Арамуны

Арамуны, арумыны, таксама валахі (па-арамунску: Armãnji, Rrãmãnji) — эўрапейскі этнас, які насяляе паўднёвыя Балканы і размаўляе па-арумынску (усходнераманскай мовай, блізкай да румынскай).

Арамуны
Armãnji, Rrãmãnji
Неафіцыйны сьцяг арумынаў
Агульная колькасьць	к. 250 000 (носьбіты арумынскай мовы)
Рэгіёны пражываньня	Грэцыя  Румынія  Паўночная Македонія  Альбанія  Баўгарыя  Сэрбія
Мовы	арумынская
Рэлігіі	Праваслаўе
Блізкія этнасы	істра-румыны, мэглена-румыны, румыны)
Арамуны ў Вікісховішчы

Мінуўшчына

Час зьяўленьня арамунаў на Балканах цяжка акрэсьліць пэўна: у хроніках існуе прагал між наездам барбараў і першымі згадкамі валахаў у XI—XII стагодзьдзях. З XIII стагодзьдзя тэрмін валахі пачынае зьяўляецца шточасьцей; аднак цяжка разьмежаваць, да якога этнасу тычацца тыя згадкі. Лічыцца, што валахамі называлі нашчадкаў рымскіх жаўнераў ці лацінізаванага мясцовага насельніцтва (грэкаў, ілірыйцаў, тракійцаў, дакійцаў). Арумынская мова мае повязі з народнай лацінай, якой размаўлялі ў той пэрыяд на Балканах.

За асманскім панаваньнем арамуны трымаліся праваслаўнага вызнаньня, лінгва франка якіх на Балканах была грэцкая мова. Таму найбольш заможныя і ўрбанізаваныя арамуны элінізаваліся, адыгрываючы значную ролю ў распаўсюджаньні грэцкай мовы і культуры. Нават першая арумынамоўная кніга была напісаная грэцкімі літарамі і прызначалася для навучаньня арамунаў грэцкай мове.

У XIX стагодзьдзі на тле паўстаньня балканскіх нацыянальных рухаў разьвіваецца і арамунская самасьвядомасьць. У 1815 року будапэшцкія арамуны дамагаліся дазволу на выкарыстаньне роднай мовы ў літургіі, аднак атрымалі адмову ад мітрапаліта. Арамунская шляхта супраціўлялася нацыянальнаму адраджэньню, імкнучыся ўліцца ў нацыянальныя большасьці краінаў пражываньня. Таму вялікая колькасьць арамунаў зрабілі значны ўнёсак у гісторыі сучасных балканскіх дзяржаваў, прыкладам: македонскі рэвалюцыянэр Піту Гулі, грэцкі прэм’ер-міністар Ёаніс Калетыс, грэцкі магнат Георгіяс Авэраф, грэцкі міністар абароны Эвангеляс Авэраф, сэрбскі прэм’ер-міністар Уладан Джорджавіч, патрыярх Канстантынопальскі Атэнагорас I, румынскі мітрапаліт Андрэй Шагуна ды інш.

Пасьля ўтварэньня незалежнай Румыніі і аўтакефальнай Румынскай праваслаўнай царквы арамуны трапляюць пад уплыў румынскага нацыянальнага руху. У выніку народ падзяліўся на прагрэцкую і прарумынскую часткі, меншая дзеля засталася трымацца арамунскай ідэнтычнасьці.

22 траўня 1905 року арамунская меншасьць дабілася права мець уласны(d) мілет у Асманскай імпэрыі, а таксама свабоду веравызнаньня і адукацыі роднай мовай. Аднак празь вялікую ступень асыміляцыі арамуны ня здолелі стварыць уласнай дзяржавы. Больш за тое, у 1897 року нямецкі балканіст Густаў Вайганд адзначыў, што «арамуны пераважна ня проста абыякава, але нават варожа ставяцца да ўласнага нацыянальнага руху».

Падчас барацьбы за Македонію большасьць арамунаў падтрымалі «патрыярхісцкую» Грэцыю. У часе I і II сусьветнай войнаў Італія намагалася перавабіць арамунаў на свой бок, прапануючы нават стварыць аўтаномію(d). Гэты праект ня меў значнага посьпеху; наадварот, сярод выбітных дзеячоў грэцкага Супраціву былі такія арамуны, як Андрэас Дзімас, Стэфанас Сарафіс, Аляксандрас Своляс.

Культура

Большасьць арамунаў — праваслаўныя хрысьціяне, якія трымаюцца юліянскага календара.

У народнай кухні заўважны ўплыў міжземнаморскай кухні ды сярэднеўсходняй кухняў.

Вядомыя арамуны

Асноўны артыкул: Сьпіс арамунаў

• Георгіяс Авэраф — прадпрымальнік, філянтроп
• Яніс Бутарыс — палітык, прадпрымальнік
• Джэорджэ Бэкалі — прадпрымальнік, палітык
• Крыстыян Гацу — гандбаліст
• Алена Георгі — сьпявачка
• Уладан Джорджавіч — палітык, дыплямат, лекар, пісьменьнік
• Нягу Джувара — гісторык, філёзаф, дыплямат
• Майкл Дукакіс — палітык
• Эвангеляс Запас — філянтроп, прадпрымальнік
• Ёакім III — патрыярх
• Ёван Змай — паэт
• Ёаніс Калетыс — палітык
• Ён Люка Караджале — драматург, пісьменьнік, журналіст
• Тома Караджыю — актор тэатру, тэлевізіі і кіно
• Ён Карамітру — палітык, актор
• Кірыл — патрыярх
• Сьпірыдон Лямбрас — палітык, прафэсар
• Браты Манакі — кінэматаграфісты
• Дамінік Масэану — гімнастка
• Сэрджыю Нікалаеску — кінарэжысэр, актор, палітык
• Канстантын Нойка — філёзаф, эсэіст, паэт
• Браніслаў Нушыч — драматург, празаік, сатырык
• Аляксандрас Папагас — вайсковец, палітык
• Дан Піца — кінарэжысэр, сцэнарыст
• Ёван Стэрыя Попавіч — драматург, паэт, юрыст, філёзаф
• Тошэ Праескі — сьпявак
• Аляксандрас Сволас — палітык
• Сіман Сіна — банкір, дыплямат
• Георг Сіна — прадпрымальнік, банкір
• Рыгас Фэрэас — пісьменьнік, рэвалюцыянэр
• Георге Хаджы — футбаліст, трэнэр
• Яніс Хаджы — футбаліст
• Сымона Халеп — тэнісістка

Глядзіце таксама

• Істра-румыны
• Мэглена-румыны
• Трака-румыны
• Валахі

Літаратура

• Aromanians // Communities and Identities in Bulgaria. — 1998. — С. 1000—1012.
• Cozaru, G. C., A. C. Papari, and M. L. Sandu. «Considerations Regarding the Ethno-Cultural Identity of the Aromanians in Dobrogea». Tradition and Reform Social Reconstruction of Europe (2013): 121.
• The Aromanians between nationality and ethnicity: the history of an identity building // Transylvanian Review. — 2011. — Т. 20. — С. 133—148.
•  Kahl, Thede The Ethnicity of Aromanians after 1990: the Identity of a Minority that Behaves like a Majority // Ethnologia Balkanica. — 2002 Т. 6. — С. 145—169.
• Aromanians in Greece. Minority or Vlach-Speaking Greeks? // Jahrbücher für Geschichte und Kultur Südosteuropas. — 2003. — Т. 5. — С. 205—219.
• The Oxford Dictionary of Byzantium / Alexander Kazhdan. — Oxford and New York: Oxford University Press, 1991. — ISBN 9 78-0-19-504652-6
• Kocój E., Heritage without Heirs? Tangible and religious cultural heritage of the Vlachs minority in Europe in the context of interdisciplinary research project (contribution to the subject), Balcanica Posnaniensia", Poznań 2015, s. 137—147.
• Kocój E., The Story of an Invisible City. The Cultural Heritage of Moscopole in Albania. Urban Regeneration, Cultural Memory and Space Management [in:] Intangible heritage of the city. Musealisation, preservation, education, ed. By M. Kwiecińska, Kraków 2016, s. 267—280.
• Kocój E., Artifacts of the past as traces of memory. The Aromanian cultural heritage in the Balkans, Res Historica, 2016, p. 175-195.
• The Fight for Balkan Latinity. The Aromanians until World War I // Mediterranean Journal of Social Sciences. — 2011. — В. 3. — Т. 2. — С. 252—260.
• The Fight for Balkan Latinity (II). The Aromanians after World War // Mediterranean Journal of Social Sciences. — 2012. — В. 11. — Т. 3. — С. 541—550.
• Ethnic Identity of Aromanians/Vlachs in the 21st Century // Res Historica. — 29 September 2016. — Т. 41. — С. 213. — DOI:10.17951/rh.2016.41.213
• The Balkan Vlachs/Aromanians Awakening, National Policies, Assimilation // Proceedings of the Globalization, Nationalism and Ethnic Conflicts in the Balkans and Its Regional Context. — Belgrade: 2006.
•  Tanner, Arno The Vlachs—A contested identity // The Forgotten Minorities of Eastern Europe: The History and Today of Selected Ethnic Groups in Five Countries. — East-West Books, 2004. — С. 203—. — ISBN 978-952-91-6808-8
• Some Topics of the Traditional Wedding Customs of the Macedo–Romanians (Aromanians and Megleno–Romanians) // Romanian Journal of Population Studies Supplement. — 2009. — В. Supplement. — Т. 3. — С. 141—152.
•  Winnifrith, Tom Shattered Eagles, Balkan Fragments. — Duckworth, 1995. — ISBN 978-0-7156-2635-1
•  Winnifrith, Tom The Vlachs: the history of a Balkan people. — Duckworth, 1987. — ISBN 978-0-7156-2135-6
•  Winnifrith, Tom Vlachs // Minorities in Greece: Aspects of a Plural Society / Richard Clogg. — C. Hurst & Co. Publishers, 2002. — С. 112—121. — ISBN 978-1-85065-705-7