Усходнефрыская мова

(Перанакіравана з «Затэрляндзкая фрыская мова»)

Усхо́днефры́ская мова (саманазва: Seeltersk) — адна з трох фрыскіх моваў, якія ўваходзяць у склад англа-фрыскае падгрупы заходнегерманскае групы германскае галіны індаэўрапейскае моўнае сям’і. Нярэдка мову пазначаюць вузейшым тэрмінам — Затэрля́ндзкая мова, разглядаючы яе як апошні жывы дыялект уласна ўсходнефрыскае мовы. Распаўсюджаная ў горадзе Затэрлянд, што на захадзе нямецкае фэдэральнае зямлі Ніжняя Саксонія. Цесна зьвязаная з паўночнафрыскай, распаўсюджанай на крайняй заходняй поўначы Нямеччыны, і заходнефрыскай (распаўсюджаная на паўночным захадзе Нідэрляндаў) мовамі, зь якімі ўтварае групу фрыскіх моваў.

Усходнефрыская мова
Seeltersk
Фрыскія мовы на мапе Эўропы. Усходнефрыская — сьветла-блакітным
Ужываецца ў Нямеччыне
Рэгіён Затэрлянд, Ніжняя Саксонія
Колькасьць карыстальнікаў
  • 1000 чал.[1]
Клясыфікацыя Індаэўрапейская сям’я
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Рэгіянальная мова ў Нямеччыне
Дапаможная мова ў
Статус: 7 Нясталы[d][2]
Пісьмо лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-1
ISO 639-2(Б)
ISO 639-2(Т) stq
ISO 639-3 stq
SIL

Стараўсходнефрыская мова

рэдагаваць

Гісторыя разьвіцьця ўсходнефрыскае мовы пачынаецца з пэрыяду існаваньня стараўсходнефрыскае мовы, на якой размаўлялі ва Ўсходняй Фрысьляндыі — гістарычным рэгіёне, што месьціцца паміж нідэрляндзкай рэкамі Лаўэрс (Нідэрлянды) і Вэзэр (Нямеччына); таксама ў гэты рэгіён уваходзілі дзьве невялікія мясьціны на ўсходнім беразе Вэзэру.

Стараўсходнефрыскую мову можна падзяліць на дзьве дыялектныя групы: вэзэрскую, распаўсюджаную на ўсходзе, і эмскую (захад арэалу мовы). З XVI ст. стараўсходнефрыская трапіла пад уплыў ніжненямецкіх дыялектаў, з прычыны чаго стараўсходнефрыская зазнала значны заняпад.

Выміраньне эмскага дыялекту датуецца пэрыядам прыкладна першае паловы XVII ст. Пэрыяд выміраньня ўсходняга (вэзэрскага) дыялекту прыпадае на больш позьні час — да пачатку XVIII ст. (нягледзячы на гэта, існуюць сьведчаньні пра сьмерць апошняга носьбіта дыялекту нават у 1953 годзе, які жыў на востраве Вангероге). На цяперашні час стараўсходнефрыская больш не распаўсюджаная ў гістарычным рэгіёне Ўсходняя Фрызія, аднак вялікая частка яго жыхароў дагэтуль лічыць сябе фрызамі, а свой дыялект ніжненямецкае мовы называюць словам Freesk. Гэты дыялект, у прыватнасьці, характарызуецца моцным фрыскім субстратам.

Затэрляндзкі дыялект

рэдагаваць

Апошнім жывым дыялектам стараўсходнефрыскае мовы зьяўляецца адзін з дыялектаў эмскае дыялектнае групы — затэрляндзкі дыялект, пад якім часьцей за ўсё і маюць на ўвазе тэрмін усходнефрыская мова. Дыялект распаўсюджаны ў Затэрляндзе, які знаходзіцца на поўдзень ад уласна Ўсходняй Фрызіі. Як мяркуюць дасьледчыкі, тэрыторыя сучаснага Затэрлянду была калянізаваная фрызамі Ўсходняй Фрызіі ў ХІ ст. Дзякуючы знаходжаньні Затэрлянду серад непраходных балотаў і высокаму статусу дыялекту ў параўнаньні зь ніжненямецкай серад жыхароў рэгіёну затэрляндзкі дыялект здолеў добра захавацца цягам стагодзьдзяў. Серад іншых фактараў, што паспрыялі захаваньні мовы, адзначаецца таксама й той факт, што па заканчэньні Трыццацігадовай вайны Затэрлянд стаўся часткаю мюнстэрскага біскупства, якое прытрымлівалася каталіцкае царквы, у адрозьненьне ад астатняй Усходняй Фрызіі, якая на той час ужо стала пратэстанцкай. Гэта спрычынілася да абмежаваньня кантактаў Затэрлянду з паўночнымі пратэстанцкімі тэрыторыямі, што таксама магло паўплываць на большае захаваньне мовы ў Затэрляндзе.

Носьбіты

рэдагаваць

На цяперашні час ацэнкі ў колькасьці носьбітаў усходнефрыскае мовы адрозьніваюцца слаба. Агульнае насельніцтва Затэрлянду складае прыкладна 10 000 чал., зь іх на ўсходнефрыскай размаўляе каля 2250 чал.[3] Паводле некаторых іншых ацэнак на мове можа добра размаўляць блізу 2000 чал., зь іх крыху менш за палову зьяўляюцца носьбітамі ўсходнефрыскай. Падаюцца таксама й іншыя зьвесткі, згодна зь якімі колькасьць носьбітаў можа складаць значна большую лічбу, амаль у шэсьць з паловай тыс чал.[4] Лінгвістычны партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвесткі Салмінэна на 2007 год, указвае колькасьць носьбітаў у 1000 чал.[5]

Пераважная колькасьць носьбітаў зьяўляецца прадстаўнікамі старэйшага пакаленьня, з-за чаго мова адносіцца да моваў з сур'ёзнай пагрозай зьнікненьня. Між тым, расьце колькасьць маладых носьбітаў усходнефрыскае мовы, якія выхоўваюць сваіх дзяцей на гэтай мове.

Разьвіцьцё

рэдагаваць
 
Дзьвюхмоўны знак на нямецкай і ўсходнефрыскай (другі радок)

Намаганьні па падтрымцы мовы прыкладае арганізацыя Seelter Buund (па-беларуску: «Затэрляндзкі альянс»).

Побач з паўночнафрыскай і пяцю іншымі мовамі ўсходнефрыская трапіла ў сьпіс рэгіянальных моваў, якія падтрымоўваюцца Нямеччынай паводле Эўрапейскае хартыі рэгіянальных моваў, ратыфікаванай у 1998 годзе. Цягам апошняга стагодзьдзя разьвіваецца літаратура на мове.

Асноўная характарыстыка

рэдагаваць

Фанэтыка

рэдагаваць

Усходнефрыская фанэтыка лічыцца вельмі архаічнай, асабліва ў дачыненьні да старафрыскае мовы[6]. Ніжэй прыведзеная фанэтыка паводле дасьледаваньняў Марана Форта[7][8].

  • Галосныя:
    • Монафтонгі:

Зычны /r/ у складзе часта рэалізуецца як галосны [ɐ].

Кароткія галосныя:

Літара Гук
(паводле IPA)
Прыклад
a [a] fat (тлусты)
ä [ɛ] Sät (тады)
e [ə] ze (яны)
i [ɪ] Lid (канечнасьць)
o [ɔ] Dot (немаўля)
ö [œ] bölkje (крычаць)
u [ʊ] Buk (кніга)
ü [ʏ] Jüpte (глыбіня)

Паўдоўгія:

Літара Гук Прыклад
ie [] Piene (боль)
uu [] kuut (кароткі)

Доўгія:

Літара Гук Прыклад
aa [] Paad (шлях)
ää [ɛː] tään (тонкі)
ee [] Dee (цеста)
íe [] Wíek (тыдзень)
oa [ɔː] doalje (супакойваць)
oo [] Roop (вяроўка)
öä [œː] Göäte (жолаб)
üü [] Düwel (д'ябал)
úu [] Múus (мыш)
    • Дыфтонгі:
Літара Гук Прыклад
ai [aːi] Bail (заклад)
au [aːu] Dau (раса)
ääu [ɛːu] sääuwen (сябе)
äi [ɛɪ] wäit (вільготны)
äu [ɛu] häuw (штуршок, удар)
eeu [eːu] skeeuw (касы́)
ieu [i.u] Grieuw (перавага)
íeu [iːu] íeuwen (раўніна)
iu [ɪu] Kiuwe (падбародак)
oai [ɔːɪ] toai (жорсткі)
oi [ɔy] floitje (сьвістаць)
ooi [oːɪ] swooije (качаць)
ou [oːu] Bloud (кроў)
öi [œːi] Böije (парыў ветру)
uui [uːɪ] truuije (пагражаць)
üüi [yːi] Sküüi (соўс)
  • Зычныя:
    • Выбухныя:

На цяперашні час выбухныя ўсходнефрыскай мовы аглушыліся. Між тым, звонкае вымаўленьне захоўваецца ў пажылых носьбітаў.

Літара Гук Прыклад
p [p] Pik (крок)
t [t] Toom (аброць)
k [k] koold (халодны)
b [b] Babe (бацька)
d [d] Dai (дзень)
g [ɡ] Gäize (гусь)
    • Фрыкатывы:
Літара Гук Прыклад
g [ɣ,x] Gäize (гусь), Ploug (плуг)
f [f,v] Fjúur (агонь)
w [v] Woater (вада)
v [v,f] iek skräive (я крычу)
s [s,z] säike (шукаць), zuuzje (шаргацець)
ch [x] truch (праз, цераз)
h [h] hoopje (спадзявацца)
    • Іншыя:
Літара Гук Прыклад
m [m] Moud (мужнасьць)
n [n] näi (новы)
ng [ŋ] sjunge (сьпяваць)
j [j] Jader (вымя)
l [l] Lound (зямля [тэрыторыя])
r [r,ɐ] Roage (жыта)
w [w] Kiuwe (падбародак)

Дыялектны падзел

рэдагаваць

Затэрляндзкі дыялект падзяляецца на тры гаворкі, якія адпавядаюць тром асноўным сёлам муніцыпалітэту Затэрлянд: рамсласкую, шарэльскую і струклінгенскую. Статус літаратурнае мовы замацаваны на рамсласкай гаворцы. Усе тры гаворкі зьяўляюцца ўзаемназразумелымі.

Прыклад тэксту

рэдагаваць

Прыклад тэксту на ўсходнефрыскай і параўнаньне ўсходнефрыскае мовы зь некаторымі іншымі германскімі мовамі на прыкладзе гэтага тэксту.

Усходнефрыская:

Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.

Паўночнафрыская (бэкінгардзкі або моорынскі дыялект):

Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.

Заходнефрыская:

De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen.

Усходнефрыскі дыялект ніжненямецкае мовы:

De Jung straktde dat Wicht üm't Kinn to un tuutjede hör up de Wangen.

Нямецкая:

Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste sie auf die Wangen.

Нідэрляндзкая:

De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen.

Афрыкаанс:

Die seun streel die meisie oor haar ken en soen haar op haar wange.

Ангельская:

The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks.

Пераклад:

Хлопчык пагладзіў дзяўчынку на падбародку і пацалаваў яе ў шчокі.
  1. ^ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger
  2. ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  3. ^ Stellmacher, Dieter. Das Saterland und das Saterländische. — Florian Isensee GmbH, 1995. — ISBN 978-3-89598-567-6
  4. ^ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001.
  5. ^ Saterfriesisch | Ethnologue
  6. ^ Versloot, Arjen. Grundzüge Ostfriesischer Sprachgeschichte. — Munske: 2001.
  7. ^ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001. — С. 411-412.
  8. ^ Fort, Marron C. Saterfriesisches Wörterbuch. — Hamburg: 1980. — С. 64-65.

Літаратура

рэдагаваць
  • Fort, Marron C. (1980): Saterfriesisches Wörterbuch. Hamburg: Helmut Buske.
  • Kramer, Pyt (1982): Kute Seelter Sproakleere — Kurze Grammatik des Saterfriesischen. Rhauderfehn: Ostendorp.
  • Stellmacher, Dieter (1998): Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg.

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць