуючыся на «Вялікай Ясе» Чынгісхана аж да 20-х гадоў XX стагодзьдзя. Нават манчжурскія імпэратары, якія кіравалі Манголіяй і Кітаем з XVI па XIX стагодзьдзе, былі нашчадкамі Чынгісхана, так як для сваёй легітымнасьці жаніліся на мангольскіх прынцэсах з залатой фамільнай дынастыі Чынгісхана. Першы прэм’ер-міністар Манголіі XX стагодзьдзя Чын Ван Хандорж (1911—1919), а таксама кіраўнікі Нутранай Манголіі (да 1954) зьяўляліся прамымі нашчадкамі Чынгісхана. Патомкамі Чынгісхана былі між іншымі Тамэрлян і маці магольскага імпэратара Бабура.

Фамільны звод Чынгісхана вядзецца да XX стагодзьдзя; ў 1918 годзе рэлігійны кіраўнік Манголіі Багдо-гэген выдаў загад аб захаваньні Ўргійн бічыг (фамільнага сьпісу) мангольская князёў. Гэты помнік захоўваецца ў музэі і называецца «Шастра дзяржавы Манголія» (Мангол Улсын шастыр). Многія прамыя нашчадкі Чынгісхана зь яго Залатога роду жывуць у Манголіі і Ннутранай Манголіі (КНР), а таксама ў іншых краінах.

Дзень памяці

• Лічыцца, што ў 1220 годзе ў гонар Чынгісхана быў названы горад Чынгі-Тура (зараз — Цюмень);
• З 1925 году Манголія мае ўласную валюту — мангольскі тугрык. На банкнотах памерам 500, 1000, 5000, 10000 и 20000 тугрыкаў разьмешчаная выява Чынгісхана;
• У 2000 годзе часопіс «TIME» абвясьціў Чынгісхана чалавека тысячагодзьдзя;
• У 2005 годзе міжнародны аэрапорт Буянт-Уха ва Ўлан-Баторы быў перайменаваны ў Аэрапорт імені Чынгісхана;
• У 2008 годзе на перакрыжаваньні аўтамабільных дарог каля міжнароднага аэрапорта Ўлан Батора быў усталяваны помнік Чынгісхану.

Асоба Чынгісхана ў сучаснай культуры

Кінэматограф

• «Заваёўнік» (The Conqueror), ЗША, 1956
• «Чынгісхан» (Genghis Khan), Вялікабрытанія-ФРГ-Югаславія-ЗША, 1965
• «Чынгісхан, гісторыя жыцьця» (Genghis Khan, The Story of a Lifetime), ЗША, 1992
• «Мангол» (Mongol), ФРГ-Казахстан-Расея-Манголія, 2007
• «Чынгісхан: Да краю замлі і мора» (Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea), Японія-Манголія, 2007

Літаратура

• «Чынгіз-хан» (раман з трылёгіі В. Г. Яна «Нашэсьце манголаў»), 1939

Музыка

• «Чынгіс-хан» (Dschinghis Khan), нямецкая поп-група, створаная ў 1979
• «Чынгіс-хан» (Genghis Khan), песьня брытанскай рок-групы «Iron Maiden» з альбома «Killers», 1981.

Храналёгія асноўных падзеяў

• 1162 — нараджэньне Тэмуджына (таксама верагодныя даты — 1155 і 1167)
• 1184 (прыблізная дата) — узяцьце ў палон мяркітамі жонкі Тэмуджына — Бартэ
• 1185 — вызваленьне Бартэ, нараджэньне першага сына Тэмуджына — Джучы
• 1185/86 — нараджэньне другога сына Тэмуджына — Чагатая
• 1186 — нараджэньне трэцяга сына Тэмуджына — Угэдэя, першы ўлус Тэмуджына
• 1190 — нараджэньне чацьвёртага сына Тэмуджына — Талуя
• 1196 — аб’яднаныя сілы Тэмуджына, Тагарыл-хана і войскаў Цзінь наступаюць на татар
• 1199 — нападзеньне і перамога аб’яднаных сілаў Тэмуджына, Ван-хана і Джамухі над племенем найманаў
• 1200 — нападзеньне і перамога аб’яднаных сілаў Тэмуджына і Ван-хана над племенем тайчыўтаў
• 1202 — нападзеньне і зьнішчэньне Тэмуджынам племені татараў
• 1203 — барацьба з кераітамі, племенем Ван-хана, перамога над імі
• 1204 — перамога над найманамі і мяркітамі
• 1205 — захоп Тэмуджынам Джамухі
• 1206 — прысваеньне Тэмуджыну на курултаі тытула «Чынгісхан»
• 1207—1210 — вайна зь дзяржавай тангутаў Сі Ся
• 1215 — падзеньне Пэкіна
• 1219—1223 — заваяваньне Сярэдняй Азіі
• 1223 — перамога манголаў на чале з Субэдэем і Джэбе на рацэ Калка над расейска-палавецкім войскам
• 1226 — новая вайна зь Сі Ся
• 1227 — перамога над Сі Ся. Сьмерць Чынгісхана

Літаратура

• Боржыгін Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005. (малаял.)
• Д’Оссон К. Ад Чингисхана до Тамерлана. Париж, 1935.
• Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. М.: Восточная литература, 2006. ISBN 5-02-018521-3
• Рашид ад-Дин Фазлуллах Хамадани. Собрание летописей. Т. 1. Кн. 1. Пер. Л. А. Хетагурова, 1952
• Рашид ад-Дин Фазлуллах Хамадани. Собрание летописей. Т. 1. Кн. 2. Пер. О. И. Смирновой, 1952;
• Юань-чао би-ши. Тайное предание монголов. Пер. З. А. Козіна, 1941;
• Юань ши. История династии Юань. — М.: Пекин, 1976.

Вонкавыя спасылкі

Чынгісхан — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Мангольскія заваёвы
• Татара-манголы
• Батула. Чынгіс-хан
• Сумбур. Асобы Чынгісхана
• Чынгісхан. Біяграфія (рас.) Архіўная копія
• Чынгісхан — Сусьветная гісторыя
• ЧИНГИСХАН — Биографии знаменитых личностей (рас.)
• Скрыньнікаў Р. Г. Мангольскае нашэсьце
• Захоп Русі мангола-татарамі\\Мапа
• Асноўныя моманты жыцьця Чынгісхана (рас.) Архіўная копія
• Каваль стэпнай маралі(недаступная спасылка)
• Тэмучын — карацель неразумных(недаступная спасылка)
• Правіла боя(недаступная спасылка)
• Мангольскае іга за кітайскай сьцяной(недаступная спасылка)