Вікіпэдыя

Айрацкая мова

Айрацкая мова (айрацкая размоўная, заходнемангольская, тода бічыг: ᡆᡕᡅᠷᠠᡑ ᡘᡄᠯᡄᠨ (трансьл. Oyirad kelen), па-калмыцку: Өөрд, па-мангольску: Ойрад) — мангольская мова, распаўсюджаная ў асноўным у Манголіі ды Кітаі. У асноўным зьяўляецца сукупнасьцю дыялектаў, на якіх размаўляюць плямёны айратаў, а таксама некаторая колькасьць першапачаткова цюрскіх народнасьцяў.

Айрацкая мова
ᡆᡕᡅᠷᠠᡑ ᡘᡄᠯᡄᠨ (Oyirad kelen)
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠦ ᠣᠶᠢᠷᠠᠳ ᠠᠶᠠᠯᠭᠤ (Mongγol kelen-ü Oyirad ayalγu)
Ужываецца ў Манголіі, Расеі, КНР, Кыргыстане[1]
Рэгіён Манголія: аймакі Хоўд, Уўс[2] ды Баян-Улгій[3]
Расея: рэспубліка Калмыкія
КНР: СУАР, Ганьсу, Цынхай
Колькасьць карыстальнікаў 560 000 чал.
Клясыфікацыя Алтайскія мовы
Афіцыйны статус
Пісьмо тода-бічыг[d] і кірыліца
Коды мовы
ISO 639-2(Б) xal
ISO 639-2(Т) xal, xwo
Гэты артыкул зьмяшчае тэкст з выкарыстаньнем старамангольскай пісьмовасьці.
Без падтрымкі дадзенага віду пісьмовасьці замест ейных знакаў на вашай прыладзе адлюстроўвацьмуцца пытальнікі, квадраты або іншыя сымбалі.
Мапа дыялектаў айрацкае мовы. Дыялекты з аспрэчванай клясыфікацыяй не ўказаныя[4].

Кароткі нарыс

рэдагаваць

Навукоўцы разыходзяцца ў меркаваньнях датычна статусу айрацкае мовы. Напрыклад, айрацкая мова можа разглядацца ў якасьці асобнае мовы[5] або як буйны дыялект мангольскае мовы[6].

Калмыцкая мова, зьяўляючыся першапачаткова адным з айрацкіх дыялектаў (дакладней нашчадкаў некалькіх дыялектаў), за сёньняшнім часам разглядаецца як асобны, але блізкароднасны ідыём. Айрацкая клясычная (літаратурная) мова зьяўляецца пісьмоваю формай агульнага продку сучасных айрацкіх дыялектаў, пры гэтым даволі моцна адрозная ад іх.

Тэрыторыі, на якіх пражывае айрацкамоўнае насельніцтва, месьцяцца на захадзе Манголіі[7] і паўночным захадзе КНР (перадусім у Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне, а таксама ў некаторых рэгіёнах правінцыяў Цынхай і Ганьсу)[7]. Разам з гэтым, з прычыны частае клясыфікацыі калмыцкае мовы ў якасьці аднаго з дыялектаў айрацкае мовы, у склад айрацкамоўных рэгіёнаў могуць далучаць расейскую рэспубліку Калмыкія (рэгіён узьбярэжжа Касьпійскага мора)[8]. Ва ўсіх трох краінах айрацкая мова мае вызначаную пагрозу зьнікненьня. Найбольшым паводле колькасьці носьбітаў зьяўляецца таргуцкі дыялект[1][7].

Варта адзначыць, што тэрмінам «айрацкая мова» (або «пісьмовая айрацкая») могуць пазначаць мову гістарычных дакумэнтаў, запісаных пісьмовасьцю тода бічыг[9].

Дыялекты

рэдагаваць

У Манголіі існуе сем дыялектаў, кожны зь якіх мае ўжытак у адпаведнай пляменнай групе[10]:

  • Дэрбэцкі. Распаўсюджаны ў палове самонаў[a] аймаку Уўс, а таксама ў мясцовасьці Дэргэн аймаку Хоўд.
  • Баяцкі. Распаўсюджаны ў самонах Малчын, Хяргас, Тэс і Дзундгоў аймаку Уўс.
  • Таргуцкі. Мае носьбітаў у самоне Булган (аймак Хоўд).
  • Уранхайскі. Распаўсюджаны ў самонах Дуўт, Мэнхайрхан (аймак Хоўд), Алтай, Буянт і Булган (аймак Баян-Улгій).
  • Ээлдзкі (джунгарскі). Распаўсюджаны ў самоне Эрдэнэбюрэн аймаку Хоўд.
  • Захчынскі. Распаўсюджаны ў самонах Манхан, Алтай, Уенч, Дзэрэг і Мэст аймаку Хоўд.
  • Хатонскі (распаўсюджаны серад першапачаткова цюрскіх плямёнаў). Мае ўжытак у мясцовасьці Тарыялан (аймак Уўс). Гістарычна хатоны былі выселеныя джунгарамі з Цэнтральнай Азіі ў заходнюю Манголію, дзе яны страцілі сваю першапачаткова цюрскую мову і перайшлі на дэрбэцкі дыялект айрацкае мовы[11][12].

Некаторыя дыялекты зьяўляюцца складанымі для клясыфікацыі. Прыкладам, алашаньскі дыялект, распаўсюджаны ў аймаку Алашань аўтаномнага раёну Ўнутраная Манголія (КНР) першапачаткова залічваўся да дыялектаў айрацкай мовы[13], што абгрунтоўвалася ягонымі фанэтычнымі рысамі. Між тым, гэты дыялект можа быць клясыфікаваным як дыялект мангольскае мовы з прычыны ягоных марфалягічных рысаў[14]. Дархадзкі дыялект (аймак Хуўсгел, Манголія) рознымі дасьледчыкамі клясыфікаваўся ў якасьці дыялекту айрацкай, мангольскай або бурацкай моваў[15].

Носьбіты

рэдагаваць

Айрацкая мова мае пагрозу зьнікненьня на ўсіх тэрыторыях свайго распаўсюджаньня. Напрыклад, у Расеі калмыцкая мова за цяперашнім часам выходзіць з ужытку і распаўсюджаная галоўным чынам серад людзей пажылога ўзросту, што зьвязана з наступствамі дэпартацыі калмыкаў 1943 і наступнага ўплыву з боку расейскай мовы[16]. Між тым, у Кітаі, айрацкая мова яшчэ даволі шырока выкарыстоўваецца ў традыцыйных галінах жыцьця, маецца шмат аднамоўных носьбітаў[17], аднак на думку іншых навукоўцаў[18], адбываецца скарачэньне сфэры ўжытку мовы ў адукацыі. Датычна Манголіі, на думку некаторых дасьледчыкаў, перавага халха-мангольскага дыялекту мангольскае мовы стала фактарам халхізацыі іншых мангольскіх моваў і дыялектаў[19].

Пісьмовасьць

рэдагаваць
 
Айрацкі рукапіс, выкананы пісьмовасьцю тода бічыг (Otgonbayar Chuluunbaatar).

У айрацкай мове выкарыстоўваюцца два віды пісьмовасьці.

Гістарычна ў мове выкарыстоўвалася пісьмовасьць тода бічыг, якая паходзіць ад старамангольскае пісьмовасьці. Гэтая пісьмовасьць больш за ўсё захавалася ў Кітаі, дзе яна дагэтуль можа ўжывацца ў друкаваных выданьнях. У Калмыкіі мае ўжытак пісьмовасьць на аснове кірылічнага альфабэту. У Манголіі ў якасьці пісьмовасьці выкарыстоўваецца мангольская пісьмовасьць.

Літаратура

рэдагаваць
  • Яхонтова Н. С. Ойратский литературный язык// Языки мира: Монгольские языки. Тунгусо-маньчжурские языки. Японский язык. Корейский язык. — М., 1997.
  • Birtalan, Ágnes. Oirat // Janhunen, Juha (ed.) The Mongolic languages. London: Routledge, 2003. Pp. 210—228.
  • Bitkeeva, Aisa (2006): Kalmyckij yazyk v sovremennom mire. Moskva: NAUKA.
  • Bitkeeva, Aisa (2007): Ethnic Language Identity and the Present Day Oirad-Kalmyks. Altai Hakpo, 17: 139-154.
  • Bläsing, Uwe (2003): Kalmuck. In: Janhunen (ed.) 2003: 229-247.
  • Coloo, Ž. (1988): BNMAU dah’ mongol helnij nutgijn ajalguuny tol’ bichig: ojrd ajalguu. Ulaanbaatar: ŠUA.
  • Indjieva, Elena (2009): Oirat Tobi: Intonational structure of the Oirat language. University of Hawaii. Dissertation.
  • Janhunen, Juha (ed.) (2003): The Mongolic languages. London: Routledge.
  • Katoh T., Mano S., Munkhbat B., Tounai K., Oyungerel G., Chae G. T., Han H., Jia G. J., Tokunaga K., Munkhtuvshin N., Tamiya G., Inoko H.: Genetic features of Khoton Mongolians revealed by SNP analysis of the X chromosome. Molecular Life Science, School of Medicine, Tokai University, Bohseidai, Isehara, Kanagawa, 259-1193, Japan. [Gene. 12 Sep. 2005].
  • Sanžeev, G. D. (1953): Sravnitel’naja grammatika mongol’skih jazykov. Mosvka: Akademija nauk SSSR.
  • Sečenbaγatur, Qasgerel, Tuyaγ-a, B. ǰirannige, U Ying ǰe (2005): Mongγul kelen-ü nutuγ-un ayalγun-u sinǰilel-ün uduridqal. Kökeqota: Öbür mongγul-un arad-un keblel-ün qoriy-a.
  • Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén (2005): The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press.

Крыніцы і заўвагі

рэдагаваць
  1. ^ Адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка Манголіі, аналягічная раёну.
  1. ^ а б Svantesson et al. 2005: 148
  2. ^ Svantesson et al. 2005: 141
  3. ^ Coloo 1988: 1
  4. ^ Svantesson et al. 2005: 141
  5. ^ Прыкладам, гл. Birtalan 2003: «Паводле нашае клясыфікацыі, размоўная айрацкая, зь якой выключаная калмыцкая, можа разглядацца як больш-менш адзіная мова.» Гл. таксама Sanžeev, 1953.
  6. ^ Sečenbaγatur et al. 2005
  7. ^ а б в Sečenbaγatur et al. 2005: 396-398
  8. ^ Sečenbaγatur et al. 2005, Bläsing 2003: 229
  9. ^ Birtalan 2003: 210-211
  10. ^ Coloo 1988: 1-6
  11. ^ Library of Congress: Khoton (Mongolian people)
  12. ^ Katoh et al. 2005
  13. ^ Sečenbaγatur et al. 2005: 265-266
  14. ^ Sečenbaγatur et al. 2005: 190-191
  15. ^ Sanžaa, Tujaa, 2001: 33-34
  16. ^ Bitkeeva 2007, Bitkeeva 2006
  17. ^ Bitkeeva 2007
  18. ^ Sečenbaγatur et al. 2005: 179
  19. ^ Coloo 1988: III-IV
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Айрацкая_мова&oldid=2465012»