Максімовічаўка
Сыстэ́ма Максімо́віча, «максімо́вачаўка» — сыстэма ўкраінскага правапісу на этымаляґічных прынцыпах, прапанаваная ў 1827 годзе першым рэктарам Кіеўскага ўнівэрсытэту М. О. Максімовічам. Ва Ўсходняй Украіне практычна не ўжывалася. Была ўспрынятая ў Галічыне на «Саборы рускіх навукоўцаў» у кастрычніку 1848[1]. На Закарпацьці створаная на ґрунце максімовачаўкі сыстэма Панкевіча ўжывалася з 1920-х да 1940-х рокаў.
Галоўны прынцып гэтае сыстэмы — захаваньне трыдыцыйнага напісаньня, але з пазначэньнем умоўнымі знакамі зьмененае вымовы. Фактычна гэта зводзілася да такіх правілаў:
- захоўваецца літара «ѣ» (яць) (з чытаньнем як як [i] або [ji]): цѣлый, сѣверъ, въ битвѣ, ѣхати;
- над іншымі галоснымі, вымова якіх таксама пазнала ікавізм (зьмянілася на [i]), ставіцца камора: мо̂й, жало̂бно, матêрью, за-мŷжъ;
- заразом пачатковае о̂ азначае ня толькі [i] на месцы этымаляґічнага [o], але й пратэтычны гук [v], што ўтварыўся перад ім: о̂тъ (у сучаснай артаґрафіі від), о̂нъ (у сучаснай артаґрафіі він), гэтык далей;
- û карысталася для пазначэньня [i] пасьля [ts], што ў стараўкраінскай і старажытнарускай ґрафіцы перадавалася як и: женцû, очû (у сучаснай артаґрафіі женці, очі);
- захоўваецца літара «ы» : сынъ, але сила; гэта было асабліва карысна для некаторых заходніх дыялектаў, дзе існуе розьніца ў вымове [ɨ] ды [ɪ], хоць у большасьці выпадкаў літары і, и ды ы мелі аднолькавае чытаньне (адпавядалі сучаснаму ўкраінскаму «и»), выкарыстаньне тае ці іншае літары вызначалася эмымаляґічна;
- выкарыстоўваецца літара «ё»: ёму, полёвыхъ, послѣднёго;
- ужываньне літараў «і», «ѳ», «ъ» рэґулявалася правіламі, ідэнтычнымі тым, што дзеялі ў расейскай мове XIX ст.;
Існавала кілька варыянтаў этымаляґічнага правапісу на аснове сыстэмы Максімовіча, што мелі рознагалосьсі ў частцы правілаў:
- гучаньне літараў «е» ды «и» пасьля зычных ды на пачатку складу адрозьніваецца (у пачатковай пазыцыі яны, як правіла, адпавядалі сучасным «є» ды «і», тады як пасьля зычных — з большасьці сучасным украінскім «е» ды «и»): изъ, есть, але сила, отже;
- у тэкстах, напісаных максімовачаўкаю, выкарыстоўвалася літара «э» для пазначэньня гуку [э] на пачатку слова ці пасьля галоснае (хоць дужа часта замест яе пісалі «е», што можа сьведчыць пра неўрэґуляванасьць правілаў яе ўжываньня);
- у адным з пачатковых варыянтаў для адрозьніваньня гэтых двух гукаў прапаноўвалася выкарыстоўваць літару є, прычым функцыянальна яна адпавядала сучаснай украінскай е (адпаведна, е чыталася як сучасная є), але такі варыянт правапісу не набыў распаўсюджваньня;
- у некаторых варыянтах этымаляґічнага правапісу на аснове максімовачаўкі выкарыстоўваецца літара «ґ»;
- напісаньне словаў магло адрозьнівацца ад іх гучаньня, што не пазначалася дадаткова на пісьме (у прыватнасьці, дзеясловы ў форме мужчынскага роду адзіночнага ліку мінулага часу захоўвалі на пісьме старажытны канчатак -лъ: ходилъ, читалъ; канчаткі прыметнікаў цьвёрдае ґрупы ў назоўным склоне множнага ліку: прекрасны, добрыи (сучаснае прекрасні, добрії) і гэтык далей).
Выбар правільнага знака для [i] (сярод ô, ê, ѣ) вызначаўся пераважна па наяўнасьці / адсутнасьці чаргаваньня з [о], [е] у адчыненым складзе. З запрапанаваных М. Максімовічам новых літараў â, ê, û, î, ô, ŷ, на практыцы ўжываліся збольшага толькі ê, ô й и̂.
У параўнаньні з фанэтычнымі правапісамі перавагаю максімовачаўкі была змога адрозніваць на пісьме словы з блізкім гучаньнем, але розным значэньнем, што можна пабачыць на прыкладзе (зьлева — фанэтычны запіс (ярыжка), справа — па сыстэме Максімовіча):
| Ярыжка | Максімовачаўка |
|---|---|
| Крій | Крâй (вскрай) |
| Нисъ | Нêсъ |
| Нисъ | Нôсъ |
| Бривъ | Брêвъ (брелъ) |
| Бривъ | Брôвъ (бровей) |
| Визъ | Вêзъ |
| Визъ | Вôзъ |
| Нижъ | Нôжъ |
| Нижка | Нôжка |
| Нижный | Нѣжный |
| Миж | Мêжъ |
| За-мижъ | За-мŷжъ |
| Бигъ | Бôгъ |
| Бигъ | Бѣгъ |
| Бездилье | Бездôлье |
| Бездилье | Бездѣлье |
| Окрипъ | Окрôпъ |
| Окрипъ | Окрѣпъ |
Аднак, як зазначае сам аўтар гэтага правапісу: «Кажучы праўду, так мой спосаб пісаньня важэйшы не чытаючаму, а пішучаму, і асабліва мне першаму, што ўзяў на сябе труд адшуківаць карэнныя гукі, якія пакрываюцца гукам і, што часам не зусім лёгка.»
Прыклад тэксту
рэдагаваць
|
Фонетика каже: Якимъ бачишь человѣка, за такого его держи; этимологія же каже: Держи человѣка за того, якъ его бачишь, но и провѣдуй, кто ôнъ зъ роду… Або иншими словами: правиломъ фонетики есть: пиши, якъ говоришь; а закономъ етимологіи есть: пиши, якъ говоришь, но вразъ же увзглядняй и корêнь слова, щобы всякій зналъ, зъ чого каждое слово походитъ и що оно означае. | 
|
|
|
А въ нєдѣлоньку рано поранєньку Збûрае жєньцû ковалєнко, Збûрае жєньцû, а всє прибôрныи, Дѣвки, парубки, а всє молодыи. Да повêвъ же ихъ на долину, На пшеничєньку на озиму: — Ой жнѣтє, жєнцû, розжинайтєсь, А назадъ сєбє нє оглядайтєсь. — Ажъ зъ-за горы орда идє, За собою коваля вєдє. Ёму руки позавязовани, ; Ёму очû позаглажовани. Ото-жъ будєшъ, ковалю, знати Якъ нєдѣлоньку шановати. — Ой дай, Божє, такую годину, Счобъ забачити свѣтъ хочъ на часину: То буду ўже знати, Як нєдѣлоньку шановати! — |
|
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Васіль Вэрыга. Нарысы па гісторыі Ўкраіны (канец XVIII — пачатак XIX ст.). — Львоў: Світ, 1996. — 448 с. — С. 173. — ISBN 5-7773-0359-5