Памідоры

Памідо́ры (тама́ты) — травяністая расьліна сямейства пасьлёнавых, адна з найбольш папулярных у сучаснай сусьветнай кулінарыі.

Таматы
Клясыфікацыя
Надцарства	Поўнаядравыя
Царства	Расьліны
Група	Судзінкавыя расьліны
Аддзел	Кветкавыя расьліны
Кляса	Двухдольныя
Атрад	Пасьлёнакветныя
Сямейства	Пасьлёнавыя
Род	Пасьлён
Бінамінальная намэнклятура
Solanum lycopersicum Карл Лінэй
Таматы на Віківідах  Таматы ў Вікісховішчы ITIS 521671 ·

Гісторыя

Расьліны

Радзіма — Паўднёвая і Цэнтральная Амэрыка, дзе вырошчваліся рознымі індзейскімі народамі, найперш, ацтэкамі, у мове якіх tomatl азначае “штосьці круглае, пухлае”. Ад заваяваньня Мэксыкі гішпанцамі ў першай трэці XVI стагодзьдзя трапілі ў Паўднёвую Эўропу, у тым ліку ў Італію, дзе іх памылкова асацыявалі з паўночнаафрыканскімі маўрамі, — адсюль назва pomi di Mori (“яблыкі маўраў”), якая трансфармавалася ў італьянскай мове ў pomodoro (“залаты яблык”), а ў францускай — у рomme d’amour (“яблык каханьня”). “Яблыкамі каханьня” называлі памідоры і ў магнацкіх колах Рэчы Паспалітай, на чые сталы яны трапілі ў другой палове XVIII стагодзьдзя. У той час іх не елі сырымі, а рабілі пасту з вараных сьпелых памідораў, якой запраўлялі некаторыя супы і соўсы, а зь зялёных выраблялі розныя марынады. Шырокае распаўсюджаньне ў сьвеце атрымалі толькі ў канцы XIX, у Беларусі — з XX стагодзьдзя. У большасьці моў сьвету захавалася арыгінальная індзейская назва “таматы”.

Выкарыстаньне

Ягады

У ежу выкарыстоўваюцца плады — сочныя мясістыя ягады вагай ад 20 да 900 г. (і вышэй), шарападобныя, круглыя, пляскатыя, гладкія або рабрыстыя, ружовыя, чырвоныя, жоўтыя, аранжавыя.

Памідоры ўтрымліваюць а 4 % цукроў, 0,4 – 0,8 % арганічных кіслот, мінэральныя солі, 25мг% вітаміну C, каратын, вітаміны B1, B2, PP. Гарманічнае спалучэньне цукроў і арганічных кіслот абумоўлівае прыемны смак. З памідораў гатуюць салаты, прыправы, соўсы (у тым ліку кетчуп), вырабляюць сокі, фаршыруюць, марынуюць, соляць, кансэрвуюць, дадаюць у першыя стравы (за 10 хвілін да заканчэньня варкі). З добра высьпелых вырабляюць таматнае пюрэ й таматную пасту.

Гатункі

На 2014 год налічвалася звыш 700 гатункаў і гібрыдаў таматаў. Гібрыды 1-га пакаленьня вызначаліся высокай ураджайнасьцю і ўстойлівасьцю да хваробаў ды шкоднікаў, але насеньне ад іх не ўспадкоўвала станоўчыя бацькоўскія якасьці. Насеньне гатункавых таматаў захоўвала добрыя якасьці бацькоўскіх расьлінаў, у тым ліку афарбоўку, памер і форму пладоў. Гатункі таматаў падзялялі на 2 групы ў залежнасьці ад віду росту.

• Індэтэрмінантныя. Высакарослыя расьліны зь неабмежаваным ростам сьцябла. Імклівасьць росту парасткаў залежыць ад умоваў вырастаньня і догляду. Першае суквецьце закладваецца над 9—11-м лістом, а наступныя — праз кожныя 3 лісты. Суквецьці ўтвараюцца безупынна. Позьнікя гатункі могуць дасягаць некалькіх мэтраў у вышыню. Маюць высокую здольнасьць утвараць пасынкі, бо ў кожнай пазусе ліста хутка разьвіваецца і сьпее вэгэтацыйныя пупышка. Пасынкаваньне служыць умовай атрыманьня ўраджаю, бо пасынкі растуць вельмі жвава. Рост такіх расьлінаў абмяжоўваюць увосень, каб халадэча, вільгаць і грыбковыя хваробы не загубілі ўраджай да ўтварэньня і высьпяваньня пладоў. Такія гатункі таматаў фармуюць у адно сьцябло, а часам у 2. Пры фармаваньні ў адно сьцябло пакідаюць толькі парасткі, якія працягваюць рост галоўнага сьцябла, а бакавыя парасткі пасынкуюць, каб ня даць разрасьціся. На галоўных парастках пакідаюць 5—10 гронак, а затым прышчыпваюць верхавіну парастка над апошняй гронкай, кветкі якой раскрыліся, і пакідаюць вышэй за яе 1—2 лісты. Пры фармаваньні ў 2 сьцяблы даюць разьвіцца яшчэ аднаму з бакавых сьцёблаў. На галоўным сьцябле пакідаюць на плоданашэньне 4—5 гронак, а верхавіну прышчыпваюць. На пасынку пакідаюць 2—4 гронкі і таксама прышчапваюць верхавіну.
• Дэтэрмінантныя. Слаба- і сярэднерослыя расьліны з абмежаваным ростам. Падзяляюцца на звышдэтэрмінантныя паводле хуткасьпеласьці, якія не вырошчваюць у цяпліцах, і паўдэтэрмінантныя. Вылучаюцца нізкаросласьцю і малымі парасткамі, густа разьмешчаным лісьцем, суквецьцямі і пладамі. Першае суквецьце закладваецца на сьцябле пасьля 6—7-га сапраўднага ліста. Затым суквецьці ўзьнікаюць праз кожныя 1—2 лісты. Такія гатункі фармуюць у 2—3 сьцяблы, акрамя галоўнага, і даюць разьвіцца яшчэ 1—2 бакавым пасынкам. На галоўным сьцябле пакідаюць усе ўтвораныя гронкі. Для фармаваньня 2-га і 3-га парасткаў пакідаюць найбольш разьвітыя пасынкі. Іншыя пасынкі і суквецьці выдаляюць (пасынкуюць) штотыдзень пры іх узьнікненьні. Пасынкі адломваць пры нахіле ўніз у фазе пачатку ўтварэньня 1-га ліста. Пры перарастаньні пасынкаў гэтай фазы іх зразаюць нажом, змочаным у 1%-вай рашчыне мангану.
  • Паўдэтэрмінантныя. Хуткасьпелыя раньнія гібрыды даюць першы ўраджай у плёначных цяпліцах на 10—12 дзён раней за індэтэрмінантныя гатункі. Вышыня такіх расьлінаў складае 150—200 см. Гронкі закладваюцца праз 1—2 лісты. Хмызьнякі тамата фармуюць пры дапамозе падвязкі шпагатам (васьмёркай) да калоў, шпалеры і іншых відаў апоры цягам усёй вэгетацыі. Ніжняе лісьце да 1-й пладаноснай гронкі і ўсё пажоўклае лісьце выдаляюць штотыдзень па 2—3 лісты, каб пазьбегнуць застою сырога паветра каля зямлі.

Крыніцы

Гэты артыкул створаны з дапамогай матэрыялаў з: Алесь Белы, праект «Наша ежа».