Вікіпэдыя

Іван Мележ

беларускі пісьменьнік

Іва́н Па́ўлавіч Ме́леж (8 лютага 1921 — 9 жніўня 1976) — беларускі пісьменьнік, драматург, публіцыст. Народны пісьменьнік Беларусі (1972).

Іван Мележ
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся 8 лютага 1921(1921-02-08)[1]
Памёр 9 жніўня 1976(1976-08-09) (55 гадоў)
Пахаваны
Сужэнец Лідзія Пятрова-Мележ[d]
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці празаік, драматург, публіцыст
Гады творчасьці 1939 — 1976
Мова беларуская мова
Значныя творы «Людзі на балоце», «Подых навальніцы»
Прэміі Літаратурная прэмія імя Якуба Коласа (1962)
Узнагароды
Творы на сайце Knihi.com

Біяграфія

рэдагаваць
 
Глінішча і навакольлі на мапе 1924 г.

Нарадзіўся ў сялянскай сям’і ў вёсцы Глінішча Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету Гомельскай губэрні РСФСР (сёньня Хвойніцкі раён Гомельскай вобласьці). Пасьля заканчэньня сярэдняй школы №1 у Хвойніках уладкаваўся на працу ў Хвойніцкі райкам камсамолу. У 1939 годзе паступіў у Маскоўскі інстытут гісторыі, філязофіі і літаратуры. Зь першага курсу быў прызваны на службу ў войска. Улетку 1940 году ўдзельнічаў у вызваленьні Паўночнай Букавіны.

З самага пачатку Вялікай Айчыннай вайны на фронце. 20 чэрвеня 1942 году пад Растовам быў цяжка паранены ў правае плячо. Накіраваны на лячэньне ў Тбілісі. Пасьля жыў у Бугуруслане (Арэнбурская вобласьць, Расея).

З 1943 году на завочным аддзяленьні філялягічнага факультэту Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, які працаваў у эвакуацыі на станцыі Сходня ў Маскоўскай вобласьці. Перавёўся на стацыянар і скончыў унівэрсытэт у 1945 годзе ўжо ў Менску, паступіў у асьпірантуру. У гэтым жа годзе ўступіў у Саюз пісьменьнікаў БССР. Выкладаў беларускую літаратуру ва ўнівэрсытэце, працаваў у рэдакцыі літаратурнага часопіса «Полымя», у апараце ЦК КПБ. У 1966 годзе Іван Мележ становіцца сакратаром Саюзу пісьменьнікаў БССР, у 1971—1974 намесьнік старшыні гэтай арганізацыі. Адначасова з 1967 да 1976 году дэпутат Вярхоўнага Савету БССР.

Жонка Лідзія Якаўлеўна[2]. Дзеці — Людзьміла і Ларыса.

Творчасьць

рэдагаваць

У 1939 годзе дэбютаваў у літаратуры вершам «Радзіме» (газэта «Чырвоная зьмена»). Упершыню празаічны твор Івана Мележа апублікаваны ў 1943 годзе ў газэце «Бугурусланская праўда». Выдаў зборнікі аповесьцей і апавяданьняў «У завіруху» (1946) «Гарачы жнівень» (1948), «Заўсёды наперадзе» (нарыс, 1948), «Блізкае і далёкае» (1954), «У гарах дажджы» (1957), «Што ён за чалавек» (апавяданьні, аповесьці, нарысы, 1961), «Жыцьцёвыя клопаты» (нарысы, эсэ, крытычныя артыкулы, 1975), «Белыя вішні і яблыні» (1976), «Першая кніга: Дзёньнікі, сшыткі, з запісных кніжак» (1977). Аўтар раману «Мінскі напрамак» (1952, дапрацаванае выданьне ў 1974), цыкла раманаў «Палеская хроніка» — «Людзі на балоце» (1962), «Подых навальніцы» (1966) і «Завеі, снежань» (1978). У 1969—1971 выйшаў збор твораў у шасьці, у 1979—1985 — у 10 тамах.

Напісаў п’есы «Пакуль вы маладыя» (1956, асобнае выданьне ў 1958, пастаўлена ў 1957), «Дні нашага нараджэньня» (апублікавана й пастаўлена ў 1958), аднаактоўку «Хто прыйшоў уночы» (1959, асобнае выданьне ў 1966). Па раманах «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» Беларускім тэлебачаньнем створаны ў 1996 годзе спэктакль. Беларускім тэатрам імя Янкі Купалы пастаўлены ў 1966 годзе спэктакль «Людзі на балоце», Гомельскім абласным тэатрам — «Подых навальніцы» (1977), у 1989 годзе — «Страсьці эпохі» (паводле раману «Завеі, снежань»).

Зборнікі

рэдагаваць
  • «У завіруху» (1946)
  • «Гарачы жнівень» (1948)
  • «Заўсёды наперадзе» (нарыс, 1948)
  • «Блізкае і далёкае» (1954)
  • «У гарах дажджы» (1957)
  • «Што ён за чалавек» (апавяданьні, аповесьці, нарысы, 1961)
  • «Жыцьцёвыя клопаты» (нарысы, эсэ, крытычныя артыкулы, 1975)
  • «Белыя вішні і яблыні» (1976)
  • «Першая кніга: Дзёньнікі, сшыткі, з запісных кніжак» (1977)

Раманы

рэдагаваць
  • «Менскі напрамак» (1952, дапрацаванае выданьне выйшла ў 1972)
  • «Людзі на балоце» (1962, экранізаваны ў 1981 годзе)
  • «Подых навальніцы» (1966, экранізаваны ў 1982 годзе)
  • «Завеі, сьнежань» (1978)

П’есы

рэдагаваць
  • «Пакуль вы маладыя» (1956, пастаўленая ў 1957, асобнае выданьне — 1957)
  • «Дні нашага нараджэньня» (1958)
  • «Хто прыйшоў уночы» (1959, асобнае выданьне — 1966)
 
Скульптурная кампазыцыя «Людзі на балоце» ў Хвойніках.

Па матывах раманаў «Людзі на балоце», «Подых навальніцы» і «Завеі, сьнежань» у 1982 годзе зьняты фільм «Апейка»[3].

Узнагароды

рэдагаваць

Ушанаваньне памяці

рэдагаваць
 
Дом-музэй І. П. Мележа ў Глінішчы.

У гонар Івана Мележа названая вуліца ў Менску.

25 траўня 2021 году Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь выпусьціў у абарачэньне памятныя манэты «Іван Мележ. 100 гадоў». Срэбраныя манэты мелі намінал 20 рублёў, а медна-нікелевыя па рублі. На рэвэрсе быў адлюстраваны партрэт Івана Мележа. Чаканку ажыцьцявіў «Летувіскі манэтны двор»[4].

Пра паходжаньне роду Мележаў

рэдагаваць
 
Запіс пра шлюб Хведара Малежыка. 11 (22). XI. 1795
 
Рэдкі выпадак ужываньня прозьвішча Мележ; рэвізія 1834 г.
 
Запіс пра шлюб Ігната Малежыка. 1 (13). XI. 1836
 
Іван Малеж зь сямействам у інвэнтары 1845 г.
 
Ігнат Хведараў Малеж; мэтрычны запіс 1855 г.
 
Андрэй і Ігнат Малежы ў інвэнтары 1845 г.

У мэтрычных кнігах 1795—1851 гадоў Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, да прыходу якой належала вёска Глінішча, прозьвішча, нібы па-вясковаму (?), запісвалася як Мале́жык[5]. Тое ж і ў рэвізіі 1811 г. У рэвізіі 1834 г. упершыню сустрэтае прозьвішча Ме́леж (Мѣлежъ)[6]. Згодна з інвэнтаром 1845 г. у маёнтку Глінішча і Азярын пана Рыгора, сына Станіслава, Аскеркі, у вёсцы Глінішча пражывалі браты 52-х гадовы Іван і 57-мі гадовы Андрэй Іванавыя Мале́жы зь сямействамі, 28-мі гадовы Ігнат Хведараў Мале́ж з 25-ці гадовай жонкай Просяй[7]. У рэвізіі 1850 г. таксама названыя Мале́жы[8]. Гэты варыянт прозьвішча ад 1855 г. (Игнатій Федоровъ Малѣжъ) і надалей у мэтрыках ужываўся стала[9]. У рэвізіі 1858 г. ізноў — Мележ[10]. У мэтрыцы 1878 г. працягвалі пісацца Малежамі[11]. Недзе ад 1890 г., імаверна, з волі шматгадовага юравіцкага валаснога старшыні Хведара Ігнатавага ўжывалася выключна форма Ме́леж[a][14]. Магчыма, дзеля таго і была створана збольшага іранічная сямейная легенда[15], зь якой вынікае нібыта

род пайшоў ад чэха Ігната Мелешака аднекуль з-пад Прагі. Нейкім чынам Мелешак служыў у рускім войску. Прыйшоў аднойчы з сябрам, юравіцкім хлопцам, на пабыўку ў вёску Глінішчы — на радзіму ж далёка. І закахаўся тут у мясцовую дзяўчыну-прыгажуню Кацярыну. Прайшоў тэрмін службы ў войску, маладыя пабраліся шлюбам. Было ў іх дзесяць дзяцей, сярод іх сын Фёдар. Прозвішча сваё на новай радзіме перайначыў — стаў Мележам. Марыў іншы раз: «Эх, пабываем мы, дзеткі, калі-небудзь у Залатой Празе…»

Легенда пераказана са слоў роднай сястры І. П. Мележа Тамары Аляхновіч. На самай жа справе маецца зьвестка пра тое, як 1 (13) лістапада 1836 г. 19-ці гадовы глінішчанец Ігнат Хведараў Малежык ажаніўся з 16-ці гадовай вадовіцкай дзяўчынай Эўфрасіньняй (не Кацярынай), дачкой Міхайла Сьцяпанавага Борыса[16]. 25 чэрвеня (7 ліпеня) 1838 г. у іх нарадзіўся сын Мікіта[17]. Далей — болей. На 1858 г. у сужэнцаў было ўжо чатыры сыны і дзьве дачкі[18]. У войску Ігнат ніколі не служыў. У мэтрыцы 1795 г. сутракаецца датаваны 11-м лістапада запіс пра шлюб 17-ці гадовага Хведара[b] Гаўрылавага Малежыка з Матрунай, дачкой Міхала Віньніка; сьведкамі тады выступілі Іван Малежык і Павал Швец[21]. У мэтрыках 1801 і 1802 гадоў маюцца запісы пра сьмерць і пахаваньне 49-ці гадовага Гаўрылы Малежыка і 56-ці гадовага Піліпа Іванавага Малежыка[c][23]. Пэўна, людзі з прозьвішчам Малеж або Малежык жылі ў Глінішчы яшчэ за часоў Рэчы Паспалітай, г. зн. задоўга да таго, як для іх зьявілася павіннасьць служыць у расейскім войску. Усё паказвае на тое, што з Чэхіі на Беларусь першы з Малежыкаў наўрад ці прыходзіў. Прынамсі, то ня мог быць Ігнат, прадзед пісьменьніка.

Што да рэдкасьці прозьвішча Мележ, маўляў, сустракаецца адно ў Глінішчах. Падобна, свой выгляд яно набыло, ці ня дзеля большай мілагучнасьці (?), намаганьнямі бацькі Ігната і сына Хведара — юравіцкіх валасных старшыняў, асобаў публічных.

Заўвагі

рэдагаваць
  1. ^ У кнізе М. В. Бірылы прыведзены абодва прозьвішчы з націскам адпаведна на другім і першым складах[12]. А яшчэ ў попісе войска ВКЛ 1567 г. згаданы ваяр з сугучным прозьвішчам – Іван Мелеш зь Лемяшэвічаў Пінскага павету[13]. Тут, аднак, ня выключана апіска, бо лягічна было б чакаць прозьвішча Лемеш.
  2. ^ Памёр у 1817 г.[19], г. зн. у год нараджэньня сына Ігната. Згодна з рэвізіяй 1834 г., Ігнат з старэйшым братам Арцёмам жылі ў доме дзядзькі Прохара Сямёнавага Макарчука, памерлага ў 1832 г.[20]
  3. ^ У рэвізіі 1811 г. запісана, што на 1795 г. Піліпу Іванаваму Малежыку († 1803 г.) было 60 г, а ягонаму братанічу (пляменьніку, сыну старэйшага брата) Гаўрыле († 1805 г.) — 50 г.[22]. Але ў мэтрыках за 1803 і 1805 гады памерлых-пахаваных з такімі імёнамі няма.

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Мележ Иван Павлович // Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  2. ^ https://web.archive.org/web/20160304130237/http://www.main.lim.by/?p=1503
  3. ^ Все белорусские фильмы. Т. 2. Игровое кино (1926—1970). Каталог-справочник. Минск: Бел.наука, 2001. 240 с.
  4. ^ Нацбанк выпускае ў абарачэньне памятныя манэты да юбілеяў Шамякіна, Мележа і Крапівы // Беларускае тэлеграфнае агенцтва, 25 траўня 2021 г. Праверана 26 траўня 2021 г.
  5. ^ Напрыклад: НГАБ у Менску. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 492а. А. 360. Спр. 538, 36. Воп. 14. Спр. 427. А. 65адв. Спр. 433. А. 234адв. (1851 г. Игнатій Феодоровъ Малежикъ)
  6. ^ НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 338. А. 683адв.
  7. ^ НГАБ. Ф. 142. Воп. 1. Спр. 1400. А 4адв., 5адв.
  8. ^ НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 706. А. 42адв., 44адв.
  9. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 435. А. 53адв. (1855 г.) Спр. 450. А. 77адв., 84адв., 87адв., 102адв. (1864 г.)
  10. ^ НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 1149. А. 36адв.
  11. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 14. Спр. 452. А. 103адв.
  12. ^ Бірыла М. В. Беларуская антрапанімія. 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. – Мінск: Навука і тэхніка, 1969. С. 270, 283
  13. ^ Русская историческая библиотека. — Т. XXXIII: Литовская метрика. Отд. 1. Ч. 3: Книги публичных дел. Переписи войска Литовского. — Петроград, 1915. Стб. 1212; Бірыла М. В. Беларуская антрапанімія. 1. Уласныя імёны, імёны-мянушкі, імёны па бацьку, прозвішчы. – Мінск: Навука і тэхніка, 1966. С. 234
  14. ^ Памятная книжка Минской губернии на 1890 год. — Минск, 1889. С. 99; 1897. С 106; НГАБ. Ф. 136. Воп. 33. Спр. 67. А. 25адв., 28адв., 33адв. (1910 г.)
  15. ^ Памяць. Калінкавіцкі раён. — Мінск: Ураджай, 1999. С. 175—176
  16. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 538. А. 36
  17. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 540. А. 35адв.
  18. ^ НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 1149. А. 36адв.-37
  19. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 517. А. 15адв.
  20. ^ НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 338. А. 685адв.
  21. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 492а. А. 360
  22. ^ НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 261. А. 689адв.
  23. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 499. А. 304адв. Спр. 500. А. 376адв.

Літаратура

рэдагаваць
  • Драздова, Зінаіда Уладзіміраўна. Майстэрства слова: Моўна-стылявыя асаблівасці «Палескай хронікі» Івана Мележа / З. У. Драздова; АН Беларусі. Ін-т літаратуры імя Я. Купалы. — Мн.: Навука і тэхніка, 1993. — 136 с. — ISBN 5-343-00967-0.
  • Ляшук, Вера Якаўлеўна. Іван Мележ у школе: Дапаможнік для настаўнікаў агульнаадукацыйных устаноў / В. Я. Ляшук. — Мн.: Аверсэв, 2002. — 191 с. — (Вывучэнне творчасці пісьменніка) (Школьнікам, абітурыентам, навучэнцам.). — ISBN 985-478-023-6.
  • Кулешов, Ф. И. Подвиг художника: литературный путь И. Мележа. — Минск : Изд-во БГУ им. В. И. Ленина, 1982.
  • Мележ Іван // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік; Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. ISBN 5-340-00709-X.
  • Мележ Іван // Іван Мележ. Людзі на балоце. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2002.

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Іван_Мележ&oldid=2524863»