Вікіпэдыя

Сьвяты Дух

адна з трох асобаў Троіцы
(Перанакіравана з «Дух Сьвяты»)

Сьвяты́ Дух (па-грэцку: Άγιο Πνεύμα, па-лацінску: Spіrіtus Sanctus) — у большасьці плыняў хрысьціянства Бог, адна з трох іпастасяў Сьвятой Тройцы, нароўні з Богам Айцом і Богам Сынам. Разьдзел тэалёгіі Сьвятога Духа называецца пнэўматалёгія.

Голуб — сымбаль Сьвятога Духа (Джаваньні Лярэнца Бэрніні, апсыда Базыліка Сьвятога Пятра, Ватыкан)

Улічваючы гістарычную сувязь паміж хрысьціянствам і юдаізмам, багасловы часта атаясамліваюць Сьвятога Духа з паняцьцем «Руах Гакодэш» (гэбр. רוח הקודש‎, rūaḥ хакодэш) у габрэйскіх пісаньнях.

Імёны

рэдагаваць

Стары Запавет

рэдагаваць

Дух Яхвэ (гэбр. רוח יהוה‎, rūaḥ Yāhwēh); (Іс. 11:2)

Дух Божы (гэбр. רוח אלהים‎, rūaḥ Elohīm); (Быцьцё 1:2)

Дух Гасподні (гэбр. רוח אדני‎, rūaḥ Adonāі); (2 Сам. 23:2)

Яго Дух (гэбр. ורוח קדשו‎, rūaḥ qadeshow); (Іс. 63:10)

Твой Дух (гэбр. ורוח קדשך‎, rūaḥ qadsheka); (Пс. 51:11)

Дух мудрасьці й разуменьня (гэбр. רוח חקמה ובינה‎, rūaḥ ḥakmah ubіnah); (Іс. 11:2)

Дух парады й рыкаралества (гэбр. רוח עשא וגבורה‎, rūaḥ esah ugeburah); (Іс. 11:2)

Дух пазнаньня й страху Гасподняга (гэбр. רוח דאת ויראת יהוה‎, rūaḥ daat weyіrat Yāhwēh); (Іс. 11:2)

Слава Пана (гэбр. קובוד יהוה‎, kawod Yāhwēh); (Выхад 33:22; Лев. 9:6,23; Іс. 60:1,2)

Новы Запавет

рэдагаваць

Сьвяты Дух (грэц.: πνεύματος ἁγίου, Pneûmatos Hagіoû); (Мц. 1:18)

Дух Божы (грэц.: πνεύματι θεοῦ, Pneûmatі Theoû); (Мц. 12:28)

Паракліт (грэц. ὁ παράκλητος, ho Paraclētos); (Ян. 14:26; Ян. 16:7)

Дух Хрыста (грэц.: πνεῦμα Χριστοῦ, Pneûma Chrіstoû); (1 Пятра 1:11)

Дух праўды (грэц.: πνεῦμα τῆς ἀληθειας, Pneûma tēs alētheіas); (Ян. 16:13)


У залежнасьці ад кантэксту:

Дух (грэц. πνεῦμα, Pneûma альбо грэц. πνεύματος, Pneûmatos); (Ян. 3:8)

Граматычны род

рэдагаваць

У біблейскіх тэкстах паняцьце «дух» у залежнасьці ад мовы, на якой напісаны той ці іншы разьдзел, вызначаецца трыма словамі, якія лічацца эквівалентнымі:

Слова Граматычны род Значэньне Біблейскія тэксты
іўрыт (רוח rūaḥ) жаночы вецер, прывід, дыханьне, дух Згадваецца ў Старым Запавеце, напісаны на стараяўрэйскай мове за выключэньнем урыўкаў з Кнігі Данііла.
арамэйская (ܪܘܗ rūḥa)[1] жаночы дух, душа, асоба[1] Фрагменти Кнігі Данііла, напісаныя на стараарамейскай мове.
па-старажытнагрэцку: πνεῦμα pneûma сярэдняе дыханьне, подих, дух Згадваецца ў Новым Запавеце, напісаным на грэцкай мове эліністычна-рымскага пэрыяду.

Як бачна з прыведзенай вышэй табліцы, граматычны род слова «дух» жаночага роду ў старажытнагабрэйскай і стараарамейскай мовах і ніякага роду ў грэцкай. Акрамя таго, у лацінскай мове слова spіrіtus — мужчынскага роду. У Септуагінце выкарыстоўваецца стар.-грэч. πνεῦμα для перакладу стар.-габр. روح‎.

Апошнім часам у сучаснай хрысьціянскай тэалёгіі вызначэньня плоці Сьвятога Духа стала падставай для дыскусый і рэформ у некаторых пратэстанцкіх цэрквах, напрыклад, у Лютэранскай Царкве Швэцыі[2].

Рабінская літаратура называе Сьвяты Дух Шэхіна (стар.-габр. שקינה‎‎‎, sheḥīnah — прысутнасьць; ад дав.-яўр.: עציר‎, shaḥan — наведваць, заставацца). Насамрэч гэтае слова не сустракаецца ў Бібліі, але ў габрэйскіх перакладах Новага Запавету яно выкарыстоўваецца разам з вытворнымі для абазначэньня як Славы Божай, так і скініі (пар. стар.-габр. משכן‎, мішкан — жыльлё). Як і згадванная 6 разоў у Каране Сакіна (араб. سكينة‎, sakіnah), слова «Шехіна» мае жаночы род.

Сьвяты Дух згадваецца ў жаночай форме Прамудрасьці Божай (стар.-грэч. Ἁγία Σοφία, Айя-Сафія) двума Айцамі Царквы ІІ ст., Феафілам Антыахійскім і Ірынеем Ліёнскім. Сьвяты Ірэнэй у сваім галоўным творы «Супраць ерасяў» (лац. Adversus haereses) піша:


  Слова, гэта значыць Сын <…> і Мудрасьць, гэта значыць Дух, былі ў Ім [Айцу] раней за любое стварэньне [3].  

Аднак большасьць тэолагаў параўноўвала Мудрасьць з Логасам-Хрыстом. Рыгор Багаслов ў ІV ст. пісаў, што тэрміны «Айцец» і «Сын» трэба разумець не як выражэньне сутнасьці альбо энэргіі Бога, але як метафарычныя імёны. Такая ж пазыцыя зьмяшчаецца ў Катэхізісе Каталіцкага Касьцёла 1992 г.[4].

Нават у адной мове можа ўзьнікнуць блытаніна адносна роду слова, абранага для апісаньня Сьвятога Духа. Грэцкі pneûma — родны род, таму ў гэтай мове займеньнік, які адносіцца да Сьвятога Духа, таксама мае граматычны род[4]. Аднак, калі Сьвяты Дух згадваецца ў мужчынскім родзе як Параклет (стар.-грэч. ὁ παράκλητος, ho Paraclētos — заступнік, дарадца, суцяшальнік), указальны займеньнік «той» (стар.-грэч. απόκλητος, ekeînos) зьяўляецца таксама зьвязаны зь ім мужчынскі род (таму што адносіцца да paraklētos, а не pneûma) Ян. 16:7,8. Дэніэл Б. Уольлес аспрэчвае меркаваньне, што ekeînos зьвязаны з pneûma ў Ян. 14:26, 16:13,14, што сьведчыць пра сувязь гэтага займеньніка з paraklētos. Уольлес прыходзіць да высновы, што цяжка знайсьці тэкст, у якім pneûma мае граматычны мужчынскі род[5].

У сырыйскай мове, якая паходзіць са стараарамейскай, мовы Езуса Хрыста й апосталаў, жаночы род — сырыйскі. rūḥa паўплывала на артадаксальных і гнастычных пісьменьнікаў такім чынам, што яны пачалі выкарыстоўваць вобразы маці для апісаньня Сьвятога Духа. Гэтыя выявы можна сустрэць у тэолагаў ІV ст. Афраат і Яфрэм Сырыйскія. Яны сустракаюцца ў Одах Салямона і Гнастычных Дзеях Фамы, напісаных у ІІІ ст.[6][7]. Гісторык рэлігіі Сьюзен Эшбрук Харві лічыць, што граматычны род важны для разуменьня раньняга сырыйскага хрысьціянства:

Здаецца відавочным, што сьцьвярджэньне аб уплыве жаночага роду граматычнага значэньня rūaḥ на сырыйцаў не беспадстаўнае. Называць Сьвятога Духа «Яна» сапраўды мае сэнс[8].

У рымска-каталіцкай Імшы Сьвяты Дух называецца «Яго»[9], але Сьвяты Пасад адзначае, што ў кожнай адпаведнай мове павінен захоўвацца ўстаноўлены граматычны род[10].

Жаночы вобраз Духа ў Царквах

рэдагаваць

Ёсьць хрысьціянскія суполкі, якія вучаць, што Сьвяты Дух зьяўляецца жаночым вобразам Боства, зыходзячы з таго, што ў арыгінальным тэксьце Сьвятога Пісаньня выкарыстоўваюцца граматычныя формы жаночага роду й, як яны лічаць, жаночыя аналёгіі для апісаньня Духа Божага (гл. Быцьцё 1: 1,2, Быцьцё 2:7, Паўтораны Закон 32:11,12, Выслоўі Саламонавы 1:20-33, Мацьвея 11:19, Лукі 3:22 і Яна 3:5,6). Гэты пункт гледжаньня заснаваны на граматычным родзе назоўнікаў і дзеясловаў у саміх аўтараў тэкстаў, а таксама на аналёгіях з мацярынствам, якімі карысталіся прарокі й Езус.

Царква Швэцыі

рэдагаваць

23 лістапада 2018 г. Асамблея Касьцёла Швэцыі прыняла рашэньне ўзгадніць літургічны дапаможнік са швэдзкім перакладам Бібліі 2000 г. На прыкладзе габрэйскай мовы ў гэтым перакладзе Сьвяты Дух ужываецца ў жаночым родзе (швед. den Helіga Anden у адрозьненьне ад den Helіge Ande). З гэтай нагоды арцыбіскуп Анцье Якелен заявіў, што пераход Касьцёла Швэцыі на больш гендарна нэўтральную мову абмяркоўваўся яшчэ ў 1986 годзе:


  З тэалягічнага пункту гледжаньня мы ведаем, што Бог вышэй за нашы гендэрныя абазначэньні. Бог не чалавек[2].  

Мараўская царква

рэдагаваць

У літургіі, малітве й дактрыне мараўскіх братоў трывала замацаваўся жаночы вобраз Сьвятога Духа. Напрыклад, рэфарматар мараўскай царквы, адзін з самых вядомых тэолагаў XVІІІ ст. — Граф Зінцэндорф, называў Сьвятога Духа «нашай Маці»[11].

Месіянскія габрэі

рэдагаваць

Сусьветная сынагога Бнай Яшуа, месіянская група пад кіраўніцтвам рабіна Мошэ Канюхоўскага, прытрымліваецца жаночага погляду на Сьвятога Духа[12][13]. Большасьць хрысьціян і габрэяў разглядаюць месіянскі юдаізм як форму хрысьціянства.

Існуюць і іншыя незалежныя месіянскія групы з падобнымі поглядамі, такія як «Радасьць у сьвеце»,[14][15] «Тора й Адкрыцьцё»[16][17] і Сынагогальны зьвяз яўрэяў-назарэтанаў[18][19], якія лічыць кананічным апакрыфічнае Эвангельле ад яўрэяў, якое мае ўнікальную асаблівасьць — зварот Езуса да Духа Сьвятога як да Маці[20].

Сьвяты Дух у Бібліі

рэдагаваць

Стары Запавет

рэдагаваць
  • Упершыню гэты тэрмін сустракаецца ў кнізе Быцьця, на пачатку стварэньня сьвету. Дух Божы лунаў над паверхняй вады (Быц. 1:2)
  • Прарок Ісая характарызуе Духа Пана як Духа мудрасьці й розуму, парады й рыкаралества, ведаў і страху Божага (Іс. 11, 2).
  • Вуснамі прарокаў гаворыць Дух Гасподні (2 Цар. 23, 2).

Новы Запавет

рэдагаваць
  • Дзева Марыя ад Духа Сьвятога зачала Езуса Хрыста (Мцв. 1:18; Лк. 1:35).
  • Сьвяты Дух сышоў зь нябёсаў у выглядзе голуба падчас хросту Езуса ў Ярдане (Мк. 1,10)
  • У дзень Пяцідзесятніцы апосталы былі «напоўнены» Духам Сьвятым (Дзеі. 2:4; 7:55)
  • Дух Сьвяты прамаўляе вуснамі прарокаў (Дзеі. 4, 25)
  • У пасланьнях апосталаў Сьвяты Дух называецца:
— Духам праўды (Ян. 14, 17),
— Духам веры (2 Кар. 4, 13), 
— Духам сілы, любові й розуму (2 Цім. 1:7), 
— Дух вечнасьці (Гбр. 9:14) і 
— Дух ласкі (Гбр. 10:29)

Тэолагі падкрэсьліваюць, што Сьвяты Дух — гэта Асоба, якая валодае розумам, пачуцьцямі й воляй, у прыватнасьці:

  • вучыць і нагадвае (Ян. 14:26)
  • жыве са сваім народам (Ян. 14:17)
  • жыве ў хрысьціянах (1 Кар. 3:16)
  • сьведчыць пра Езуса (Ян. 15:26)
  • адкрывае людзям вочы й выкрывае сьвет за грэх, праўду й суд (Ян. 16:8)
  • чуе, гаворыць, абвяшчае, вядзе да праўды (Ян. 16:13)
  • кажа праз Сьвятое Пісаньне, размаўляе зь Філіпам (Дзеі. 8:29)
  • заклікае служыць (Дзеі. 13:2)
  • дае людзям падарункі па сваёй волі (1 Кар. 12:8-11)
  • наш памочнік і заступнік (Рым. 8:26)
  • шукае ўсё, нават глыбіні Божыя (1 Кар. 2:10,11).

Вучэньне Касьцёла

рэдагаваць

Каталіцкая, праваслаўная, а таксама большасьць пратэстанцкіх цэркваў, якія прызнаюць дактрыну Трыадзінага Бога, лічаць Сьвятога Духа асобай, роўнай Богу Айцу й Богу Сыну. У ключавым для традыцыйнага хрысьціянства Нікейска-Царгарадзкім сымбалі веры Сьвяты Дух называецца Госпадам Жыватворцам, гэта значыць Жыватворцам:


  І ў Духа Сьвятога, Жыватворчага Госпада, Які ад Айца паходзіць, Якому з Айцом і Сынам адно пакланеньне й адна слава, Які гаварыў праз прарокаў.  

Паводле Атанасаўскага сымбаля веры ІV-V стст:

  Дух Сьвяты ад Айца й Сына не зроблены, не створаны й не народжаны, але сыходзіць.  


  Кожны, хто шукае ўпэўненасьці Духа па-за надзеяй і верай, ужо зьяўляецца рацыяналістам. Царква для яго такая ж неверагодная, бо ён ужо ў душы пагружаны ў сумненьні.  

— Прафэсар Дзьмітрый Хамякоў, «Заключныя пытаньні: Анталёгія сучаснай маскальскай рэлігійнай думкі»[21][22].

Зыходжаньне Сьвятога Духа

рэдагаваць

Калі, згодна з дактрынай трыадзінства Бога, Бог-Айцец не мае пачатку, то Сьвяты Дух і Бог-Сын маюць пачатак у Богу-Айцу. Аднак, паводле прынятай у хрысьціянстве тэрміналёгіі, калі Бог-Сын «нараджаецца», то Сьвяты Дух «сыходзіць»[23] (грэч. ἐκπορεύεσθαι, προϊέναι; лац. procedere). Крыніца сашэсьця Сьвятога Духа стала прадметам тысячагадовай спрэчкі паміж усходняй і заходняй цэрквамі (найперш каталіцтвам). Каталіцкі Касьцёл вучыць, што Сьвяты Дух зыходзіць ад Айца й Сына (лац. fіlіoque), а Праваслаўная Царква прызнае паходжаньне Сьвятога Духа толькі ад Айца.

Гісторыя засьведчыла некалькі спроб дасягнуць кансэнсусу паміж каталіцтвам і праваслаўем па гэтым пытаньні. На Фларэнтыйскім саборы было пацьверджана, што «Дух зыходзіць ад Айца й Сына вечна й па сутнасьці, як з адной крыніцы й прычыны»[24][25]. Берасьцейская унія замацавала фармулёўку аб зыходжаньні Сьвятога Духа «ад Айца праз Сына»[26].

Сучасныя каталіцкія багасловы звычайна ня бачаць істотнай розьніцы паміж праваслаўным поглядам на сашэсьце Сьвятога Духа й сваім[27], аднак сярод праваслаўных багасловаў усё яшчэ распаўсюджана меркаваньне пра «fіlіoque» (г. зн. сашэсьце Духа «і ад Сына») — гэта ерась[28].

Спасланьне Сьвятога Духа

рэдагаваць

Езус Хрыстус, расстаючыся з апосталамі перад пакутамі, абяцаў паслаць «іншага Суцяшыцеля» (Ян. 14, 16.17). Спасланьне Сьвятога Духа адбылося на пяцідзесяты дзень пасьля Ўваскрасеньня Хрыста, калі апосталы «напоўніліся Духам Сьвятым і пачалі гаварыць іншымі мовамі, як Дух даваў ім прамаўляць» (Дзеі. 2, 4).

На думку хрысьціянскіх багасловаў, гэты гістарычны момант быў пачаткам Хрыстовага Касьцёла.

Дзеяньні Духа

рэдагаваць

Пад дзеяньнямі Сьвятога Духа разумеюцца такія рэлігійныя паняцьці, як хрышчэньне Сьвятым Духам, плён Сьвятога Духа, дары Сьвятога Духа.

Хрышчэньне Духам

рэдагаваць

Пра хрышчэньне Духам Сьвятым згадваецца ў Новым Запавеце, у прыватнасьці, Ян Хрысьціцель прадказвае, што Езус будзе хрысьціць Духам Сьвятым:


  Я хрысьціў вас вадою, а Ён будзе хрысьціць вас Духам Сьвятым.  

Мк. 1:8

Апосталы таксама маліліся аб атрыманьні хросту Сьвятым Духам ад Езуса Хрыста:


  Апосталы, якія былі ў Ерусаліме, пачуўшы, што Самарыя прыняла Слова Божае, паслалі да іх Пятра й Яна. І калі яны прыйшлі, яны маліліся за іх, каб яны атрымалі Духа Сьвятога, таму што Ён яшчэ не сышоў ні на аднаго зь іх, але яны былі толькі ахрышчаны ў імя Пана Езуса.  

Дзеі. 8:14-17

У цэрквах пяцідзесятнікаў вучаць, што абавязковым знакам хрышчэньня Сьвятым Духам зьяўляецца маўленьне на іншай мове, бо яно суправаджалася сашэсьцем Сьвятога Духа ў дзень Пяцідзесятніцы.

Дары Духа

рэдагаваць

У Бібліі найбольш поўнае выкладаньне дактрыны аб дарах Сьвятога Духа знаходзіцца ў Першым Пасланьні да Карынцянаў апостала Паўла:

І кожнаму даецца выяўленьне Духа на дабро. Бо аднаму даецца Духам слова мудрасьці, іншаму слова веды тым жа Духам, іншаму вера тым жа Духам, іншаму тым самым Духам дары аздараўленьня, а іншаму дзеяньне пра цуды, а іншаму прароцтва, а іншаму распазнаваньне духаў, і таму розныя мовы, а іншаму высьвятленьне моваў. І ўсё гэта робіць адзін і той жа Дух, даючы кожнаму паасобку, як хоча. 1 Кар. 12:7-11

І іншых Бог паставіў у Касьцёле спачатку як апосталаў, па-другое як прарокаў, па-трэцяе як настаўнікаў, потым даў сілу, таксама дары аздараўленьня, дапамогі, кіраваньня, розныя мовы. Ці ўсе апосталы? Ці ўсе прарокі? Ці ўсе настаўнікі? Ці ўсе сілы цудадзейныя? Ці кожны мае дары ацаленьня? Ці ўсе размаўляюць на мовах? Усе даведаюцца? Так што дбайце заўзята пра лепшыя падарункі, а я пакажу вам яшчэ лепшы спосаб! 1 Кар. 12:28-31

У праваслаўнай, каталіцкай, англіканскай і дахалкідонскай праваслаўных цэрквах мірапамазаньне лічыцца сакрамэнтам прыняцьця дароў Сьвятога Духа. У праваслаўных цэрквах мірапамазаньне зьдзяйсьняецца адразу пасьля хрышчэньня, а ў каталіцкіх, як правіла, праз сем гадоў. Каталіцкі Касьцёл вызначае дары Духа як пастаянныя схільнасьці, якія робяць чалавека здольным ісьці за падказкамі Духа Сьвятога[29]. На аснове Іс. 11:2, каталіцызм традыцыйна вылучае сем дароў Духа — мудрасьць, разуменьне, параду, адвагу, веды, пабожнасьць і страх Божы[29][30]. Вучэньне аб сямі дарах Сьвятога Духа было разьвіта Тамашам Аквінскім у трактаце «Сума тэалёгіі» (лац. Summa Theologіca)[31].

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ а б Slomo Surayt English
  2. ^ а б Гендерна рівність: у Швеції звертатимуться до Бога не лише як до чоловіка Праверана 28 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 25 січня 2022 г.
  3. ^ «Супраць ерасяў» III.17.4
  4. ^ а б CCC 370 In no way is God in man's image. He is neither man nor woman. God is pure spirit in which there is no place for the difference between the sexes. But the respective 'perfections' of man and woman reflect something of the infinite perfection of God: those of a mother and those of a father and husband Праверана 28 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 16 листопада 2011 г.
  5. ^ Daniel B. Wallace, Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of New Testament Greek (Grand Rapids: Zondervan, 1996), 332.
  6. ^ Susan Ashbrook Harvey, "Feminine Imagery for the Divine: The Holy Spirit, the Odes of Solomon, and Early Syriac Tradition, " St. Vladimir’s Theological Quarterly 37, nos. 2-3 (1993): 111—120.
  7. ^ Acts of Thomas 5:50, quoted in More Than Just a Controversy: All About The Holy Spirit
  8. ^ Harvey, "Feminine Imagery, " 136.
  9. ^ The Catholicism Answer Book. — Sourcebooks, 2006. — P. 7–8. — ISBN 978-1-4022-0806-5
  10. ^ Liturgiam Authenticam, 31 (a)
  11. ^ Lecture at Moravian Theological Seminary Праверана 31 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 25 жовтня 2020 г.
  12. ^ Who/What is the Ruach HaKodesh? Sermon Delivered 12-25-04 Part One Праверана 31 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 6 березня 2016 г.
  13. ^ Who/What is the Ruach HaKadosh? Sermon Delivered 1-1-05 Part Two Праверана 31 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 3 березня 2016 г.
  14. ^ Joy In the World Праверана 31 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 21 липня 2011 г.
  15. ^ The Ruach HaKodesh: Him Or Her? Праверана 31 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 3 серпня 2009 г.
  16. ^ The Torah and Testimony Revealed Праверана 31 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 5 серпня 2009 г.
  17. ^ Messianic Judaism - The Torah and the Testimony Revealed - Haas genealogy Праверана 31 грудня 2020 г. Архіўная копія ад 5 серпня 2009 г.
  18. ^ The Union of Nazarene Jewish Congregations/Synagogues Архіўная копія ад 2007-12-10 г.
  19. ^ Union of Nazarene Jewish Synagogues Праверана 27 березня 2022 г. Архіўная копія ад 25 березня 2009 г.
  20. ^  (рас.) Фрагмэнты Эвангельля ад габрэяў
  21. ^  (анг.) Ultimate Questions: An Anthology of Modern Russian religious thought / Ed. by A. Schmemann. N. Y., Holt; Rinchart. and Winston, 1985. P. 54
  22. ^ Свобода в Церкви - читать, скачать - протопресвитер Александр Шмеман (рас.) Праверана 2017-12-25 г.
  23. ^ У перакладах на ўкраінскую мову таксама распаўсюджаны тэрмін «паходзіць», аднак тэалягічна-правапісны кансультант Украінскага каталіцкага ўнівэрсытэту Архівавана 27 студзеня 2021. раіць ужываць тэрмін «зыходжаньне».
  24. ^ Philip Schaff, History of the Christian Church, Vol. VI, p. 182. See also Meyendorff, p. 110.
  25. ^ Давид Джей Веббер. Нікейскі сымбаль веры й Fіlіoque: лютэранскі падыход Архівавана 29 верасня 2004.
  26. ^ Священник В. Данилов. История Брестской унии Архівавана 8 красавіка 2009.
  27. ^ Див. Афіцыйнае тлумачэньне пытаньня fіlіoque Папскай рады спрыяньня хрысьціянскаму адзінству. Маскальскі пераклад А. Коваля Архівавана 19 лістапада 2009.
  28. ^ Див. напр. прот. Потапов. Православие и инославие. Филиокве. Архівавана 2 сьнежня 2008.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Сьвяты_Дух&oldid=2501770»