Аляксандар Брукнэр
Аляксандар Брукнэр (польск. Aleksander Brückner; 29 студзеня 1856, Беражаны — 24 траўня 1939, Бэрлін) — польскі гісторык літаратуры й мовазнаўца, Замежны сябра-карэспандэнт Імпэратарскай Санкт-Пецярбургскай акадэміі навук(be) (1889), сябра Польскай (1888) і Сэрбскай(uk) акадэмій навук, Каралеўскага навуковага таварыства Чэхіі(pl).
Аляксандар Брукнэр | |
| па-польску: Aleksander Brückner[1] | |
.jpg) | |
| Дата нараджэньня | 29 студзеня 1856[2][3][4] |
|---|---|
| Месца нараджэньня | |
| Дата сьмерці | 24 траўня 1939[6][2][3][…] (83 гады) |
| Месца сьмерці | |
| Месца пахаваньня | |
| Месца вучобы | |
| Занятак | лексыкограф, мовазнаўца, гісторык літаратуры, прафэсар, славіст, прафэсар унівэрсытэту |
| Навуковая сфэра | філялёгія і славістыка[d][7] |
| Месца працы | |
| Бацька | Аляксандар Брукнэр[d][1] |
| Узнагароды | |
| Подпіс | 
|
- Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Брукнэр.
Біяграфія рэдагаваць
У 1875 годзе скончыў Львоўскі ўнівэрсытэт, дзе спэцыялізаваўся па клясычных мовах, займаўся індаэўрапейскім і славянскім мовазнаўствам. У 1877 годзе абараніў доктарскую дысэртацыю на тэму «Летувіска-славянскія пошукі. Славянская лексіка ў летувіскай мове». У 1876—1878 гадох вывучаў славістыку ў Ляйпцыскім(be) і Бэрлінскім унівэрсітэтах(be). У 1878—1881 гадох працаваў прыват-дацэнтам у Львоўскім унівэрсытэце, выкладаў граматыку славянскіх моваў. З 1881 году прафэсар славянскіх моваў і літаратураў Бэрлінскага ўнівэрсітэту.
Дасьледаваў этымалёгію й тапаніміку, летуваністыку(pl), этнаграфію, гісторыю расейскай літаратуры й фальклёру.
У 1904 годзе зьвярнуўся з прапановаю вылучыць Элізу Ажэшку на Нобэлеўскую прэмію ў галіне літаратуры.
Ліцьвіны рэдагаваць
- Асноўны артыкул: Ліцьвіны
У 1918 годзе апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» (польск. «Z niwy białoruskiej»), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была афіцыйнай мовай Вялікага Княства Літоўскага, што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…»[a][8].
Зьвяртаў увагу на пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову: «…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы»[9].
У 1922 годзе адзначаў, што «калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску»[b][10][11]. Зьвяртаў увагу на тое, што ў першым вядомым упаміне літоўскай мовы вялікі князь Кейстут прамаўляў клятву на беларускай мове[c][12].
У 1928 годзе падкрэсьліў повязь паміж гістарычнымі ліцьвінамі і сучаснымі беларусамі[13][14]:
|
Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ Рэй у 1562 годзе ліцьвінам называў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі.
Арыгінальны тэкст (пол.)
Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski |
|
Заўвагі рэдагаваць
- ^ польск. «Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»
- ^ польск. «[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»
- ^ польск. «Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»
Крыніцы рэдагаваць
- ^ а б Deutsche Nationalbibliothek Record #118515861 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.
- ^ а б Aleksander Brückner // Энцыкляпэдыя Бракгаўза (ням.)
- ^ а б Aleksander Brückner // Польскі біяграфічны інтэрнэт-слоўнік (пол.)
- ^ Архіў прыгожых мастацтваў — 2003.
- ^ zespół autorów Інтэрнэт-энцыклапедыя PWN (пол.)
- ^ а б Брюкнер Александр // Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ^ Нацыянальная служба Чэскай рэспублікі
- ^ Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 3—5.
- ^ Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 4—5.
- ^ Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.
- ^ Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. S. 14.
- ^ Brückner A. Mitologia słowiańska i polska. — Warszawa, 1980.
- ^ Brückner A. Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.
- ^ Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск, 2003. С. 637.
Літаратура рэдагаваць
- Дзендзелівський Й. О. Брюкнер Александр // Енциклопедія сучасної України : у 30 т. / ред. кол. І. М. Дзюба [та ін.]. — К.: НАН України, НТШ, Координаційне бюро енциклопедії сучасної України НАН України, 2004. — Т. 3 : Біо — Бя.. — С. 497.
- Дзендзелівський Й. О. Брюкнер Александр // Українська мова(uk) : енциклопедія. — К. : Українська енциклопедія, 2000. — ISBN 966-7492-07-9.
- Ісаєвич Я. Д. Брюкнер Александер // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2003. — Т. 1 : А — В. — С. 384.
- Ткачов С., Ханас В. Брюкнер Александер // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2004. — Т. 1 : А — Й. — С. 189. — ISBN 966-528-197-6.
- Шевченківський словник : у 2 т. / Інститут літератури ім. Т. Г. Шевченка Академії Наук УРСР. — Київ : Головна редакція УРЕ, 1978.