Чачэна-Інгуская АССР

Чачэна-Інгуская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (Чачэна-Інгушэтыя, Чачэна-Інгуская АССР, ЧІ АССР) — аўтаномная рэспубліка ў складзе РСФСР, што існавала ў 1936—1944 і 1957—1991. Сталіца — Грозны.

Утварэньне

20 студзеня 1921 Чачэнія й Інгушэтыя ўвайшлі ў Горскую АССР. 30 лістапада 1922 створаная Чачэнская Аўтаномная Вобласьць, 7 ліпеня 1924 — Інгуская. 15 студзеня 1934 яны аб’яднаныя ў Чачэна-Інгускую АВ (ЧІАВ). Горад Уладзікаўказ, дзе разьмяшчаліся рэзыдэнцыі ўраду Інгушэтыі й Паўночнае Асэтыі, быў перададзены Паўночна-Асэтынскай АВ; цэнтрам Чачэна-Інгушэтыі стаў Грозны. 5 сьнежня 1936 ЧІАВ была ператвораная ў Чачэна-Інгускую АССР (ЧІАССР).

Аднак праіснавала рэспубліка нядоўга. У сувязі з паўстаньнем Хасана Ісраілава, што было выкліканае рэпрэсіямі й пачаткам калектывізацыі, Чачэна-Інгушэтыя была скасаваная, чачэнцы й інгушы былі выселеныя ў Казахстан і Кыргызстан (гл. Дэпартацыя чачэнцаў і інгушаў), а на месцы Рэспублікі была ўтвораная Грозьненская вобласьць.

Аднаўленьне ЧІАССР

9 студзеня 1957 загадамі Прэзыдыюма Вярхоўнага Савету СССР і Прэзыдыюма Вярхоўнага Савету РСФСР была адноўленая Чачэна-Інгуская АССР. Пры гэтым Прыгарадны раён, які раней належыў ЧІАССР і населены да 1944 інгушамі, быў пакінуты ў складзе Паўночнае Асэтыі (нявырашанасьць праблемы ўзьяднаньня гістарычных земляў Інгушэтыі прывяла пасьля да ўзьнікненьня канфлікту паміж інгушамі й асяцінамі). У склад ЧІАССР былі ўключаныя тры раёны Грозьненскае вобласьці, якія раней не ўваходзілі ў склад рэспублікі — Шэлкаўскі, Каргалінскі й Наурскі, большасьць насельніцтва якіх складалі расейцы (у тым ліку казакі) і нагайцы. Паводле перапісу 1979, плошча рэспублікі складала 19 300 км2, у ёй было 1 277 000 жыхароў, у тым ліку 611 тысячаў чачэнцаў, 135 тысячаў інгушоў, астатнія пераважна расейцы.

9 студзеня 1957 быў створаны Арганізацыйны камітэт па ўзнаўленьні Чачэна-Інгускае АССР, на які было ўскладзенае «кіраўніцтва гаспадарчым і культурным будаўніцтвам на тэрыторыі Чачэна-Інгускае АССР аж да выбараў Вярхоўнае Рады АССР». 16 сакавіка 1958 адбыліся выбары Вярхоўнае Рады ЧІАССР, 15-16 красавіка на першай сэсіі Вярхоўнае Рады былі сфармаваныя Прэзыдыюм Вярхоўнае Рады й Рада Міністраў ЧІАССР. Фактычна ўлада ў Чачэна-Інгушэтыі ажыцьцяўляў Грозьненскі абкам КПСС (першы сакратар — Якаўлеў), ператвораны ў 1957 у Чачэна-Інгускі абкам КПСС.

Масавае вяртаньне чачэнцаў і інгушоў у рэспубліку пачалося ўжо напачатку 1957; да студзеня 1958 у ЧІАССР прыбыла больш за 200 тыс. чачэнцаў і інгушоў — амаль у 2,3 разы больш, чым было заплянавана кіраўніцтвам ЧІАССР. У сувязі з рэзкім павелічэньнем насельніцтва рэспублікі й непадрыхтаванасьцяй мясцовых органаў улады да ўладкаваньня перасяленцаў у Чачэна-Інгушэтыі абвастрыліся сацыяльныя праблемы (жытло, праца, рост рынкавых коштаў і інш.), што прывяло да антычачэнскага выступу расейскамоўных жыхароў Грознага ў жніўні 1958 (да арганізацыі хваляваньняў былі датычныя кіраўнікі Грозьненскага абкаму КПСС, мясцовых органаў МУС і КДБ, якія адкрыта выступалі супраць узнаўленьня Чачэна-Інгускае АССР).

У 1960-70-х на ініцыятыву партыйных органаў частка чачэнцаў з горнае зоны Чачэніі былі пераселеныя ў Наурскі й Шэлкаўскі раёны (падчас так званае кампаніі па ліквідацыі «дзікіх сялібаў»). Арганізатары кампаніі, мажліва, разьлічвалі на асыміляцыю чачэнцаў у раёнах зь пераважна расейскім насельніцтвам, аднак вынікам стала распаўсюджваньне чачэнцаў і выцясьненьне з станіцаў казачага й іншага славянскага насельніцтва.

У 1972 група актывістых інгускага нацыянальнага руху накіравала ў ЦК КПСС ліст «Аб лёсе інгускага народу», у якім паставіла пытаньне пра вяртаньне Прыгараднага раёну й пра ўзнаўленьне інгускае аўтаноміі. 16 студзеня 1973 у Грозным на пляцы перад будынкам ураду сабраліся тысячы інгушоў, якія чакалі прыезду сакратара ЦК КПСС М. А. Суслава. Стыхійны мітынг-пікет працягваўся трое сутак; 18 студзеня на просьбу кіраўніцтва ЧІАССР, якое абяцала, што па праблеме Прыгараднага раёну будзе створаная адмысловая камісія, удзельнікі мітынгу разышліся. Неўзабаве пачаліся рэпрэсіі супраць аўтараў ліста ў ЦК КПСС і актывістаў мітынгу, а таксама кампанія па змаганьні супраць «чачэна-інгускага нацыяналізму».

Напачатку 1980-х на ініцыятыву М. А. Суслава ў нацыянальных рэспубліках СССР былі праведзеныя кампаніі па імпрэзе юбілеяў «добраахвотнага ўваходжаньня» ў склад Расеі. У Грозным юбілей (200-годзьдзе) «добраахвотнага ўваходжаньня Чачэна-Інгушэтыі ў склад Расеі» адзначаўся ў 1982 на ініцыятыву першага сакратара Чачэна-Інгускага абкаму КПСС А.Уласава (пасьля — міністар унутраных справаў СССР і старшыня Рады Міністраў РСФСР).

Канцэпцыя «добраахвотнага ўваходжаньня ў склад Расеі», распрацаваная прафэсарам У.Вінаградавым, «ідэалягічным дыктатарам» ЧІАССР, ня толькі пераглядала гісторыю Чачэна-Інгушэтыі (напрыклад, адмаўлялася само паняцьце «Каўкаская вайна», паколькі 80-гадовае вызваленчае змаганьне не ўпісвалася ў канцэпцыю), але фактычна аб’яўляла чачэнцаў і інгушоў «рэакцыйнымі народамі», няздольнымі да самастойнага гістарычнага разьвіцьця. Група чачэнскіх і інгускіх гісторыкаў (М.Музаеў, А.Вацуеў, Я.Ахмадаў, Х.Акіеў, Я.Вагапаў і інш.) выступіла з рэзкай крытыкай канцэпцыі «добраахвотнага ўваходжаньня» й фальсыфікацыі гістарычных фактаў у працах У.Вінаградава й ягоных прыхільнікаў. Рэпрэсіі супраць крытыкаў канцэпцыі, арганізаваныя партыяўнымі органамі й рэспубліканскім КДБ, да сярэдзіны 1980-х выклікалі масавую незадаволенасьць насельніцтва Чачэна-Інгушэтыі.

Перабудова й нацыянальнае адраджэньне

Першы час «Перабудова» практычна не аказала істотнага ўплыву на грамадзка-палітычнае жыцьцё Чачэна-Інгушэтыі. У.Фацееў, які зьмяніў А.Уласава на пасадзе першага сакратара абкаму КПСС, актыўна падтрымаў канцэпцыю «добраахвотнага ўваходжаньня» й працягнуў рэпрэсіі супраць яе крытыкаў, што прывяло да істотнага абвастрэньня грамадзка-палітычнае сытуацыі ў рэспубліцы.

Падставай для пачатку адкрытых антыўрадавых выступаў стала вестка пра пляны будаўніцтва біяхімічнага заводу (БХЗ) у Гудэрмэсе. У лютым 1988 ініцыятыўная група на чале зь інжынэрам Русланам Эзбулатавым выступіла з заявай пра тое, што будаўніцтва БХЗ пагражае экалягічнай бясьпецы жыхароў рэспублікі. У красавіку ў Грозным і Гудэрмэсе пачаліся масавыя мітынгі з патрабаваньнем спыніць будаўніцтва БХЗ. Падчас мітынгаў увесну-ўлетку 1988 група ініцыятараў нефармальнага руху аб’ядналася ў Зьвяз садзейнічаньня перабудовы, неўзабаве які рэарганізаваўся ў Народны фронт ЧІАССР (Народны фронт Чачэна-Інгушэтыі), які ўзначаліў інжынэр Хож-Ахмед Бісултанаў.

Хутка Народны фронт перайшоў ад экалягічных лёзунгаў да палітычных патрабаваньняў, выступаючы за дэмакратызацыю грамадзкага жыцьця, адмену ідэалягічнае цэнзуры й узнаўленьне гістарычнае праўды. Ад лета 1988 да восені 1990 Народны фронт быў галоўнай апазыцыйнай сілай, якая выступала супраць партыяўна-савецкага кіраўніцтва ЧІАССР.

У 1988—1989 паўсталі таксама навуковае таварыства «Каўказ», Народны фронт садзейнічаньня перабудовы (пазьней — Чачэнская партыя Справядлівасьці, партыя «Нійсо»), чачэнскае таварыства «Барт», інгускае таварыства «Нійсхо», Аргкамітэт па ўзнаўленьні інгускае аўтаноміі й інш.нефармальныя групы. У студзені 1989 у Грозным зьявілася першае нефармальнае выданьне — бюлетэнь Народнага фронту садзейнічаньня перабудовы «Справядлівасьць».

У красавіку 1989 першы сакратар абкаму КПСС У.Фацееў быў абраны народны дэпутатам СССР і неўзабаве стаў старшынём Камітэту Вярхоўнай Рады СССР па пытаньнях галоснасьці і зваротаў грамадзянаў.

У чэрвені 1989 бюро Чачэна-Інгускага абкаму КПСС абрала першым сакратаром Доку Заўгаева, які раней працаваў другім сакратаром і курыраваў пытаньні сельскае гаспадаркі. Абраньне Д.Заўгаева вітала большасьць насельніцтва ЧІАССР і нават лідэры нефармальных арганізацыяў, паколькі ён стаў першым чачэнцам, які заняў пасаду кіраўніка рэспублікі. З прыходам Заўгаева да кіраўніцтва ў Чачэна-Інгушэтыі наступіў час лібэралізацыі: быў зьмякчэлы ідэалягічны дыктат партыяўных органаў і КДБ, зьявілася некаторая (абмежаваная) воля дзеяньня для нефармальных арганізацыяў, паўсталі незалежныя газэты й часопісы. Замест Вінаградава й яго прыхільнікаў на чале ідэалягічных органаў Чачэна-Інгушэтыі апынуліся прадстаўнікі нацыянальнае інтэлігенцыі: доктар філязофіі прафэсар А.Яндараў (сакратар абкаму КПСС па ідэалёгіі), дацэнт Р.Межыдаў (загадчык аддзелу міжнацыянальных адносінаў абкаму КПСС), дацэнт А.Бугаеў (старшыня камітэту Вярхоўнае Рады ЧІАССР па нацыянальнай палітыцы), прарэктар пэдінстытуту Т.Абубакараў (міністар эканомікі, прагназаваньні й працы) і інш.

Узімку-ўвесну 1990 у раёнах Чачэна-Інгушэтыі пачаліся масавыя выступы, удзельнікі якіх патрабавалі звальненьня карумпаванага раённага кіраўніцтва. Пад ціскам мітынгаў, галадоўляў і іншых акцыяў пратэсту ў лютым-сакавіку 1990 былі замененыя 7 першых сакратароў райкамаў, а таксама шэраг партыяўных і савецкіх службоўцаў раённага зьвяна («вясновы лістапад першых сакратароў»).

У сакавіку 1990 у Чачэна-Інгушэтыі адбыліся выбары народных дэпутатаў РСФСР і дэпутатаў Вярхоўнай Рады ЧІАССР. Большасьць дэпутатаў РСФСР ад Чачэна-Інгушэтыі фактычна далучыліся да блёку «Дэмакратычная Расея» (нават дэпутаты, якія складаліся ў камуністычнай фракцыі, судзячы па пайменных галасаваньнях на зьезьдзе народных дэпутатаў РСФСР, галасавалі за прапановы й рэзалюцыі дэмакратаў). У Грозным прафэсар Руслан Хасбулатаў атрымаў перамогу над другім сакратаром абкаму КПСС Паўлам Громавым, які лічыўся лідэрам кансэрватыўнага крыла мясцовае камуністычнае арганізацыі.

Абраная адначасова Вярхоўная Рада ЧІАССР у асноўным складалася з прадстаўнікоў рэспубліканскага партгасактыву, аднак і туды патрапіла група незалежных дэпутатаў, якія арганізавалі апазыцыйныя фракцыі «Дэмакратычная ініцыятыва» (лідэры — Ганга Эльмурзаева, Юры Чорны, Уладзімер Тамараў) і «Сувэрэнітэт» (лідэры — Лячы Ўмхаеў, Руслан Цакаеў, Амін Асмаеў). Старшынём Вярхоўнае Рады стаў Мастака Заўгаеў, які да верасьня 1991 сумяшчаў пасады дзяржаўнага й партыяўнага кіраўніка Чачэна-Інгушэтыі.

Пасьля выбараў Вярхоўнае Рады ў Грозным аднавіліся мітынгі Народнага фронту (НФ), але да лета 1990 яны страцілі размах і значэньне (праграма НФ была, практычна, вычарпаная). Увосень 1990 уплыў НФ прыкметна зьнізіўся, а пасьля фінансавага скандалу й расколу ў кіраўніцтве ў сьнежні НФ ператварыўся ў малаважную аморфную арганізацыю.

Ад вясны 1990 у якасьці новае палітычнае сілы выступілі чачэнскія нацыянал-радыкалы, якія аб’ядналіся ў лютым таго жа году ў Вайнаскую дэмакратычную партыю (ВДП). Напачатку лідэры ВДП (Зэлімхан Яндарбіеў, Лема Ўсманаў, Муса Тэмішаў) выступалі ў якасьці «канструктыўнае апазыцыі» адміністрацыі Заўгаева й адмяжоўваліся ад «палітычнага экстрэмізму» Народнага фронту й Дэмакратычнага зьвязу (група ДС паўстала ў Грозным напачатку 1990). Аднак ужо ўвосень 1990 ВДП стала вядучай апазыцыйнай арганізацыяй, адкрыта выступаючы супраць рэспубліканскага кіраўніцтва.

Галоўнай мэтай ВДП было стварэньне сувэрэннай Вайнаскае (Чачэна-Інгускае) Рэспублікі як дзяржавы ў складзе СССР. Праграма партыі зьмяшчала пункты пра прыярытэт прадстаўнікоў карэнных нацыяў у расстаноўцы кадраў, пра адраджэньне нацыянальных інстытуцыяў грамадзкага самакіраваньня (Мехк Кхел — «Рада Краіны»), пра «аддзяленьне атэізму ад дзяржавы», спыненьне «штучнае міграцыі» ў ЧІАССР расейскамоўнага насельніцтва й інш.

Улетку 1990 група бачных прадстаўнікоў чачэнскае інтэлігенцыі выступіла зь ініцыятывай правядзеньня Чачэнскага нацыянальнага зьезду для абмеркаваньня праблемаў адраджэньня нацыянальнае культуры, мовы, традыцыяў, гістарычнае памяці. Спадзяючыся перахапіць лёзунгі нацыянальнага адраджэньня ў нацыянал-радыкалаў, улады ЧІАССР падтрымалі гэтую ініцыятыву. Старшынём Аргкамітэту Чачэнскага нацыянальнага зьезду стаў народны дэпутат ЧІАССР Лячы Ўмхаеў, блізкі да лібэральна-рэфарміскага крыла рэспубліканскага кіраўніцтва.

Першы Чачэнскі нацыянальны зьезд адбыўся 23-25 лістапада 1990. Яго галоўным лёзунгам стала ідэя рэспубліканскага сувэрэнітэту, ад імя чачэнскага народу зьезд дэкляраваў сувэрэнітэт Чачэнскае Рэспублікі Нохчы-чо (фактычна — у адказ на абвешчаную 2-м зьездам інгускага народу аўтаномію Інгушэтыі).

Для рэалізацыі рашэньняў зьезду быў абраны Выканкам Чачэнскага нацыянальнага зьезду (ЧНЗ), у які ўвайшлі бачныя прадстаўнікі ўмеранае (рэфарміскае) і радыкальнае плыняў чачэнскага нацыянальнага руху. Старшынём выканкаму ЧНЗ стаў генэрал-маёр авіяцыі Джахар Дудаеў, а яго першым намесьнікам (і фактычным кіраўніком выканкаму, паколькі Д.Дудаеў камандаваў авіязлучэньнем, дысьлякаваным далёка ад ЧІАССР) — Лячы Ўмхаеў.

27 лістапада 1990 Вярхоўная Рада ЧІАССР пад ціскам выканкаму ЧНС і масавых акцыяў, арганізаваных ВДП, прыняла Дэклярацыю пра дзяржаўны сувэрэнітэт Чачэна-Інгускае Рэспублікі. Чачэна-Інгуская Рэспубліка (ЧІР) абвяшчалася сувэрэннай дзяржавай, што будзе падпісваць саюзную й фэдэратыўную дамовы на раўнапраўнай аснове. Па патрабаваньні інгускіх дэпутатаў у дакумэнце была зробленая абмоўка пра тое, што ЧІР не падпіша дамовы датуль, пакуль ня будуць вернутыя інгускія землі Прыгараднага раёну.

Прыняцьце Дэклярацыі пра сувэрэнітэт на справе мала зьмяніла характар адносінаў Чачэна-Інгушэтыі з саюзным і расейскім цэнтрамі, чым былі незадаволеныя нацыянал-радыкалы. У сьнежні 1990 ВДП і блізкія да яе арганізацыі (Зялёны рух, Ісламская партыя адраджэньня, партыя «Ісламскі шлях» і суполка «Каўказ») сфармавалі блёк «Агульнанацыянальны рух чачэнскага народу», галоўнымі мэтамі якога былі абвешчаныя змаганьне за рэалізацыю «народнага сувэрэнітэту» (у процівагу «апаратнаму сувэрэнітэту» кіраўніцтва) і за выхад Чачэна-Інгушэтыі з складу РСФСР. У сьнежні 1990-лютым 1991 кааліцыя нацыянал-радыкалаў разгарнула масавыя акцыі ў Грозным, падставамі для якіх сталі падзеі ў Пэрсыдзкім заліве й бясчынствы савецкага войска ў Прыбалтыцы.

Напачатку 1991 чачэна-інгускае кіраўніцтва адмовілася праводзіць на сваёй тэрыторыі рэфэрэндум пра цэласьць СССР, ініцыяваны Міхаілам Гарбачовым. Адмова матывавалася тым, што Паўночная Асеція адмаўлялася вярнуць інгушам Прыгарадны раён.

Увесну 1991 у Выканкаме ЧНЗ пачалося змаганьне паміж рэфармістымі й радыкаламі. Джахар Дудаеў, які зьяўляўся ганаровым старшынём без рэальнае ўлады, выйдучы ў адстаўку, асабіста ўзначаліў працу Выканкаму, фактычна адхіліўшы рэфармістых на чале зь Лячы Ўмхаевым. 25 траўня Дудаеў выступіў з заявай, што ў сувязі з прыняцьцем Дэклярацыі пра сувэрэнітэт ЧІР Вярхоўная Рада ЧІАССР згубіла легітымнасьць і што адзіным законным органам, упаўнаважаным чачэнскім народам, зьяўляецца Выканкам ЧНЗ, гатовы ўзяць на сябе функцыі выканаўчае ўлады. 15 траўня 1991 ЧІАССР была пераназваная ў Чачэна-Інгускую рэспубліку.

8-9 чэрвеня 1991 нацыянал-радыкалы правялі 2-ю сэсію Першага Чачэнскага нацыянальнага зьезду, якая абвясьціла сябе Агульнанацыянальным Кангрэсам чачэнскага народа (АКЧН). Сэсія прыняла рашэньне пра скасаваньне Вярхоўнае Рады ЧІР і абвясьціла Чачэнскую Рэспубліку Нохчы-чо. Часавым органам улады быў абвешчаны Выканкам АКЧН на чале з Д.Дудаевым. Калі ў знак пратэсту група рэфармістых на чале з Л.Умхаевым заявіла пра выхад з Выканкаму ЧНЗ-АКЧН, у склад Выканкаму былі ўключаныя актывістыя ВДП і іншых групаў нацыянальна-радыкальнага блёку. Першым намесьнікам старшыні Выканкаму АКЧН стаў сябар Рады ВДП Юсуп Сасламбекаў, намесьнікамі — лідэр ВДП Зэлімхан Яндарбіеў і народны дэпутат ЧІР Хусейн Ахмадаў.

1 кастрычніка 1991 было прынятае рашэньне пра падзел ЧІР на Чачэнскую Рэспубліку Нохчы-Чо й Інгускую Аўтаномную Рэспубліку.

Чачэна-інгускія тэрытарыяльныя спрэчкі

Падзел ЧІР на дзьве рэспублікі выклікаў шэраг рознагалосьсяў паміж імі, у тым ліку тэрытарыяльных. Асноўным прадметам тэрытарыяльнае спрэчкі паміж Чачэніяй і Інгушэтыяй зьяўляецца Сунжанскі раён, у якім ад пачатку 1990-х існуюць дзьве адміністрацыі. У 2006 Чачэнія прапанавала як магчымы выхад з сытуацыі нават узьяднаньне Чачэна-Інгушэтыі, што не задаволіла інгушоў.

Кіраўнікі Чачэна-Інгушэтыі

Чачэна-Інгуская аўтаномная вобласьць (15 студзеня 1934-5 сьнежня 1936)

1935—1937 Алі Гартшанаў, старшыня Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету

Чачэна-Інгуская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (5 сьнежня 1936-23 лютага 1944)

1936—1938 Фёдар Пятровіч Быкаў, першы сакратар абкаму УКП(б)

1939-люты 1944 С. К. Малаеў, старшыня СНК

?-люты 1944 В. І. Іваноў, першы сакратар абкаму УКП(б)

?-люты 1944 Ю.Тамбіеў, старшыня Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету

Чачэна-Інгуская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (9 студзеня 1957-15 траўня 1991)

Першыя сакратары абкаму КПСС

1957—1959 Аляксандар Іванавіч Якаўлеў (нарадзіўся 1911), першы сакратар

1959—1963 Аляксандар Сьцяпанавіч Трафімаў (1903—1980)

1963-студзень 1966 Фёдар Ягоравіч Цітоў (1910-18 траўня 1989)

студзень 1966—1975 Сямён Сямёнавіч Апраткін (1911—1977)

ліпень 1975—1984 Аляксандар Уладзімеравіч Уласаў (нарадзіўся 20 студзеня 1932)

1984-чэрвень 1989 Уладзімер Канстанцінавіч Фацееў (нарадзіўся 1935)

чэрвень 1989-верасень 1991 Доку Гапуравіч Заўгаеў (22 сьнежня 1940)

Старшыні Савету міністраў

1957—1970 Мусьлім Гайрбекавіч Гайрбекаў (нарадзіўся 1911)

1988—1989 Муса Абдурахманавіч Керымаў

1990—1991 Сяргей Мажытавіч Бекаў (нарадзіўся 27 лістапада 1939)

Старшыні Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету

1950-я І. А. Алмазаў

1960-я-1973 К. І. Аздоеў

1973—1990 Хабжыкар Хакяшавіч Бокаў (нарадзіўся 1935)

1990-6 верасьня 1991 Доку Гапуравіч Заўгаеў (22 сьнежня 1940)

Чачэна-Інгуская Рэспубліка (15 траўня-27 кастрычніка 1991)

1-15 верасьня 1991 Джахар Мусаевіч Дудаеў (15 верасьня 1944-21 красавіка 1996), старшыня Найвышэйшае Рады

6 верасьня-27 кастрычніка 1991 Ярагі Мамадаеў, кіраўнік Часовага камітэту па кантролі за працай нараоднагаспадарчага комплексу

15 верасьня-6 кастрычніка 1991 Хусейн Ахмадаў, старшыня Часовае Найвышэйшае Рады