Чарлз Дарвін

Чарлз Дарвін
	Чарлз Дарвін
	па-ангельску: Charles Robert Darwin
Дата нараджэньня	12 лютага 1809[…]
Месца нараджэньня	Шрусбэры[d], Шропшыр, Ангельшчына, Вялікабрытанія[d];
Дата сьмерці	19 красавіка 1882[…] (73 гады)
Месца сьмерці	Даўн-гаўс[d];
Месца пахаваньня	Ўэстмінстэрскае абацтва;
Месца вучобы	Коледж Хрыста[d]; Медыцынская школа Эдынбургскага ўніверсітэта[d]; школа Шрусбэры[d] (1825); Кембрыдзкі ўнівэрсытэт; Эдынбурскі ўнівэрсытэт;
Занятак	геоляг, падарожнік-дасьледнік, пісьменьнік-падарожнік, этоляг, натураліст, філёзаф, пісьменьнік, батанік
Навуковая сфэра	Прыродазнаўства
Месца працы	Каралеўскае геаграфічнае таварыства[d];
Вядомы як	Кругасьветнае вандраваньне на караблі «Бігл»,; Паходжаньне відаў,; Натуральны адбор
Сябра ў	Лёнданскае каралеўскае таварыства, Нямецкая акадэмія навук Леапальдына[d], Швэдзкая каралеўская акадэмія навук, Амэрыканскае філязофскае таварыства[d], Вугорская акадэмія навук, Сылескае таварыства патрыятычнай культуры[d], Амэрыканская акадэмія мастацтваў і навук[d], Нідэрляндзкая каралеўская акадэмія навук[d], Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі[d], Заалагічнае таварыства Лондана[d], Француская акадэмія навук, Расейская акадэмія навук, Пруская акадэмія навук[d], Каралеўскае геаграфічнае таварыства[d], Баварская акадэмія навук[d], Турынская акадэмія навук[d] і Plinian Society[d]
Навуковая ступень	бакаляўр мастацтваў[d] (1832), магістар мастацтваў[d] (1837) і доктар кананічнага і грамадзянскага права[d]
Навуковы кіраўнік	Джон Стывэнс Хэнслоў,; Адам Сэдвік
Вучні	Джозэф Дальтон Хукер,; Томас Гэнры Хакслі
Бацька	Robert Darwin[d]
Маці	Susannah Wedgwood[d]
Дзеці	Anne Darwin[d], Francis Darwin[d], William Erasmus Darwin[d], Henrietta Darwin[d], Джордж Говард Дарвін[d], Leonard Darwin[d], Horace Darwin[d], Charles Waring Darwin[d], Elizabeth Darwin[d] і Mary Eleanor Darwin[d]
Узнагароды	Каралеўскі мэдаль[d] (1853) ; Сябра Лінееўскага таварыства[d] сябра Каралеўскага геаграфічнага таварыства[d] сябра Лёнданскага каралеўскага таварыства[d] мэдаль Бэйлі[d] (1879) Fellow of the Geological Society of London[d] прэмія Брэса[d] (1875) ганаровы доктар Лейдэнскага ўнівэрсытэту[d] (1875) ганаровы сябра Каралеўскага таварыства Тэ Апарангі[d] (1871)
Подпіс
	Чарлз Дарвін у Вікісховішчы

Чарлз Робэрт Да́рвін (па-ангельску: Charles Robert Darwin; 12 лютага 1809, Шрусбэры, Шропшыр, Ангельшчына — 19 красавіка 1882, Даўн-гаўс, Кент) — ангельскі прыродазнаўца, стваральнік тэорыі эвалюцыі ў біялёгіі (дарвінізм). Прапанаваў і даказаў тэорыю, паводле якой усе віды ўзьніклі ў выніку эвалюцыі й паходзяць ад аднаго ці некалькіх агульных прародзічаў. Адным з асноўных паняцьцяў тэорыі быў натуральны адбор. Яшчэ пры жыцьці Дарвіна ягоная ідэя, паводле якой мае месца эвалюцыя, была прызнаная навуковай супольнасьцю і ўсім грамадзтвам. У той жа час вучэньне пра натуральны адбор заняла галоўнае месца ў тлумачэньні эвалюцыі толькі ў 1930-я, зараз жа яно стала падмуркам сучаснай тэорыі эвалюцыі. У зьмененай форме тэорыя Дарвіна па сёньняшні дзень застаецца адной з асноўных у біялёгіі, паколькі яна тлумачыць шматлікасьць біялягічных відаў^[17].

Біяграфія

Чарлз Робэрт Дарвін — другі сын Робэрта Ўорынга Дравіна ды Сюзанны Ўэджўуд, дачкі прамыслоўца Джазайі Ўэджўуда. Дарвін — унук ангельскага натураліста, лекара і паэта Эразма Дарвіна. Маці Дарвіна памерла, калі яму было восем гадоў. Яго выхоўвалі тры старэйшыя сястры. Ад 1818 да 1825 Дарвін вучыўся ў англіканскай школе Шрусбэры. Чарлз Дарвін выявіў цікавасьць да натуральнай гісторыі падчас вучобы ва Эдынбурскім ўнівэрсытэце (1825-1827), дзе ён вывучаў спачатку мэдыцыну, а потым тэалёгію. Перайшоў вучыцца ў Коледж Хрыста Кэмбрыдзкага ўнівэрсытэта. У 1831 годзе скончыў Кембрыдзкі ўнівэрсытэт са ступеньню бакаляўра мастацтваў. Падчас пяцігадовага падарожжа на караблі «Бігл» HMS Beagle (1831—кастрычнік 1836) Чарлз Дарвін заняўся геалягічнымі дасьледаваньнямі і правёў назіраньні, якія даказвалі актуалістычныя ідэі Чарлза Лаела. Напрацягу падарожжа ён сабраў узоры расьлін і жывёл, у тым ліку выкапневых жывёл. Апублікаваньне падарожных запісаў (па-ангельску: The Journal of a Naturalist) Дарвіна зрабіла яго вядомым публіцыстам. Прапанаваў тэорыю ўзьнікненьня атолаў. Ён заняўся праблемай геаграфічнага разьмеркаваньня ў дзікай прыродзе, сабраў калекцыю акамянеласьцяў, дасьледаваў зьмяненьне відаў. Першыя ідэі пра натуральны адбор узьніклі ў Дарвіна ў 1838 годзе. Паколькі раней аналягічныя ідэі лічыліся ерэтычнымі, ён давяраў іх толькі самым блізкім сябрам, у той жа час працягваў дасьледаваньні. У 1839 годзе ажаніўся, у 1842 пераехаў зь Лёндана ў Даўн (графства Кент). У 1858 годзе Дарвін атрымаў ад Альфрэда Расэла Ўоласа рукапіс артыкула, у якім апісвалася тэорыя, падобная да дарвінаўскай. Гэта прымусіла іх абодвух апублікаваць свае тэорыі разам. Дарвін не верыў у Бога, але быў з гонарам пахаваны ў Ўэстмінстэрскім абацтве.

Паходжаньне відаў

Чарльз Дарвін апублікаваў сваю тэорыю паходжаньня відаў сумесна зь іншым ангельскім навукоўцам Альфрэдам Расэлам Ўолесам 1 ліпеня 1858 году. У 1859 г. ён апублікаваў вялікую кнігу «Паходжаньне відаў», у якой сьцьвярджаў, што біялягічныя віды паступова фармаваліся пад уплывам натуральнага адбору^[18]. Тэорыя эвалюцыі абапіраецца на прынцыпы генэтычнай зьменлівасьці, спадчыннасьці. У гэтай кнізе быў сфармуляваны прынцып клясыфікацыі, які пазьней быў названы ў гонар Дарвіна.

Працы

1859 «Паходжаньне відаў шляхам натуральнага адбору» (анг. On the Origin of Species by Means of Natural Selection) — апісваецца працэс эвалюцыі ад агульнага продка, што стала навуковым тлумачэньнем шматлікасьці відаў у прыродзе.
1868 «Зьмяненьне свойскіх жывёл і культурных расьлін» (па-ангельску: The Variation of Animals and Plants under Domestication, у двух тамах)
1871 «Паходжаньне чалавека й палавы адбор» (анг. The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex)
1872 «Тлумачэньне эмоцыяў чалавека й жывёлінаў» (анг. The Expression of Emotions in Man and Animals)
1875 «Насякомаедныя расьліны» (анг. Insectivorous Plants)
1876 «Эфэкт перакрыжаванага й самаапыленьня ў расьлінным сьвеце» (анг. The Effects of Cross and Self Fertilisation in the Vegetable Kingdom)
1880 «Моц руху расьлінаў» (анг. The Power of Movement in Plants)
1881 «Фармаваньне расьліннай глебы пад уплывам дзеяньня чарвякоў» (анг. The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms)

Узнагароды

Мэдаль Коплі (1853)
Замежны чалец-карэспандэнт Пецярбурскай Акадэміі навук (1867)

Памяць

У гонар Дравіна названая гумарыстычная прэмія. У Валагодзкай і Яраслаўскай абласьцях Расеі ў ганар Дарвіна названы запаведнік.

Крыніцы

^ ^а ^б Lundy D. R. Charles Robert Darwin // The Peerage (анг.)
^ ^а ^б Charles Darwin // Інтэрнэт-база зьвестак фантастыкі (анг.) — 1995.
^ Charles Robert Darwin // KNAW Past Members (анг.)
^ http://link.springer.com/content/pdf/10.1007/978-1-4020-5818-9_7.pdf
^ Charles Darwin // BD Gest' (фр.)
^ Bedroom where Charles Darwin died to be opened to the public (брыт. анг.) — 2016. — ISSN 1756-3224; 1354-4322; 0261-3077
^ https://www.francetvinfo.fr/monde/royaume-uni/stephen-hawking-sera-enterre-au-cote-de-newton-et-darwin-a-l-abbaye-de-westminster_2666542.html
^ ^а ^б ^в Oxford Dictionary of National Biography (анг.) / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
^ Cambridge Alumni Database (анг.) — University of Cambridge.
^ https://search.amphilsoc.org/memhist/search?creator=darwin;smode=advanced;f1-date=1869
^ https://www.amacad.org/sites/default/files/academy/multimedia/pdfs/publications/bookofmembers/electionIndex1850-1899.pdf
^ https://www.zsl.org/blogs/artefact-of-the-month/charles-darwin-zsl-london-zoo
^ http://www.ras.ru/news/shownews.aspx?id=6904027a-321e-40ae-9387-6a5cfa28bf4c#content
^ Манойленко К. В. Награды имени академика К.М. Бэра: история основания, значение, Awards Named for the Academician Karl von Baer: A History of Their Foundation and Significance (рас.) // Историко-биологические исследования — 2014. — Т. 6, вып. 1. — С. 26—47. — ISSN 2076-8176; 2500-1221
^ www.accademiadellescienze.it (італ.)
^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л Kindred Britain
^ Поўны збор твораў Чарлза Дарвіна ў сеціве — Біяграфія. darwin-online.org.uk Праверана 29 мая 2015 г.
^ Наука. Подробная иллюстрированная энциклопедия / Главный редактор Адам Харт-Дэвис. — Москва: АСТ, Астрель, 2010. — С. 198. — ISBN 978-5-17-072536-6

Літаратура

Дарвін Чарлз Робэрт // БЭ. — Мн.: 1998 Т. 6. — С. 53.

Вонкавыя спасылкі

Дарвін Чарлз Роберт // Чалавек і грамадства: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: БелЭн, 1998. ISBN 985-11-0108-7.
Desmond, Adrian J. (23 верасьня 2023) Charles Darwin. Encyclopedia Britannica. Праверана 29 верасьня 2023 г.

Гэта — накід артыкула пра біяграфію асобы. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, пашырыўшы яго.

[_a279604098cbd718-1] а ^б Lundy D. R. Charles Robert Darwin // The Peerage (анг.)

[_032ba61f2f3822e6-2] а ^б Charles Darwin // Інтэрнэт-база зьвестак фантастыкі (анг.) — 1995.

[_301ba926ae55ce27-3] Charles Robert Darwin // KNAW Past Members (анг.)

[_6bb0d046b42a6629-4] ttp://link.springer.com/content/pdf/10.1007/978-1-4020-5818-9_7.pdf

[_c929753e12e35062-5] Charles Darwin // BD Gest' (фр.)

[_7c617d2347250346-6] Bedroom where Charles Darwin died to be opened to the public (брыт. анг.) — 2016. — ISSN 1756-3224; 1354-4322; 0261-3077

[_42288ed7cbf15d2b-7] ttps://www.francetvinfo.fr/monde/royaume-uni/stephen-hawking-sera-enterre-au-cote-de-newton-et-darwin-a-l-abbaye-de-westminster_2666542.html

[_ec57ad968a8c4d4b-8] а ^б ^в Oxford Dictionary of National Biography (анг.) / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.

[_4d718d715bad3274-9] Cambridge Alumni Database (анг.) — University of Cambridge.

[_e968853ad5916659-10] ttps://search.amphilsoc.org/memhist/search?creator=darwin;smode=advanced;f1-date=1869

[_6353f276304966d1-11] ttps://www.amacad.org/sites/default/files/academy/multimedia/pdfs/publications/bookofmembers/electionIndex1850-1899.pdf

[_2a457cf5108fbcdb-12] ttps://www.zsl.org/blogs/artefact-of-the-month/charles-darwin-zsl-london-zoo

[_1f859f8f8a172cb3-13] ttp://www.ras.ru/news/shownews.aspx?id=6904027a-321e-40ae-9387-6a5cfa28bf4c#content

[_e587118fa7614b52-14] Манойленко К. В. Награды имени академика К.М. Бэра: история основания, значение, Awards Named for the Academician Karl von Baer: A History of Their Foundation and Significance (рас.) // Историко-биологические исследования — 2014. — Т. 6, вып. 1. — С. 26—47. — ISSN 2076-8176; 2500-1221

[_e5f3b8b9243728e7-15] www.accademiadellescienze.it (італ.)

[_ae1a8ade2b4ad356-16] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л Kindred Britain

[17] Поўны збор твораў Чарлза Дарвіна ў сеціве — Біяграфія. darwin-online.org.uk Праверана 29 мая 2015 г.

[18] Наука. Подробная иллюстрированная энциклопедия / Главный редактор Адам Харт-Дэвис. — Москва: АСТ, Астрель, 2010. — С. 198. — ISBN 978-5-17-072536-6

[17]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[18]

Чарлз Дарвін
па-ангельску: Charles Robert Darwin

Дата нараджэньня	12 лютага 1809(1809-02-12)^[1]^[2]^[3]^[…]
Месца нараджэньня	Шрусбэры^[d], Шропшыр, Ангельшчына, Вялікабрытанія^[d]^[4]
Дата сьмерці	19 красавіка 1882(1882-04-19)^[1]^[2]^[5]^[…] (73 гады)
Месца сьмерці	Даўн-гаўс^[d]^[6]
Месца пахаваньня	Ўэстмінстэрскае абацтва^[7]
Месца вучобы	Коледж Хрыста^[d] Медыцынская школа Эдынбургскага ўніверсітэта^[d] школа Шрусбэры^[d] (1825)^[8] Кембрыдзкі ўнівэрсытэт^[9] Эдынбурскі ўнівэрсытэт
Занятак	геоляг, падарожнік-дасьледнік, пісьменьнік-падарожнік, этоляг, натураліст, філёзаф, пісьменьнік, батанік
Навуковая сфэра	Прыродазнаўства
Месца працы	Каралеўскае геаграфічнае таварыства^[d]
Вядомы як	Кругасьветнае вандраваньне на караблі «Бігл», Паходжаньне відаў, Натуральны адбор
Сябра ў	Лёнданскае каралеўскае таварыства, Нямецкая акадэмія навук Леапальдына^[d], Швэдзкая каралеўская акадэмія навук, Амэрыканскае філязофскае таварыства^[d]^[10], Вугорская акадэмія навук, Сылескае таварыства патрыятычнай культуры^[d], Амэрыканская акадэмія мастацтваў і навук^[d]^[11], Нідэрляндзкая каралеўская акадэмія навук^[d], Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі^[d], Заалагічнае таварыства Лондана^[d]^[12], Француская акадэмія навук, Расейская акадэмія навук^[13]^[14], Пруская акадэмія навук^[d], Каралеўскае геаграфічнае таварыства^[d], Баварская акадэмія навук^[d], Турынская акадэмія навук^[d]^[15] і Plinian Society^[d]
Навуковая ступень	бакаляўр мастацтваў^[d] (1832), магістар мастацтваў^[d] (1837) і доктар кананічнага і грамадзянскага права^[d]
Навуковы кіраўнік	Джон Стывэнс Хэнслоў, Адам Сэдвік
Вучні	Джозэф Дальтон Хукер, Томас Гэнры Хакслі
Бацька	Robert Darwin^[d]^[8]^[16]
Маці	Susannah Wedgwood^[d]^[8]^[16]
Дзеці	Anne Darwin^[d]^[16], Francis Darwin^[d]^[16], William Erasmus Darwin^[d]^[16], Henrietta Darwin^[d]^[16], Джордж Говард Дарвін^[d]^[16], Leonard Darwin^[d]^[16], Horace Darwin^[d]^[16], Charles Waring Darwin^[d]^[16], Elizabeth Darwin^[d]^[16] і Mary Eleanor Darwin^[d]^[16]
Узнагароды	Каралеўскі мэдаль^[d] (1853) Сябра Лінееўскага таварыства^[d] сябра Каралеўскага геаграфічнага таварыства^[d] сябра Лёнданскага каралеўскага таварыства^[d] мэдаль Бэйлі^[d] (1879) Fellow of the Geological Society of London^[d] прэмія Брэса^[d] (1875) ганаровы доктар Лейдэнскага ўнівэрсытэту^[d] (1875) ганаровы сябра Каралеўскага таварыства Тэ Апарангі^[d] (1871)
Подпіс
Чарлз Дарвін у Вікісховішчы