Пружаншчына пад нацысцкай акупацыяй

Пружаны былі бамбаваныя нямецкімі вайсковымі летакамі 22 чэрвеня 1941 року, у першы дзень нямецкага ўварваньня ў СССР. 23 чэрвеня нацысты акупавалі места, 10 ліпеня тут зьявілася гестапа.

Адміністрацыйнае падпарадкаваньне

1 жніўня быў створаны раён Пружана, які 15 жніўня ўвайшоў у склад Усходняе Прусіі^[1]^[2], акруга Беласток. Першым цывільным раённым кіраўніком стаў Нікаляўс (ням. Nickolaus; 1 жніўня — 31 кастрычніка). Пасьля Пружана была далучаная да раёну Бельск^[3].

Другая, паўднёвая частка Пружаншчыны адышла да райхскамісарыяту «Ўкраіна». Граніца праходзіла каля Аранчыцаў, а на паўднёвым захадзе ад Пружанаў — ля Чахцу і Козяга Броду^[4].

Пружаны

Першым мэрам Пружанаў пасьля ўлучэньня ў склад Усходняе Прусіі стаў немец па прозьвішчы Шумахер^[5]. У студзені 1942 року мэрам Пружанаў была немка па прозьвішчы Хорн (ням. Horn), у лютым новым мэрам стаў Кошман (ням. Koschman)^[6].

Гета

Акупанты распачалі ўнікальную спробу стварыць у Пружане жыдоўскае места (ням. Judenstadt). У ліпені быў створаны юдэнрат, 20 кастрычніка паўстала жыдоўскае гета. Колькасьць насельніцтва ў ім па розных ацэнках складала ад 10^[7] да 12^[8] тысячаў чалавек, сярод якіх больш за 6,5 тысячаў зьвезеныя з 14 суседніх населеных пунктаў^[9]. Гета было ліквідаванае ў пэрыяд з 27 па 31 студзеня 1943 року. Большасьць ягоных вязьняў былі забітыя, астатнія вывезеныя ў канцлягер Аўшвіц^[10]^[11].

Прамысловасьць

Дзейнічалі створаныя акупацыйнымі ўладамі каапэратывы сапожнікаў, краўцоў, зборцаў мэблі. Увесь мэтал накіроўваўся ў Нямеччыну; дзеля гэтых мэтаў была таксама разабраная пружанская вузкакалейка^[6]. Дзейнічалі дзьве турмы: т. зв. «белая» і «чырвоная» (паводле колеру муроў).

На прымусовыя працы ў Нямеччыну было вывезена больш за 3 тысячы жыхароў Пружаншчыны^[12].

Адукацыя

Дзякуючы дзейнасьці беларускага актыву ў 1943 року быў створаны аддзел Беларускага аб’яднаньня, старшынём якога стаў Ягор Попка^[13]. Арганізацыя разьмяшчалася ў будынку на рагу Царкоўнай і Гімназіяльнай вуліцаў.

У першую чаргу аддзел заняўся стварэньнем у Пружане беларускай школы, яна разьмясьцілася ў будынку былой польскай гімназіі. Напачатку была сабраная адна першая кляса, але як толькі пачаліся заняткі, раптам зьявілася столькі ахвотных, што была створаная васьміклясная школа з 450 вучнямі^[13]. Настаўніцкі калектыў складаў дырэктар Янка Жэдзік з Шакуноў, 11 настаўнікаў і сакратарка канцылярыі. Усе яны былі прафэсіяналы, за выняткам некалькіх чалавек, якія зрабіліся настаўнікамі ў савецкі час. Акрамя пружанскае, былі створаныя таксама школы ў Арабніках, Чахцы, Гародніках, Купічах, Дабучыне.

Арганізацыя скончыла дзейнасьць з надыходам савецкіх войскаў. 11 ліпеня 1944 яе старшыня Ягор Попка зьехаў зь немцамі ў Прусы^[13].

Ружаны

Ружаны былі акупаваныя 24 чэрвеня 1941 року. Адразу ж былі забітыя 25 жыдоў, сынагогі зачыненыя, пачаліся рабаваньні^[14].

Неўзабаве ў Ружанах была створаная дапаможная паліцыя і прызначаны мэр зь мясцовых беларусаў. У верасьні паўстаў паліцэйскі пост як першы этап стварэньня нямецкае цывільнае адміністрацыі. На пачатку кастрычніка амцкамісарыят Ружана быў уключаны ў крайскамісарыят Ваўкавыск Беластоцкай акругі.

Для жыдоў былі ўведзеныя шматлікія абмежаваньні, у тым ліку абавязак насіць на правым рукаве белую павязку з надпісам «jude»^[15]^[16], і стварыць юдэнрат.

Сканчэньне акупацыі

17 ліпеня 1944 году ў Пружаны ўвайшлі савецкія войскі Першага Беларускага фронту.

Крыніцы і заўвагі

^ Zalman Urievich. Pruzhany jews in ghettos and camps (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 19 сьнежня 2011 г.
^ Berl Blushtein. The destruction of Lineve (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 19 сьнежня 2011 г.
^ Avraham Harshalom (Friedberg). German documentation on the liquidation of the Pruzana ghetto in Auschwitz (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 5 жніўня 2013 г.
^ Віктар Рачко. Цёмны бок вайны. Гісторыя другая. На паляванні, але таксама не пра паляванне // Раённыя будні. — 28 жніўня 2013. — № 67 (9612). — С. 5.
^ Zavel Segel. Remembrances of Pruzhany's guetto (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 22 сьнежня 2011 г.
^ ^а ^б Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman. The Story of Dr. Olga Goldfain // The Complete Black Book of Russian Jewry / Translated and edited by David Patterson. — Transaction Publishers, 2003. — С. 173. — ISBN 978-0-7658-0069-5
^ Анатолий Гурин. (14 студзеня 2006) В поисках утраченного (рас.) В поисках утраченного. СБ — Беларусь сегодня. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
^ Пружаны (рас.). Российская еврейская энциклопедия. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
^ И. А. Альтман. Глава 3. Гетто и лагеря на территории СССР // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР: Учеб.пособие для студентов высш. учеб, заведений / Под ред. проф. А Г. Асмолова. — Москва: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7
^ Philip Riteman. Oration honouring Philip Riteman, given by Shane O'Dea, Public orator (анг.) Honour Roll. Memorial University of Newfoundland. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
^ Aida Brydbord - Part II (анг.) Women of Valor: Partisans and Resistance Fighters. Judy Cohen. Праверана 16 сьнежня 2011 г.
^ Лізавета Шылава. Мінулае жыве ў нашай памяці // Раённыя будні. — 11 красавіка 2012. — № 29 (9475). — С. 2.
^ ^а ^б ^в Лявон Юрэвіч. Юры Жывіца. Маё паходжаньне // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. — Нью-Ёрк: Беларускі Інстытут Навукі і Мастацтва, 1999.
^ Geoffrey P. Megargee, Christopher Browning, Martin Dean. Różana // The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps And Ghettos 1933—1945. — Indiana University Press, 1962. — Т. II. — С. 946. — ISBN 978-0-253-35328-3
^ Ружаны (рас.) Информационно-познавательный портал о Беларуси Праверана 15 лютага 2012 г.
^ Оксана Яновская. (11 лютага 2005) Свидетель эпох. Четыре столетия Ружанского двореца Сапег (рас.) Край легенд. Экспресс-новости. Праверана 15 лютага 2012 г.

Літаратура

Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman. The Story of Dr. Olga Goldfain // The Complete Black Book of Russian Jewry / Translated and edited by David Patterson. — Transaction Publishers, 2003. — С. 172—176. — ISBN 978-0-7658-0069-5

Вонкавыя спасылкі

Пружаншчына пад нацысцкай акупацыяй — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[Urievich-1] Zalman Urievich. Pruzhany jews in ghettos and camps (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 19 сьнежня 2011 г.

[2] Berl Blushtein. The destruction of Lineve (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 19 сьнежня 2011 г.

[avralom_german-3] Avraham Harshalom (Friedberg). German documentation on the liquidation of the Pruzana ghetto in Auschwitz (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 5 жніўня 2013 г.

[4] Віктар Рачко. Цёмны бок вайны. Гісторыя другая. На паляванні, але таксама не пра паляванне // Раённыя будні. — 28 жніўня 2013. — № 67 (9612). — С. 5.

[segel-5] Zavel Segel. Remembrances of Pruzhany's guetto (анг.). Pruzhany uyezd research organization. Праверана 22 сьнежня 2011 г.

[black_book173-6] а ^б Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman. The Story of Dr. Olga Goldfain // The Complete Black Book of Russian Jewry / Translated and edited by David Patterson. — Transaction Publishers, 2003. — С. 173. — ISBN 978-0-7658-0069-5

[guryn-7] Анатолий Гурин. (14 студзеня 2006) В поисках утраченного (рас.) В поисках утраченного. СБ — Беларусь сегодня. Праверана 16 сьнежня 2011 г.

[rujen-8] Пружаны (рас.). Российская еврейская энциклопедия. Праверана 16 сьнежня 2011 г.

[altman-9] И. А. Альтман. Глава 3. Гетто и лагеря на территории СССР // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР: Учеб.пособие для студентов высш. учеб, заведений / Под ред. проф. А Г. Асмолова. — Москва: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7

[10] Philip Riteman. Oration honouring Philip Riteman, given by Shane O'Dea, Public orator (анг.) Honour Roll. Memorial University of Newfoundland. Праверана 16 сьнежня 2011 г.

[11] Aida Brydbord - Part II (анг.) Women of Valor: Partisans and Resistance Fighters. Judy Cohen. Праверана 16 сьнежня 2011 г.

[12] Лізавета Шылава. Мінулае жыве ў нашай памяці // Раённыя будні. — 11 красавіка 2012. — № 29 (9475). — С. 2.

[žyvica-13] а ^б ^в Лявон Юрэвіч. Юры Жывіца. Маё паходжаньне // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. — Нью-Ёрк: Беларускі Інстытут Навукі і Мастацтва, 1999.

[14] Geoffrey P. Megargee, Christopher Browning, Martin Dean. Różana // The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps And Ghettos 1933—1945. — Indiana University Press, 1962. — Т. II. — С. 946. — ISBN 978-0-253-35328-3

[belarusin-15] Ружаны (рас.) Информационно-познавательный портал о Беларуси Праверана 15 лютага 2012 г.

[express-16] Оксана Яновская. (11 лютага 2005) Свидетель эпох. Четыре столетия Ружанского двореца Сапег (рас.) Край легенд. Экспресс-новости. Праверана 15 лютага 2012 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]