Торунскі мір 1411 году
То́рунскі мір 1411 го́ду, Пе́ршы Торунскі мір — мірнае пагадненьне, якое фармальна завяршыла «Вялікую вайну» 1409—1411 гадоў паміж саюзам Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з аднаго боку, і Крыжацкім ордэнам з другога, падпісанае 1 лютага 1411 году ў Торуні (ням. Thorn), у адным з самых паўднёвых гарадоў Манаскай дзяржавы крыжацкіх рыцараў. У гістарыяграфіі гэтае пагадненьне часьцяком лічыцца дыпляматычнай няўдачай Польшчы і Літвы з-за іхняе няздольнасьці выгадна скарыстаць разгромнае паражэньне крыжакоў у Грунвальдзкай бітве. Крыжакі аддалі Добжынскую зямлю, захопленую ў Польшчы падчас вайны, і зрабілі толькі часовыя тэрытарыяльныя саступкі ў Жамойці, якая пераходзіла да Літвы толькі на час кіраваньня польскага караля Уладзіслава II Ягайлы і вялікага князя літоўскага Вітаўта. Торунскі мір 1411 году быў нестабільным. Спатрэбіліся яшчэ дзьве вайны, Галодная вайна ў 1414 і Голубская вайна ў 1422, каб падпісаць Мельнскі мір, які вырашыў усе тэрытарыяльныя спрэчкі. Тым ня менш, вялікія памеры ваенных рэпарацыяў былі значным фінансавым цяжарам для крыжакоў, які спрычыніў нутраныя канфлікты і эканамічны спад. Крыжацкі ордэн так і ня здолеў аднавіць сваю былую моц.
| Торунскі мір 1411 году | |
 | |
| Тып дамовы | Міжнароднае пагадненьне |
|---|---|
| Падпісаная | 1 лютага 1411 |
| · месца | Торунь |
| Бакі |  Тэўтонскі ордэн  Каралеўства Польскае Вялікае Княства Літоўскае
|
| Месца захаваньня | Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 4487. |
| Мова | лацінская |
 | Тэкст у Вікікрыніцах: :la:Pax Thorun |
Гістарычны кантэкст
рэдагаваць
У траўні 1409 году ў Жамойці, якая паводле Рацёнскага дагавору знаходзілася ў руках Ордэна[1], выбухнула паўстаньне. Вялікі князь літоўскі Вітаўт падтрымаў паўстаньне. Польшча, якая з 1386 году была ў пэрсанальнай уніі зь Літвой, таксама абвясьціла падтрымку жамойцкіх паўстанцаў. Такім чынам лякальнае паўстаньне вылілася ў сапраўдную вайну. Спачатку тэўтонскія рыцары ўварваліся ў Польшчу, зьнянацку захопліваючы палякаў у палон і заваёўваючы Добжынскую зямлю бяз значнага супраціву[2]. Аднак ніводны ваюючы бок ня быў гатовы да паўнавартаснай вайны. У кастрычніку 1409 году пры пасярэдніцтве імпэратара рымскага і чэскага караля Вацлава IV было заключана замірэньне. Калі ў чэрвені 1410 году тэрмін замірэньня скончыўся, саюзныя польска-літоўскія войскі ўварваліся ў Прусію і сустрэлі войска крыжакоў у Грунвальдзкай бітве. Крыжакі былі разгромленыя, большасьць іхняга камандваньня былі забітыя. Пасьля бітвы большасьць крыжацкіх цьвердзей здаліся без супраціву. Крыжацкі Ордэн застаўся толькі з васьмю падкантрольнымі замкамі[3]. Аднак саюзныя польска-літоўскія войскі памарудзілі з аблогай Марыенбургу, даючы крыжакам дастаткова часу, каб арганізаваць абарону. Саюзным войскам, якія трывалі нястачу амуніцыі і баявога духу, не ўдалося захапіць сталіцу Тэўтонскага Ордэна, і яны вярнуліся дамоў у верасьні 1410 году[4]. Крыжакі хутка адваявалі свае захопленыя палякамі цьвердзі[5]. Польскі кароль Ягайла падняў новае войска і нанёс чарговую паразу крыжакам у бітве пад Карановам ў кастрычніку 1410 году. Генрых фон Пляўэн, новы тэўтонскі вялікі магістар, хацеў працягнуць змаганьне і ўжо зьбіраўся набіраць новых крыжакоў, але, нягледзячы на гэта, галава Тэўтонскага Ордэна ўпадабаў мір, і абодва бакі дамовіліся аб замірэньні з 10 сьнежня 1410 году па 11 студзеня 1411 году[6]. Трохдзённыя перамовы ў Рацёнжы паміж Ягайлам і фон Пляўэнам праваліліся, і тэўтонскія рыцары ўварваліся ў Добжынскую зямлю ізноў[6]. Чарговае крыжацкае нашэсьце вылілася ў новы этап перамоваў, якія завяршыліся Торунскім пагадненьнем.
Умовы пагадненьня
рэдагавацьМежы дзяржаваў вярталіся на даваенны (да 1409 году) стан, за выключэньнем Жамойці[7]. Ордэн пакінуў свае прэтэнзіі на Жамойць, але толькі часова — пасьля сьмерці польскага караля Ягайлы і вялікага князя літоўскага Вітаўта Жамойць павінна была вярнуцца ў межы Ордэна. У гэты час абодва кіраўнікі ўжо былі мужчынамі ва ўзросьце[8]. На поўдні Добжынская зямля, захопленая падчас вайны крыжакамі, адыходзіла да Польшчы. Такім чынам, Тэўтонскі ордэн фактычна не пацярпеў аніякіх тэрытарыяльных стратаў, што, відавочна, было вялікім дыпляматычным дасягненьнем пасьля разгромнай паразы ў Грунвальдзкай бітве[7][9]. Усе бакі дамовіліся, што ўсе будучыя тэрытарыяльныя спрэчкі або непагадненьні па вызначаных межах вырашацьмуцца шляхам міжнароднага пасярэдніцтва. Межы былі адчыненыя для міжнароднага гандлю, што было карысным больш для прускіх гарадоў[8]. Ягайла і Вітаўт таксама абяцалі ахрысьціць усіх застаўшыхся паганцаў на Літве і Жаймоці, якія не былі дагэтуль афіцыяльна ахрышчаныя[7].
Пасьля Грунвальдзкай бітвы Вялікае Княства Літоўскае і Каралеўства Польскае трымалі каля 14 000 ваеннапалонных[10]. Большасьць непрывілеяваных жаўнераў і наймітаў былі вызваленыя адразу пасьля бітвы з умовай рэгістрацыі ў Кракаве 11 лістапада 1410[11]. Заставаліся ў зьняволеньні толькі тыя, хто быў здольны заплаціць за сябе выкуп. Былі адзначаныя істотныя выкупы; напрыклад, найміт Гольбрахт фон Лёйм мусіў заплаціць «шэсцьдзясят разоў суму ў 150 праскіх грошай», або больш за 30 кіляграмаў срэбрам[12]. Торунскі мір урэгуляваў выкупы супольна: польскі кароль вызваліў усіх палонных узамен на плату ў «шэсцьдзясят разоў сумай 100 000 пражскіх грошай», што раўняецца прыблізна 20 000 кіляграмам срэбра, якія выплачваліся чатырма гадавымі ўзносамі[8]. У выпадку нявыплаты аднаго з гадавых унёскаў плацельшчык мусіў выплаціць дадатковую кампэнсацыю ў у памеры 720 000 праскіх грошай. У цэлым выкуп раўняўся £850 000 — дзесяцікротнаму гадавому даходу караля Ангельшчыны[13].
Наступствы
рэдагавацьДзеля таго, каб сабраць дастатковую для выкупа суму, вялікі магістар Генрых фон Пляўэн быў вымушаны павысіць падаткі. Ён сабраў савет прадстаўнікоў з кожнага прускага гораду, каб прыняць увядзеньне адмысловага падаткаабкладаньня. Даньцыг (Гданьск) і Торн (Торунь) паўсталі супраць новага падатку, але былі падаўленыя[7]. Крыжакі таксама канфіскавалі царкоўнае срэбра і золата і ўзялі значныя пазыкі за мяжой. Першыя дзьве выплаты былі своечасова аплачаныя ў поўным памеры. Аднак для далейшых выплатаў было складана сабраць грошай, бо крыжакі вычарпалі сваю казну на рэстаўрацыю сваіх замкаў і пераўладкаваньне свайго войска, якое ў вялікай ступені залежала ад аплачваемых наймітаў[7]. Яны таксама адаслалі дарагія падарункі Папе Рымскаму і імпэратару Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі Жыгімонту, каб упэўніцца ў працягу іх падтрымкі крыжацкай справы[14]. Падатковыя запісы паказалі, што ўраджай у тыя гады быў нязначным і што шматлікія абшчыны адставалі ад тэмпу выплаты падаткаў на тры гады[15].
Неўзабаве пасьля мірнага пагадненьня ўзьніклі нязгоднасьці наконт кепска вызначаных межаў Жамойці. Вітаўт сьцьвярджаў, што ўся тэрыторыя на поўнач ад ракі Нёман, уключаючы порт Мэмэль (Клайпеда) была часткай Жаймойці і тым самым павінна адыйсьці Вялікаму Княству Літоўскаму[16]. У сакавіку 1412 году імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі Жыгімонт пагадзіўся пасярэднічаць у зьмяньшэньні памераў трэцяй гадавой выплаты, дэмаркацыі жамойцкай граніцы і іншых пытаньнях. Дэлегацыі сустрэліся ў Будзе (Офэн), рэзыдэнцыі Жыгімонта, дзе былі арганізаваныя шчодрыя баляваньні, паляваньні і спаборніцтвы. Сьвяткаваньне прыпала на шлюбавіны Кімбаркі мазавецкай, пляменьніцы Ягайлы, і аўстрыйскага герцага Эрнэста[17]. У жніўні 1412 году Жыгімонт абвясьціў, што Торунскі мір зьяўляўся дзейсным і справядлівым[18], і прызначыў Бэнэдыкта Макра расьсьледаваць памежныя спрэчкі. Гадавыя рэпарацыйныя выплаты не былі зьніжаныя, і апошняя своечасовая выплата была зроблена ў студзені 1413 году[19]. Марка абвясьціў сваё рашэньне ў траўні 1413, цалкам саступаючы паўночны бераг Нёмана, разам з Мэмэлем, да Літвы[20]. Крыжакі адмовіліся прымаць гэтае рашэньне, і безвыніковая Галодная вайна распачалася ў 1414 годзе. Перамовы працягваліся на Канстанцкім саборы, і спрэчныя пытаньні не былі вырашаныя да Мельнскага міру 1422 году.
Агулам Торунскі мір аказаў значнае благое ўзьдзеяньне на Прусію. Да 1419 году 20% крыжацкіх земляў сталі занядбалымі, і іхні грашовы зварот абясцэніўся да ўзроўню мінімальнага пакрываньня расходаў[21]. Павышаныя падаткі і эканамічны спад выкрыў нутраную палітычную барацьбу паміж біскупамі, сьвецкімі рыцарамі і гарадзкім жыхарствам[22]. Гэтыя палітычныя разломы з далейшымі войнамі супраць Літвы і Польшчы толькі ўзмацьніліся і ўрэшце выліліся ў стварэньне антытэўтонскай Прускай канфэдэрацыі і грамадзянскую вайну, якая разваліла Прусію на дзьве часткі.
Апісаньне дакумэнту
рэдагавацьДакумэнт на лацінскай мове на аркушы пэргамэнта памерам 570x496+45 мм. Пячатка вялікага князя літоўскага Вітаўта — адбітак на чырвоным воску дыямэтрам 50 мм на палоске пэргамэнта. Дзесяць палосак пэргамэнта безь пячаткаў[23].
Публікацыі
рэдагаваць- Codex epistolaris saeculi decimi quinti, t. 2, wyd. A. Lewicki, Kraków 1891, nr 35;
- Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, ed. altera, t. 2, Posnaniae 1892, nr 65, s. 457—461;
- Weise E., Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, t. 1 (1398—1437), Königsberg 1939, nr 83, s. 85.
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ Turnbull 2003, С. 20
- ^ Ivinskis 1978, С. 336
- ^ Ivinskis 1978, С. 342
- ^ Turnbull 2003, С. 75
- ^ Urban 2003, С. 166
- ^ а б Turnbull 2003, С. 77
- ^ а б в г д Turnbull 2003, С. 78
- ^ а б в Urban 2003, С. 175
- ^ Davies 2005, С. 98
- ^ Turnbull 2003, С. 68
- ^ Turnbull 2003, С. 69
- ^ Pelech 1987, С. 105—107
- ^ Christiansen 1997, С. 228
- ^ Urban 2003, С. 176, 189
- ^ Urban 2003, С. 188
- ^ Ivinskis 1978, С. 345
- ^ Urban 2003, С. 191
- ^ Urban 2003, С. 192
- ^ Urban 2003, С. 193
- ^ Ivinskis 1978, С. 346—347
- ^ Stone 2001, С. 17
- ^ Christiansen 1997, С. 230
- ^ Janusz Grabowski. Апісаньне дамовы // Polska.pl (пол.)
Літаратура
рэдагаваць- Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986;
- Biskup M., Wojny Polski z zakonem krzyżackim (1308—1521), Gdańsk 1993;
- Christiansen, Eric (1997), The Northern Crusades (2nd ed.), Penguin Books, ISBN 0-14-026653-4 (анг.)
- Gąsiorowski A., Formularz dokumentów traktatowych polsko-krzyżackich z XIV—XV w wieku, «Archeion», t. 46, 1978, s. 171—184;
- Ivinskis, Zenonas (1978), Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties, Rome: Lietuvių katalikų mokslo akademija, LCC 79346776 (лет.)
- Krzyżaniakowa J., Kancelaria królewska Władysława Jagiełły, Poznań 1972;
- Kuczyński S. M., Pierwszy pokój toruński (1 lutego 1411), «Zapiski Historyczne», t. 20, 1955, nr 1-4, s. 139—165;
- Kuczyński S. M., Wielka Wojna z zakonem krzyżackim 1409—1411, Warszawa 1980 (wyd. IV);
- Pelech, Markian (1987), «W sprawie okupu za jeńców krzyżackich z Wielkiej Wojny (1409—1411)», Zapiski Historyczne 2 (52) (пол.)
- Stone, Daniel (2001), The Polish-Lithuanian state, 1386—1795, University of Washington Press, ISBN 978-0-295-98093-5 (анг.)
- Sułkowska-Kurasiowa I., Dokumenty królewskie i ich funkcja w państwie polskim za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów 1370—1444, Warszawa 1977.
- Turnbull, Stephen (2003), Tannenberg 1410: Disaster for the Teutonic Knights, Campaign Series, 122, London: Osprey Publishing, ISBN 978-1-84176-561-7 (анг.)
- Urban, William (2003), Tannenberg and After: Lithuania, Poland and the Teutonic Order in Search of Immortality (Revised ed.), Chicago: Lithuanian Research and Studies Center, ISBN 0-929700-25-2 (анг.)
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Высокаякасныя выявы дамовы // Polska.pl
- Janusz Grabowski. Апісаньне дамовы // Polska.pl (пол.)
- Першы Торунскі мір // Torunski Serwis Turidtyczny (пол.)