Абарона паточная
Абаро́на пато́чная, што значыць рухомая[1] — у даўняй Польшчы і Вялікім Княстве Літоўскім сталае наёмнае войска і камандныя ўстановы, якое падтрымлівалася каралём з XV па XVI стагодзьдзі, бараніла паўднёва-ўсходнюю мяжу дзяржавы ад татарскіх нашэсьцяў.
У мірны час гэтая фармацыя налічвала каля 1500-3000 жаўнераў, разьмешчаных на Падольлі ў замках Церабоўля, Бар і Камянец-Падольскі. Пасьля рэформаў у 1563 годзе яе зьмяніла чацьвёртая армія.
У 1470 годзе на сойме ў Пётркуве абмяркоўвалася праблема паточнай абароны і грошаў на аплату наёмных жаўнераў, быў прыняты адзіны падатак. Аднак ён выкарыстоўваўся і ў іншых мэтах. У 1477 на кангрэсе ў Пётркуве быў прадстаўлены праект па ўтрыманьню 7000 кавалерыі і 1000 чалавек пяхоты ў паўднёва-ўсходняй мяжы, і для гэтага быў прапанаваны пастаянны падатак[2]. У пачатку 1479 году агульнае камандаваньне паточнай абаронай ажыцьцяўляў гетман войскаў наёмных Ян Поляк Карнкоўскі. Усяго ў пяхоце было каля 1200 жаўнераў і 60 коней, каля 900 коней кавалерыі[2]. У 1493 г. паточная абарона налічвала 1500 атрадаў[2]. У 1497 г. яе войскі ўдзельнічалі ў малдаўскай экспэдыцыі Яна Ольбрахта.
У 1498—1500 гадах паточная абарона ўжо не магла задаволіць патрэбы ў абароне межаў. Паўднёвыя межы ўсё часьцей станавіліся лёгкай здабычай для татараў, туркаў, малдаўскіх і валаскіх нападаў. Вясной 1499 г. кангрэс сэнатараў прыняў падатак у Кракаве для падтрыманьня 2700 кавалерыі і 300 пяхоты, а 3 траўня кароль прызначыў камандуючым абаронай ваяводу Пятра Мышкоўскага. Грошаў хапіла на 2000 вайскоўцаў і дастатковае забесьпячэньне паммежнага войска. Аднак у канцы году грошы перасталі ўплываць, і Мышкоўскі ня выправіў сытуацыю. У 1500 годзе толькі шэсьць ротмістараў засталося на службе. У канцы гэтага году Ольбрахт пазбавіў Мышкоўскага пасады камандуючага[2].
У сакавіку і красавіку 1501 Ян Ольбрахт набраў на службу 13 ротмістараў для 11 харугваў кавалерыі і 2 роты пяхоты. У сьнежні 1501 новы кароль Аляксандар Ягелончык прыняў на службу яшчэ траіх кавалерыйскіх ротмістараў. Частка гэтага войска выкарыстоўвалася ў Вялікім Княстве Літоўскім у войнах з Масквой, але большасьць ваявала на Русі і Падольле з татарамі і туркамі[3].
Даўгі Аляксандра Ягелончыка азначалі, што пасьля яго сьмерці, у 1505—1508 гадах, колькасьць абароны паточнай значна зьменшылася: у сярэднім да 50 кавалерыстаў і 400 чалавек пяхоты[3]. Толькі ў 1509 годзе ў вайне з Малдовай было задзенічана 1700 кавалерыстаў і 3500 пяхоты (гл. Хацінская бітва). У наступным годзе ў абароне паточнай было 3000 кавалерыі і 300 пяхоты[3].
За часамі панаваньня караля Жыгімонта Старога ў 1512—1525 гадах абарона паточная складалася з 2000 кавалерыстаў і некалькіх сотняў пяхоты[3]. У пачатку 1525 году была прынятая рэзалюцыя аб харугвах ваяводзтваў. З таго моманту кожнае ваяводзтва мусіла на ўласны рахунак ўтрымліваць пэўную колькасьць жаўнераў для абароны паточнай.
На сойме ў Пётркуве ў 1527/8 гадах для абароны русінаў быў прыняты падатак у 16 грошаў з лану. На гэтай падставе кароль выдаў унівэрсалы аб залічэньні на рахункі аддзельных ваяводзтваў 3110 кавалерыстаў і 300 чалавек пяхоты[3][4]. Аднак у наступным годзе колькасьць абароны паточнай упала да 600 кавалерыстаў і 200 чалавек пяхоты[3]. Такія зьмены ў колькасьці абароны паточнай працягваліся да вайсковай рэформы Жыгімонта Аўгуста.
Камандзіры абароны паточнай
рэдагаваць- Ян Карнкоўскі
- Станіслаў Хадэцкі
- Пётар Мышкоўскі
- Ян Камяняцкі — да 1509[5]
- Ян Твароўскі — да 1520
- Марцін Камянецкі — да 1528[6]
- Ян Кола — да 1539[6]
- Мікалай Сеняўскі — да 1561[6].
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Leszek Podhorodecki, Hetman Stanisław Żółkiewski, Warszawa 2011, s. 9.
- ^ а б в г Zdzisław Spieralski i inni, Zarys dziejów wojskowości.. s. 280—282.
- ^ а б в г д е Zdzisław Spieralski i inni, Zarys dziejów wojskowości.. s. 300—301.
- ^ Z rejestrów popisowych wynika, że w tym roku stan obrony potocznej wynosił 3136 jazdy i 300 piechoty.
- ^ Zdzisław Spieralski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864 s. 302.
- ^ а б в Насілі ўжо афіцыйны тытул гетманаў польных каронных.