Давэдыйскі субстрат

Давэды́йскі субстра́т — шэраг лінгвістычных субстратных асаблівасьцяў у вэдыйскай мове, неўласьцівых іншым індаэўрапейскім мовам і ўласьцівых іншым моўным сем’ям Паўднёва-Ўсходняй Азіі. Падобныя рысы ўключаюць у сябе перш за ўсё адметную лексыку, а таксама фанэтычныя (напрыклад, узьнікненьне рэфтрафлексных зычных, супрацьпастаўленых зубным), марфалягічныя (утварэньне герундыю) і сынтаксічныя (ужываньне маркеру ўскоснай мовы iti). Характарыстыкі падобнага кшталту перадусім прынята зьвязваць з ранейшымі, даіндаэўрапейскімі субстратнымі мовамі, з носьбітамі якіх старажытныя арыі сутыкнуліся пасьля засяленьня Індастану.

Значны аб’ём падобных рысаў вызначаецца з найранейшых з захаваных індыйскіх тэкстаў, пры гэтым у якасьці доказаў звычайна прыводзяцца відавочныя неіндаарыйскія элемэнты, такія як -s- пасьля -u- ў рыгвэдыйскім busa.

Ужываны ў радзе папулярнай літаратуры тэрмін даары́йскі субстрат зьяўляецца некарэктным, паколькі ўключае большую й разнародную этнічным складам тэрыторыі й ня мае храналягічнай прывязкі. У прыватнасьці, сынгальская мова й мова вэда на Шры-Ланцы зьмяшчаюць субстратную, «протавэдзкую» лексыку, якая ці ледзь зьвязаная з субстратам санскрыту. У поствэдыйскі пэрыяд у санскрыт з дравідыйскіх моваў пранікнуў шэраг іншых словаў, напрыклад nāraṅgaḥ «апэльсін» (упершыню засьведчана каля VI ст. н. э. у тэксьце «Сушрута Самгіта»), такім чынам, запазычаньні зь іншых моваў не заўсёды зьвязаныя з субстратам.

Гісторыя

Крыніцаю субстрату ў вэдыйскай мове сталі мовы дравідыйскай сям’і, іншыя прасочваюцца таксама з моваў мунда і меркаванай протабурушаскі, але асноўная маса гэтых рысаў ня маюць дакладнай этымалёгіі ў ніводных зь пералічаных моваў, што тлумачыцца запазычаньнямі з адной або некалькіх зьніклых моваў, няроднасным вышэйзгаданым. На думку А. Лубоцкага й індоляга М. Вітцэля, запазычаная лексыка з падобных неўсталяваных крыніцаў таксама назіраецца ў самых раньніх з захаваных іранскіх тэкстаў і тахарскіх мовах; як мяркуюць гэтыя дасьледчыкі, падобная лексыка вядзе сваё паходжаньне ад Бактрыйска-Маргіянскага археалягічнага комплексу — комплексу культураў ХХІІІ—XVIII стст. да н. э., які месьціўся на поўдні Сярэдняй Азіі. Іншай невядомай крыніцай запазычваньняў магла стаць мова Індзкай цывілізацыі, згадваная паводле Вітцэля як пара-мунда або субстрат кубга-віпаш.

Лінгвістычныя рысы

Фанэтыка, фаналёгія

Найбольш значнай субстратнай рысай у фанэтыцы вэдыйскай мовы можна лічыць наяўнасьць рэтрафлексных зычных, якім уласьцівае супрацьпастаўленьне зубным. Сучасныя лінгвісты знаходзяць рэтрафлексныя ў мове бурушаскі, мовах мунда і дравідыйскіх мовах; гэтыя ж зычныя рэканструююцца для протабурушаскі, прадравідыйскае мовы і протамунда. Гэтыя зычныя не рэканструююцца для праіндаэўрапейскай (мова-продак усіх індаэўрапейскіх моваў) і праіндаіранскай (мова-продак індаіранскіх моваў, у якія ўваходзіць вэдыйская; вылучылася ў выніку распаду праіндаэўрапейскае мовы) моваў, але разам з гэтым рэтрафлексныя зычныя сустракаюцца ў нурыстанскіх мовах (адносна якіх, між іншым, таксама высоўваюцца гіпотэзы пра наяўнасьць даіндаэўрапейскага субстрату).

Зыходзячы з гэтага, тлумачыцца паходжаньне падобных рысаў у мове індаэўрапейцаў, якія ўварваліся на Індастан, але адначасова з гэтым цяжка паддаюцца выяўленьню мовы-крыніцы гэтага субстрату. Акрамя таго, з прычыны адсутнасьці ўплыву гэтых запазычваньняў на паэтычны мэтар эпасу старажытных індаіранскіх моваў, нельга ўстанавіць час пранікненьня субстрату як рысаў, запазычаных да або пасьля напісаньня Рыгвэды. Тым ня менш, большасьць лінгвістаў сыходзіцца ў меркаваньні, што ў час перапісваньня Рыгвэды, то бок каля VI ст. да н. э., рэтрафлексныя зычныя сталі часткаю фаналёгіі санскрыту. Паўночны захад Індастану (нурыстанскія, дардзкія, хатанасацкая мовы, мова бурушаскі) рэзка адрозьніваецца ад астатняй часткі субкантынэнту пачашчэньнем ужываньня рэтрафлексных, што, на думку некаторых дасьледчыкаў, сьведчыць пра геаграфічнае паходжаньне гэтых зычных у санскрыце. Як мяркуе Б. Тыканэн, у сувязі з арэальным вызначэньнем рэтрафлексіі і зьяўленьнем гэтых зычных у раньніх запазычваньнях малаверагодна, што рэтрафлексія ў індаарыйскіх мовах (група ўнутры індаіранскай галіны, да якой належыць вэдыйская) паўстала ў рэгіёне, у якім не існавала субстрату з рэтрафлекснымі зычнымі.

Лексыка

У 1955 годзе брытанскі індоляг Т. Бараў налічыў у санскрыце каля 500 словаў, якія ён палічыў запазычаньнямі неіндаэўрапейскага паходжаньня; ён адзначыў, што колькасьць падобных лексэмаў узрастала ад раньніх да позьніх формаў мовы. Згадваліся гіпотэзы, што гэтыя словы маглі паходзіць з адной зь невядомых моваў Індыі, асыміляванай індаарыйскімі, але Бараў засяродзіўся на пошуку запазычваньняў дравідыйскага паходжаньня. Галяндзкі індоляг Ф. Кёйпэр вызначыў 383 словы неіндаарыйскага паходжаньня ў Рыгвэдзе, то бок каля 4% ад яе лексыкі, што без уліку ўласных назваў складае 211—250 неіндаарыйскіх словаў або 2% ад лексыкі Рыгвэды. Т. Обэрліс, у сваю чаргу, налічваў ад 344 да 358 надзейных неіндаэўрапейскіх лексэмаў у Рыгвэдзе.

Запазычаньні гэтага роду ахопліваюць галіны мясцовае флёры й фаўны, сельскай і хатняй гаспадаркі, рамёстваў ды вопраткі, адзначаюцца таксама музычныя й літургічныя тэрміны. Гэтыя тэрміны датычаць толькі паняткаў вясковага жыцьця й не адносяцца да цывілізацыі гарадоў даліны Інду пасьлягарапскага пэрыяду. Індаарыйскія тэрміны для расьлінаў зьяўляюцца ў значнай меры запазычаньнямі зь незахаваных да цяперашняга часу субстратных моваў.

М. Майргофэр, грунтуючыся на наяўнасьці ў тагачасных індаарыйскіх помніках прыставак ka- і ki-, выказаў здагадку пра існаваньне нейкай прэфіксальнай мовы, якая стала крыніцаю запазычваньняў у вэдыйскай мове. М. Вітцэль параўнаў гэтыя прыстаўкі з мунда k-, якая выкарыстоўваецца для пазначэньня асобаў, і кгасі (адна з моваў мунда) ki-, ужыванай як паказчык множнага ліку. Тым ня менш, ён жа адзначае, што ў вэдыйскай мове k- таксама выкарыстоўвалася для пазначэньня людзей і жывёлаў. Прыклады падобных словаў уключаюць:

• kākambīra — назва віду дрэва;
• kakardu «драўляная палачка»;
• kapardin «з вузлом валасоў»;
• karpāsa «бавоўна»;
• kavandha «бочка»;
• kavaṣa «сядзець верхам»;
• kilāsa «плямісты, пракажоны»;
• kimīda «дэман», śimidā «дэманка»;
• kīnāśa «араты»;
• kiyāmbu — назва віду воднай расьліны;
• kulāya «гняздо»;
• kuliśa «сякера»;
• kumāra «хлопчык»;
• kuluṅga «антылёпа»;
• Kuruṅga — імя правадыра Турвашы.

М. Вітцэль адзначае, што падобная лексыка закранае галіны вясковага жыцьця. На ягоную думку, гэтыя словы паходзяць з страчанае мовы паўночнай цывілізацыі Інду й ейных нэалітычных папярэднікаў. З прычыны таго, што гэтыя словы маюць аўстраазіятавідныя прыстаўкі, ён першапачаткова абазначыў гэтую гіпатэтычную мову тэрмінам пара-мунда (мовы мунда лічацца часткай аўстразійскай сям’і), зьмяніўшы яго пазьней на тэрмін субстрат кубга-віпаш.

П. Тымэ аспрэчвае дравідыйскую этымалёгію словаў, якія часта лічацца дравідыйскімі запазычваньнямі, і прапаноўвае для іх індаарыйскую або, вужэй, санскрыцкую этымалёгію. Р. Дас, у сваю чаргу, сьцьвярджае, што ніводны з узораў падобнай спрэчнай лексыкі Рыгвэды не прызнаецца ўсеагульна ў якасьці запазычваньняў зь іншых моваў. Гэтыя пункты гледжаньня ставіліся пад сумнеў Бараў і Кёйпэрам: апошні адзначаў, што багацьце індаэўрапейскага параўнальнага матэрыялу і беднасьць падобных матэрыялаў у дравідыйскіх і мунда моваў, ускладняюць выяўленьне характару спрэчнай лексыкі як індаэўрапейскай або не.

Сынтаксіс

Б. Тыканэн адзначае інавацыі ў індаарыйскім сынтаксісе, але адносіць яго да адстрату, а не субстрату.

Мовы-крыніцы

Вымерлыя мовы

Паводле дасьледаваньняў К. Масікі каля 31% сельскагаспадарчай лексыкі, а таксама назваў флёры ў гіндзі ня маюць этымалёгіі, якая тлумачылася б індаэўрапейскімі (у прыватнасьці, пэрсыдзкай), дравідыйскімі мовамі або мовамі мунда. У ягоных дасьледаваньнях гіпатэтычная мова, што стала крыніцаю гэтых запазычваньняў, стала пазначацца як мова-x. Ф. Саўтўорт дадаткова адзначае, што тэрміны для пазначэньня расьлінаў ня маюць дравідыйскай этымалёгіі і толькі пяць з гэтых словаў маюць мунда этымалёгію — такім чынам, на ягоную думку, адносна тагачаснага пэрыяду трэба ўлічваць невядомыя этнічныя групы, якія размаўлялі на невядомых мовах.

• Мова бактрыйска-маргіянскага археалягічнага комплексу:

Тэрміны, запазычаныя з моваў невядомага паходжаньня, уключаюць у сябе хлебаробную («хлеб», «арала», «насеньне», «пучок», «дрожджы»), ірыгацыйную («канал», «калодзеж»), будаўнічую («цэгла», «дом», «слуп», «драўляны калок»), збройную («сякера», «кій»), вопраткавую («плашч», «тканіна», «падол», «іголка») і сельскагаспадарчую («каноплі», «гарчыца») лексыку. А. Лубоцкі адзначыў, што фаналягічнае й марфалягічнае падабенства 55 запазычаньняў у іранскіх мовах і санскрыце сьведчаць пра агульны субстрат, адкуль паходзяць гэтыя словы, або, імаверна, два дыялекты субстратнае мовы. Ён жа прыходзіць да высновы, што мова бактрыйска-маргіянскіх паселішчаў (дзе індаіранцы пражывалі каля ІІ тыс. да н. э.) і мова тагачасных насельнікаў Панджабу мелі цесныя сувязі між сабою. Тым ня менш, пераважае пункт гледжаньня, паводле якога мяркуецца, што мова Гарапы ня мае сувязяў з моваю бактрыйска-маргіянскага археалягічнага комплексу, і гэтыя 55 запазычваньняў увайшлі ў праіндаіранскую мову ў часы яе разьвіцьця (культура Сінташты) праз кантакты з бактрыйска-маргіянскім археалягічным комплексам, а пазьней іх колькасьць павялічылася ў часы старажытнаіндыйскай мовы, калі адбыўся заняпад згаданага археалягічнага комплексу. Напрыклад (з прыкладамі іншых індаіранскіх моваў, дзе адшуканыя запазычваньні з той жа крыніцы і падобным значэньнем):

• BMAC *anću «эфэдра» > санскр. aṃśú-; авэст. ąsu-
• BMAC *atʰr̥ > санскр. átharvan «жрэц», авэст. āϑrauuan-/aϑaurun- тое ж, пэглеві āsrōn; тах. А. atär, B. etre «герой»
• BMAC *bʰiš- «вылечваць» > санскр. bhiṣáj- «лекары»; позьнеавэст. bišaziia- «лячыць»
• BMAC *dr̥ća > санскр. dūrśa- «лахманы»; ваханск. δirs «казіная, якава поўсьць», шугнанск. δox̆c «валасы», «грубая тканіна»
• BMAC *gandʰ/t- > санскр. gandhá-; позьнеавэст. gaiṇti- «пах»
• BMAC *gandʰ(a)rw- назва мітычнай жывёлы > санскр. gandharvá-; позьнеавэст. gaṇdərəβa-
• BMAC *indra Індра (тэонім) > санскр. Índra; позьнеавэст. Iṇdra
• BMAC *išt(i) «цэгла» > санскр. íṣṭakā- ; позьнеавэст. ištiia-, ст.-пэрс. išti- пэрс. xešt‎‎; тах. B. iścem «гліна»
• BMAC *ǰaǰʰa/uka «вожык» > санскр. jáhakā; позьнеавэст. dužuka-, бэлудзк. ǰaǰuk, пэрс. žūža
• BMAC *jawījā «(ірыгацыйны) канал» > санскр. yavīyā-; ст.-пэрс. yauwiyā-, пэрс. ju(y)
• BMAC *k/ćan- «каноплі» > санскр. śaṇa; сяр.-пэрс. šan, хат.-сацк. kaṃha, асэт. gæn(æ)
• BMAC *majūkʰa «драўляны калок» > санскр. mayūkha-; ст.-пэрс. mayūxa- «дзьвярная ручка», пэрс. mix «калок», «цьвік»
• BMAC *nagna > санскр. nagnáhu- «дрожджы»; сагд. nɣny, пушту naɣan, пэрс. nān «хлеб»
• BMAC *sćāga ~ sćaga «казёл» > санскр. chāga-; асэт. sæǧ(æ), ваханск. čəɣ «дзіця»
• BMAC *sikatā «пясок», «жвір» > санскр. sikatā-; ст.-пэрс. ϑikā «пясок», хат.-сацк. siyatā, буд.-сагд. šykth
• BMAC *sinšap- «гарчыца» > санскр. saṣarpa; хат.-сацк. śśaśvāna, парт. šyfš-d’n, сагд. šywšp-δn, пэрс. sipan-dān «гарчычнае зерне»
• BMAC *(s)pʰāra «арала» > санскр. phāla-; пэрс. supār
• BMAC *sūčī «іголка» > санскр. sūćī; позьнеавэст. sūkā-, сяр.-пэрс. sozan, асэт. sūʒīn ~ soʒīnæ
• BMAC *šwaipa «хвост» > санскр. śépa-, пракр. cheppā-; позьнеавэст. xšuuaēpā-
• BMAC *(H)uštra «драмадэр» > санскр. úṣṭra-; авэст. uštra-, пэрс. šotor.

• Мова Гарапы:

Вітцэль вызначыў меркаваную наяўнасьць мовы, якую ён першапачаткова акрэсьліваў як пара-мунда. На ягоную думку, гэтая мова была блізкай мовам мунда (але не была іх продкам) і выкарыстоўвалася жыхарамі Гарапы — аднаго з істотных пунктаў Індзкай цывілізацыі й аднаго з найстаражытных гарадоў сьвету. Для прадухіленьня блытаніны з мовамі мунда пазьней ім быў абраны тэрмін субстрат кубга-віпаш. Як мяркуе Вітцэль, раньнія тэксты Рыгвэды адлюстроўваюць уплыў гарапскае мовы, тады як дравідыйскі ўплыў відаць толькі ў пазьнейшых тэкстах — такім чынам, на думку дасьледчыка, гарапцы былі карэннымі жыхарамі Панджабу, дзе зь імі сутыкнуліся індаарыйцы, у той час як кантакт з дравідыйцамі адбыўся істотна пазьней, не раней за сярэднерыгвэдыйскі пэрыяд. Б. Крышнамурці лічыць доказы для гэтае гіпотэзы занадта беднымі, а недахопам мэтадалёгіі Вітцэля лічыць немажлівасьць Вітцэля давесьці наяўнасьць запазычаньняў з мунда ў першых частках Рыгвэды. Паводле гэтай думкі, аднак, блытаюцца паняткі пара-мунда й протамунда, а таксама ігнаруюцца некалькі соцень словаў зь невядомай прэфіксальнай мовы, прыведзеных Кёйпэрам і Вітцэлем (гл. вышэй).

Жывыя мовы

Недахопам тлумачэньня праблемы крыніцаў субстрату ў вэдыйскай мове можна лічыць вялікі храналягічны разрыў між параўнальнымі матэрыяламі. Так, некаторыя з сучасных мунда і дравідыйскіх моваў (брагуі, курух, малта) распаўсюджаныя ўглыб сучаснага арэалу індаарыйскіх і іранскіх моваў, але гэтыя мовы нельга лічыць своеасаблівымі рэліктавымі астравамі сярод індаэўрапейскага атачэньня. Праблематыку ўскладняюць таксама сучасныя літаратурныя мовы, якія могуць падаваць скажоны погляд на іх дагістарычныя формы маўленьня. Самымі старажытнымі, датаванымі і зьмястоўнымі пісьмовымі помнікамі, якія паддаюцца расшыфроўцы і могуць быць выкарыстаныя ў кампаратывістыцы, можна лічыць раньнія тамільскія (адна з дравідыйскіх моваў) надпісы сярэдзіны VI ст. да н. э. і ІІ ст. да н. э.Kamil Zvelebil. Dravidian Linguistics: An Introduction. — Pondicherry Institute of Linguistics and Culture, 1990.</ref>. Параўнальна менш матэрыялу ёсьць у выпадку з мовамі мунда, аднак лічыцца, што яны існуюць каля трох тысячагодзьдзяў. Сучасныя рэканструкцыі прадравідыйскай і прамунда моваў дазваляюць лінгвістам адрозьніваць рысы гэтых моваў ад індаэўрапейскіх у мэтах пошуку субстрату або запазычваньняў.

• Дравідыйскія мовы:

Паводле розных ацэнак вэдыйская мова ўтрымлівае ад трыццаці да сарака запазычваньняў дравідыйскага паходжаньня. Словы з упэўненай дравідыйскай этымалёгіяй уключаюць такія лексэмы, як kulāya «гняздо», kulpha «ладыжкі», daṇḍa «палачка», kūla «нахіл», bila «пусты», khala «гумно». Гэтаму пункту гледжаньня супрацьпастаўленая вэрсія Вітцэля, які адносіць дравідыйскія запазычваньні і, адпаведна, кантакт дравідыйцаў з індаарыйцамі на час пасьля засваеньня апошнімі Панджабу.

Сучасныя дравідыйскія мовы ў асноўным абмежаваныя арэалам на поўдні Індастану, выключэньнем з гэтага зьяўляецца мова брагуі, распаўсюджаная ў Бэлуджыстане (захад Пакістану), углыб індаіранскага арэалу. Некаторымі лінгвістамі дадзеная акалічнасьць была прынятая як сьведчаньне рэліктавага, даіндаэўрапейскага насельніцтва рэгіёну, але на цяперашні час большай часткай гісторыкаў і лінгвістаў прынятая тэорыя, што брагуі мігравалі ў сучасны рэгіён свайго пражываньня ўжо ў гістарычны пэрыяд, пасьля ХІ ст. н. э. Гэта тлумачыцца, у прыватнасьці, адсутнасьцю авэстыйскіх запазычваньняў у мове брагуі. Адначасова, адзін з сучасных іранскіх народаў, бэлуджы, міграваў з захаду ў рэгіён каля ХІ ст. і ажыцьцявіў значны ўнёсак у лексыку брагуі.

Разам з гэтым, рэтрафлексныя зычныя ў раньніх індаарыйскіх мовах ня могуць вызначацца як фанэмы, запазычаныя менавіта з дравідыйскіх моваў. Б. Крышнамурці сьцьвярджае, што дравідыйскае паходжаньне ў вэдыйскай мове мае герунды (які адсутнічаў у авэстыйскай, але прасочваецца ў дравідыйскіх з функцыямі на ўзор вэдыйскай), формы няскончаных дзеясловаў і маркер ускоснае мовы iti. Між іншым, падобныя ўласьцівасьці таксама падзяляе мова бурушаскі.

• Мовы мунда:

Ф. Кёйпэр у якасьці адной з крыніцаў давэдыйскага субстрату вызначае мову протамунда. Значэньне ўплыву гэтых моваў у значнай ступені ставіць пад сумнеў спэцыяліст па мовах мунда Г. Андэрсан.

Літаратура

• Bryant, Edwin. «The Quest for the Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration Debate». — Oxford University Press, 2001. — ISBN 0195137779
• Das, Rahul Peter. 38 // The Hunt for Foreign Words in the Ṛgveda. — Indo-Iranian Journal. — 1994. — С. 207-238.
• Elfenbein, J.H. 16 // «A periplous of the ‘Brahui problem’». — Studia Iranica. — 1987. — С. 215-233.
• Hock, Hans Henrich. „The Problem of Time in South Asian Convergence“. — Prof. M. B. Emeneau Centenary International Conference on South Asian Linguistics. — Mysore: Central Institute of Indian Languages, 2005.
• F. B. J. Kuiper. Rigvedic loanwords / Spies, Bonn. — Studia Indologica. — 1955.
• F. B. J. Kuiper. 10 // The genesis of a linguistic area. — 1967. — С. 81-102.
• F. B. J. Kuiper. Aryans in the Rigveda. — Rodopi, 1991.
• P. Levi. Pre-Aryan and Pre-Dravidian in India. — Calcutta University Press, 1929.
• J.C. Munkwitz-Smith. Substratum Influence on Indo-Aryan Grammar. — Minnesota: 1995. — 230 с.
• Mallory, J. P. In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth. — London: Thames & Hudson, 1989.
• Th. Oberlies. IIJ 37 // review of Kuiper. — 1991, 1994. — С. 333-349.
• Parpola, Asko. Aryan Languages, Archaeological Cultures, and Sinkiang: Where Did Proto-Iranian Come into Being and How Did It Spread? / Mair. — The Bronze Age and Early Iron Age Peoples of Eastern and Central Asia. — Washington, D. C.: Institute for the Study of Man, 1998.
• Thomason, Sarah Grey & Kaufman, Terrence. Language Contact, Creolization, and Genetic Linguistics. — University of California Press, 1988, 1991. — ISBN 0-520-07893-4
• Tikkanen, B. 62 // The Sanskrit gerund: A synchronic, diachronic and typological analysis. — Helsinki: Studia Orientalia, 1987.
• Tikkanen, Bertil. IV: Language Change and Cultural Transformation // Archaeological-linguistic correlations in the formation of retroflex typologies and correlating areal features in South Asia / Blench, Roger & Spriggs, Matthew. — Archaeology and Language. — London: Routledge, 1999. — С. 138-148.
• Witzel, Michael. 5 // Substrate Languages in Old Indo-Aryan (Ṛgvedic IAST, Middle and Late Vedic). — Electronic Journal of Vedic Studies. — 1991 Т. 1.
• Witzel, Michael. The Languages of Harappa / Kenoyer, J. — Proceedings of the conference on the Indus civilization. — Madison: 2000.