Шата Руставэлі

Шата́ Руставэ́лі (па-грузінску: შოთა რუსთაველი, к. 1172, Руставі — блізу 1216, Ерусалім) — грузінскі дзяржаўны дзяяч і паэт канца XII — пачатку XIII стст., аўтар паэмы «Віцязь у тыгравай скуры» (груз. ვეფხისტყაოსანი, Vepkhis Tqaosani).

Шата Руставэлі
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	1172[…] Руставі, Грузінскае царства[d]
Памёр	1216[…] Ерусалім, Аюбіды[d], Ayyubid Sultanate[d]
Пахаваны	манастыр Сьвятога Крыжа[d]
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	паэт, пісьменьнік, скарбнік
Гады творчасьці	XII стагодзьдзе — XIII стагодзьдзе
Жанр	апавядальная паэзія[d]
Мова	грузінская мова
Шата Руставэлі ў Вікісховішчы

Жыцьцяпіс

Біяграфічныя зьвесткі аб Руставэлі мізэрныя: невядомыя дакладныя даты яго нараджэньня і сьмерці, амаль няма пэўных гістарычных дадзеных аб галоўных падзеях яго жыцьця, не захаваліся іншыя творы, ім напісаныя. Нават яго сучаснае імя выклікае спрэчкі. Руставэлі — не прозьвішча, гэтае слова паказвае, што чалавек, які заве сябе так, быў неяк зьвязаны з геаграфічным пунктам Руставі: ён мог быць родам адтуль, мог быць таксама фэўдалам, які валодаў горадам і крэпасьцю пад такім назовам, альбо нават духовай асобай — біскупам Рустаўскім.

Існуе мноства легендаў адносна жыцьця Руставэлі, якія, магчыма, у нейкай меры адлюстроўваюць сапраўдныя падзеі яго жыцьця. Геаграфічных пунктаў з назовам Руставі ў тую эпоху існавала некалькі. Народная легенда зьвязвае імя Руставэлі з Руставі у Паўднёвай Грузіі. Некаторыя дадзеныя адносна асобы Руставэлі можна запазычыць з уступа да яго паэмы, дзе паказана, што яна напісаная для ўсхваленьня царыцы Тамары: гэта зьяўляецца ў нейкай меры і паказьнікам сацыяльнага статусу аўтара. Некаторыя гістарычныя дадзеныя можна запазычыць з Сінодыка (памінальнай кнігі) Хроснага кляштара ў Іерусаліме. Запіс XIII ст. згадвае Шота, называючы яго пасаду пры двары. У самім кляштары маецца фрэскавы партрэт (першая пал. XIII ст.) вяльможы ў сьвецкай вопратцы, а ў надпісе тамака ж згадваецца «Руставэлі». Адгэтуль можна зрабіць выснову, што Руставэлі быў саноўнікам, што аказаў буйную падтрымку кляштару, дзякуючы чаму і быў намаляваны на фрэсцы, а яго імя занесьлі ў Сынодык. Надпіс і партрэт былі вядомыя грузінскім паломнікам і вандроўцам сярэднявечча, а ў 1960 грузынская навуковая экспэдыцыя расчысьціла партрэт, зафарбаваны пасьля таго, як кляштар перайшоў у валоданьне грэцкага патрыярхата. Народныя легенды называюць неўзаемнае каханьне да царыцы Тамары прычынай пастрыжэньня Руставэлі ў манахі; паводле паданьняў, ён адправіўся ў Ерусалім, дзе і пахаваны, але паданьні гэтыя не падмацаваныя фактамі. Паэты XVII—XVIII стст., згадваючы паэта, завуць і яго імя — Шата. Імя яго Шота, скарочанае з Ашота, не сустракаецца ў хрысьціянскіх сьвятцах.

Паводле некаторых зьвестак паэт належаў да знакамітага роду і быў валадаром Рустаўскога маёрата. У паэме аб «Віцязі» паэт заяўляе, што ён месх, гэта значыць жыхар Ахалцыхскай вобласьці. Вучыўся ў Грэцыі, затым быў казназахавальнікам царыцы Тамары (знойдзены яго подпіс на акце 1190 року). Гэта быў час палітычнай магутнасьці Грузіі і росквіту лірычнай паэзіі пры двары маладой царыцы, з усімі прыкметамі сярэднявечнага рыцарскага служэньня.

Знаёмы з паэмамі Гамэра і філязофіяй Плятона, багаслоўем, пачаткамі піітыкі і рыторыкі, пэрсыдзкай і арабскай літаратурай, Руставэлі цалкам прысьвяціў сябе літаратурнай дзейнасьці і напісаў паэму «Віцязь у тыгравай шкуры», красу і гонар грузінскай пісьменнасьці. Безнадзейна закаханы ў сваю валадарку, ён скончыў жыцьцё ў манастырскай кельлі. Цімафей, мітрапаліт грузінскі ў XVIII стагодзьдзі, бачыў у Ерусаліме, у царкве сьв. Крыжа, пабудаванай грузінскімі царамі, магілу і партрэт Руставэлі у валасяніцы аскета. Па адной легендзе, Руставэлі, закаханы ў царыцу, жэніцца, аднак, з нейкай Нінай і неўзабаве пасьля вясельля атрымлівае ад «дамы ідэальнай глыбокай пашаны» загад перакласьці на грузінскую мову літаратурны падарунак, паднесены ёй пераможаным шагам. Бліскуча выканаўшы даручэньне, ён ад узнагароды за сваю працу адмаўляецца. Праз тыдзень пасьля гэтага быў знойдзены абезгалоўлены труп яго. Дагэтуль існуе маса легендаў аб Руставэлі і яго адносінах да Тамары.

Меркаваная выява Шата Руставэлі на старажытнай фрэсцы зь Ерусаліма

Каталікос Іаан, які яшчэ пры жыцьці царыцы апекаваўся паэтам, пачаў, паводле паданьня, ганеньні на Руставэлі. У XVIII ст. патрыярх Антоній I, адукаваны пісьменьнік, публічна спаліў некалькі асобнікаў «Віцязя ў тыгравай шкуры», аддрукаванага ў 1712 годзе царом Вахтангам VI.

Творчасьць

Паэма «Віцязь у тыгравай шкуры» — адзіны твор Руставэлі, які дайшоў да нас, і тое ў позьніх сьпісах; асобныя строфы сустракаюцца ў рукапісах XIV і XV стст., два чатырохрадкоўі — на сьценах кляштара Вані ў Паўднёвай Грузіі, але поўныя сьпісы ёсьць толькі з XVI—XVII стст., а першы датаваны рукапіс — 1646.

У цяперашні час маецца каля 150 сьпісаў, і ва ўсіх — мноства скажэньняў, выпраўленьняў, занесеных перапісчыкамі, уставак і г. д. Спрэчным ё і тлумачэньне загалоўка паэмы. Назоў драпежніка, шкура якога накінутая на плечы героя, раней у грузінскай азначала «барса», пазьней — як «барса», гэтак і «тыгра». Паколькі ў паэме дзеяньне адбываецца ва ўмоўным усходнім асяроддзі і ў ёй згадваюцца і іншыя жывёлы і птушкі, што не сустракаюцца ў фаўне Грузіі, зразумелае і рознае разуменьне назову, якое адбілася ў перакладах паэмы на розныя мовы.

У творы вылучаюцца тры часткі: уступ, апавядальная частка і кароткі эпілёг. Уступ дае значны матэрыял для разуменьня рэлігійна-філязофскага і мастацка-эстэтычнага сьветапогляду Руставэлі. У самім пачатку ён зьвяртаецца да творцы сусьвету з просьбай аб дапамозе, затым варта згадваньне царыцы Тамары, для ўсхваленьня якой, па словах Руставэлі, і напісаная паэма. Далей варта меркаваньне аб паэзіі, якую аўтар лічыць Божым дарам і складовай часткай мудрасьці. Пералічыўшы розныя віды паэзіі, ён аддае перавагу эпічнаму жанру. Тутака ж выказвае сваё меркаваньне аб каханьні. Гэтае пачуцьцё цалкам зямное, але яно ўзвышае чалавека, патрабуе ад яго сталасьці, пэўнасьці, стрыманасьці і самаахвяраваньня. Сама паэма зьяўляецца мастацкім увасабленьнем канцэпцыі аўтара.

Зьмест паэмы

Сьціслы зьмест «Віцязя ў тыгровай шкуры»: пасьля ўкаранаваньня сваёй дачкі Цінацін на царства цар Ростэван разам з сваім выхаванцам, палкаводцам Аўтандзілам, выпраўляюцца на паляваньне. Тамака яны бачаць незнаёмца, які носіць барсавую шкуру, але той, відавочна не жадаючы сустракацца з людзьмі, аддаляецца на сваім вараным скакуне. Бачачы засмучанага гэтай падзеяй бацькі, Цінацін прызнаецца Аўтандзілу ў каханьні і пасылае яго на пошукі незнаёмца. Праз тры гады Аўтандзілу атрымліваецца знайсьці яго, што хаваўся ў бязьлюднай мясцовасьці ў пячоры. Незнаёмец, якога клічуць Тарыэл, распавядае Аўтандзілу сваю гісторыю. Ён — сын цара, які быў васалам магутнага цара Індыі Парсадана. Выгадаваны Парсаданам, Тарыэл закахаўся ў яго дачку, прыгажуню Нэстан-Дарэджан, але яе бацькі захацелі выдаць яе за іншага. Не жадаючы, каб чужак завалодаў тронам Індыі, Тарыэл, параіўшыся з каханай, забіў яго і, асцерагаючыся гневу цара, схаваўся ў сваім умацаваным месьце. Тут Асмат, набліжаная Нэстан-Дарэджан і павераная ў таямніцы закаханых, паведаміла яму, што выхавальніца Нэстан-Дарэджан, сястра цара, пасьля жорсткага зьбіцьця пасадзіла сваёй выхаванку ў каўчэг і кінула яго ў мора. Тарыэл выправіўся на пошукі каханай і падчас сваіх туляньняў сустрэў цясьнімага ворагамі Фрыдона, якому дапамог. Ад Фрыдона ён даведаўся, што аднойчы той бачыў Нэстан-Дарэджан у каўчэгу, які плыў, але вызваліць яе ня змог, каўчэг схаваўся ў моры. Даведаўшыся ад Тарыэла аб яго горы, Фрыдон спрабаваў дапамагчы сябру, але разасланыя паўсюль ганцы не змаглі знайсьці Нэстан-Дарэджан. Тарыэл разьвітаўся з пабрацімам, атрымаў ад яго ў падарунак выдатнага каня і пасьля гэтага яшчэ доўга шукаў Нэстан-Дарэджан. Страціўшы надзею, ён атабарыўся ў гэтай пячоры разам зь вернай Асмат і бавіць свае дні ўдалечыні ад людзей. Барсаву шкуру ён носіць у памяць аб сваёй каханай. Крануты яго горам Аўтандзіл абяцаў Тарыэлу дапамагчы ў пошуках Нэстан-Дарэджан. Прыбыўшы ў Арабію, Аўтандзіл распавёў усё цару Ростэвану і сваёй каханай. Тая ўхваліла яго намер дапамагчы пабраціму ў бядзе, але цар не захацеў яго зноў адпускаць, так што Аўтандзілу прыйшлося зьехаць употай. Вярнуўшыся да Тарыэла, ён абяцаў шукаць Нэстан-Дарэджан на працягу года і выправіўся ў шлях, наведаў Фрыдона; затым морам адправіўся ў Гуланшаро, сталіцу марскога цара. Тут ён пасябраваў з жонкай купецкага кіраўніка — Фацьмой, якая па яго адзежы прыняла Аўтандзіла за купца. Ад яе ён даведаўся, што менавіта Фацьма выратавала Нэстан-Дарэджан ад двух вартавых, якія яе суправаджалі, і прытуліла ў сябе, але муж Фацьмы, выдаўшы таямніцу, даставіў Нэстан-Дарэджан да цара. Уладар захацеў ажаніць зь ёй свайго сына, але Нэстан-Дарэджан здолела падкупіць ахову і вярнуцца да Фацьмы. Яна дала Нэстан-Дарэджан каня, і ўцякачка схавалася. Пасьля, выпадкова пачуўшы гутарку людзей, што прыйшлі з розных бакоў, яна даведалася, што Нэстан-Дарэджан знаходзіцца ў палоне ў Каджэці, краіне чараўнікоў. Тамтэйшы цар жадае ажаніць зь ёй свайго сына. Узрадаваны Аўтандзіл адкрыўся Фацьме, паведаміў ёй, што ён шукае Нэстан-Дарэджан для свайго сябра і папрасіў Фацьму дапамагчы яму. Фацьма адразу паслала ў Каджэці чараўніка-служку, даўшы яму ліст для Нэстан-Дарэджан. Палоньніца адправіла з ім ліст да Фацьмы і Тарыэла, далучыўшы да яго шматок цудоўнага покрыва, некалі прывезенага Тарыэлам для яе. У пяшчотным лісьце яна клялася Тарыэлу ў вечным каханьні, але прасіла пакінуць яе, бо ўзяць крэпасьць чараўнікоў-каджэй немагчыма і Тарыэл абавязкова загіне. Сама яна паклялася, што ніколі ня стане жонкай кагосьці іншага.

Аўтандзіл пасьпяшаўся да Тарыэлу з радаснай весткай. Захапіўшы зброю, якую Тарыэл адваяваў у казачных істот — дэваў, яны адправіліся да Фрыдона, пасьля трое пабрацімаў, узяўшы з сабой трыста ваяроў Фрыдона, накіраваліся да Каджэцкай крэпасьці. Кожны зь іх прапанаваў свой плян захопу цьвярдыні, але быў прыняты плян Тарыэла; падзяліўшы аддзел, які суправаджаў іх, на тры часткі, яны з трох бакоў кінуліся ў напад. Разьбіўшы браму, яны ўварваліся ў места. Тарыэл першым апынуўся ў падземным праходзе, што ішоў у крэпасьць; перабіўшы ўсю варту, ён вызваліў Нэстан-Дарэджан. Вярнуўшыся адтуль у марское царства, яны зладзілі вясельле Тарыэла з Нэстан-Дарэджан, затым у Арабіі, з згоды цара Ростэвана — вясельле Аўтандзіла і Цінацін. Вярнуўшыся ў Індыю і выгнаўшы чужакоў-ворагаў, Тарыэл і Нэстан-Дарэджан запанавалі тамака. Пабрацімы разьвіталіся, пакляўшыся адзін аднаму ў вечным сяброўстве.

Мажорнае гучаньне фіналу — перамога дабра над злом — зьяўляецца лагічным завяршэньнем эпічнага апавяданьня.

У пралёгу сюжэт паэмы названы «пэрсыдзкім аповядам», гэта літаратурны прыём, характэрны для той эпохі, які адлюстроўвае ўплыў пэрсыдзкай культуры на народы Каўказа. Сюжэт, акрамя тыпалягічных паралеляў, ня мае дакладных аналягаў ні ў літаратурных творах таго часу, ні ў фальклёры.

Сюжэт паэмы, нягледзячы на яго шматплянавасьць і складанасьць, кампазыцыйна сабраны і стройны. Аднак не займальная фабула зьяўляецца галоўнай вартасьцю твора Руставэлі. Адметнасьць паэмы — у яе глыбокім гуманізьме. Руставэлі апявае ідэі каханьня, беззапаветнага сяброўства, вернасьці, але героі твора — увасабленьне гэтых ідэяў — зусім не схематычныя замалёўкі. Руставэлі па-майстроўску малюе іх розныя характары, найменшыя адценьні іх эмоцыяў. Менавіта таму ні нерэальны геаграфічны арэал, ні гіпэрбалізацыя пры апісаньні іх пачуцьцяў і ўчынкаў не замінаюць успрымаць герояў паэмы менавіта як жывых людзей з сваімі індывідуальнымі рысамі і нават недахопамі. Аўтандзіл і Тарыэл — абодва «міджнуры» (г.зн. закаханыя), абодва гатовыя ахвяраваць жыцьцём як для ўмілаванай, так і для сябра. Разам з тым, гэтыя два віцязя па характары не падобныя адзін на аднаго. Тарыэл увесь ва ўладзе пачуцьцяў і дзейнічае часам неабдумана, Аўтандзіл жа заўсёды падпарадкоўвае свае ўчынкі розуму і заўсёды ўмее знайсьці выйсьце зь цяжкага становішча, часам нават насуперак сваім жаданьням і схільнасьцям. Пэўнасьць у сяброўстве — вышэйшы маральны абавязак для герояў Руставэлі. Прадстаўнікі трох нацыяў — Аўтандзіл, Тарыэл і Фрыдон — сябры-пабрацімы, гатовыя сябра пайсьці на любыя нягоды і ахвяры. Нягледзячы на пагрозу паўторнага доўгага расстаньня з Цінацін, на гнеў цара, які не жадае ізноў адпускаць яго ў доўгі шлях, Аўтандзіл, не разважаючы, таемна адпраўляецца, каб дапамагчы сябру. Асмат, адданая прыслужніца Нэстан-Дарэджан, добраахвотна зносіць разам з Тарыэлам усе нягоды яго выгнаньня. Фрыдон, не разважаючы, адпраўляецца з Тарыэлам і Аўтандзілам, каб вызваліць Нэстан-Дарэджан з палону каджэй.

Каханьне для герояў — усемагутная сіла, у імя каханьня зьдзяйсняе Тарыэл свае геройствы. Страціўшы надзею знайсьці каханую, ён аддаляецца ў пустынную мясцовасьць, удалечыні ад грамадзтва, і пралівае слёзы ў самоце, бо для яго жыцьцё без Нэстан-Дарэджан пазбаўленае сэнсу.

Жаночыя вобразы ў Руставэлі ярка акрэсьленыя: Нэстан-Дарэджан беззапаветна кахае Тарыэла. Палоненая ў крэпасьці, яна піша ў лісьце каханаму, што хутчэй кінецца ўніз з скалы, альбо пакончыць жыцьцё ўдарам нажа ў сэрца, чым выйдзе замуж за іншага; яна ўпрошвае Тарыэла не спрабаваць вызваліць яе, бо яна не перанясе яго непазьбежнай прытым гібелі; пакутуючы сама, яна не забывае аб сваёй роднай Індыі, цясьнімай ворагамі, і просіць Тарыэла пасьпяшацца туды, на дапамогу яе бацьку.

Цінацін, пасылаючы Аўтандзіла на пошукі Тарыэла, кляцьвенна запэўнівае яго, што ў яе ніколі ня будзе іншага мужа, нават калі ён будзе «целавым увасабленьнем сонца».

Руставэлеўскае разуменьне паэзіі, каханьня, значнасьці чалавечай асобы, — проціпастаўленьне натуральных чалавечых пачуцьцяў сувораму аскетызму раньняга сярэднявечча — паказвае сьветапогляд паэта. Філязофская і мастацка-эстэтычная канцэпцыя Руставэлі, «прамяністы сынтэз узьнёслага і зямнога» (Ш.Нуцубідзэ), уяўляе сабой вышэйшую прыступку разьвіцьця грузынскага Рэнэсансу.

Асаблівасьці вершаскладаньня

Лейдэн

Паэма напісаная ў форме строф-катрэнаў, г.зн. чатырохрадкоўяў, аб’яднаных агульнай канцавай рыфмай. Колькасьць строфаў у залежнасьці ад таго, што выдаўцы лічылі сапраўдным тэкстам Руставэлі, вагаецца ў розных выданьнях прыблізна ад 1500 да 1700. Усе строфы напісаныя памерам «шаіры», у якім радок утрымлівае 16 складоў і дзеліцца цэзурай на 2 роўныя часткі. Шаіры у паэме двух відаў: «высокі шаіры» — гэта форма г. зв. статычнай сымэтрыі, дзе падзеленыя цэзурай напалам радкі складаюцца з чатырох сэгмэнтаў у складзе, гэта — г. зв. эквівалентная сымэтрыя; «нізкі шаіры» — гэта форма дынамічнай сымэтрыі — радкі складаюцца з асымэтрычных сэгмэнтаў з суадносінамі складоў 3:5 або 5:3. У строфах, напісаных «высокім шаіры», рыфма двухскладовая, а ў строфах, напісаных «нізкім шаіры», — трохскладовая. Чаргаваньне строфаў з рознай структурай радкоў і рыфмаў — адна з прычынаў выключнай дынамічнасьці і музычнасьці верша Руставэлі. Шаіры — старажытная, найбольш распаўсюджаная форма верша ў грузінскім фальклёры, што паказвае на сувязь вершаскладаньня паэмы Руставэлі з народнай творчасцю. У сваю чаргу, уплыў Руставэлі на пазьнейшую паэзію выяўляецца і ў тым, што аж да 18 ст. 16-ці сылябічны шаіры стаў амаль абсалютна пераважным памерам у грузінскай паэзіі.

Мова твора выключна гнуткая і выразная. Паэма, напісаная на клясычнай грузінскай, блізкая і да жывой народнай мовы. Лексыка твора ўключае больш за 1 500 адзінак. Мастацкія прыёмы-рыфмы, алітэрацыі, мэтафары, вытворныя формы, паэтычныя ліцэнзіі — сустракаюцца паўсюдна. Гэта — адзін з чыньнікаў, што забясьпечылі паэме папулярнасьць, якой ня меў ніякі іншы твор у грузінскай літаратуры. Нярэдка (аж да нашых дзён) усю паэму ведалі на памяць, перапісвалі ад рукі: асобныя яе выразы, асабліва афарызмы, трывала ўвайшлі ў штодзённую грузінскую мову.

Вывучэньне

Пачаткам вывучэньня паэмы Руставэлі варта лічыць камэнтары грузінскага цара Вахтанга VI, якімі ён дапоўніў першае яе выданьне, надрукаванае ў заснаванай ім у Тбілісі друкарні ў 1712. Сын апошняга грузынскага цара Георгія XII Тэймураз Баграціёні можа лічыцца заснавальнікам руствэлелёгіі як навукі: у яго працах закранутыя шматлікія пытаньні, датычныя асобы аўтара паэмы, яго біяграфіі і сьветапогляду, складу паэмы, яе вершаскладаньня, лексыкі і г. д. Францускі навуковец Мары Бросэ (1802—1882) удзельнічаў у падрыхтоўцы другога выданьня паэмы, дапоўніўшы яго сваёй прадмовай. Навукоўцы і пісьменьнікі XIX ст. (І. Чаўчавадзе, А. Церэцелі, Важа-Пшавела, Д. Чубінашвілі, А. Цагарэлі і інш.) займаліся шматлікімі пытаньнямі, датычнымі паэмы. На мяжы XIX—XX стст. Н.Мар унёс шмат новага ў вывучэньне паэмы: грунтуючыся на строгіх філялягічных мэтадах, ён вывучаў яе тэкст, асьвятляючы складаную праблематыку паэмы ў сьвятле комплекснага вывучэньня заходніх і ўсходніх культураў.

Буйныя працы па руствэлелёгіі належаць акадэмікам К. Кекелідзэ, А.Барамідзэ, А.Шанідзэ; апошнім было ажыцьцёўлена паўторнае факсымільнае выданьне тэксту 1712. У працах К.Кекелідзэ і А.Барамідзэ закранутыя пытаньні біяграфіі паэта, сюжэту паэмы, яе складу, мастацкага боку і т.д. У 1966 быў адзначаны юбілей Руставэлі.

Пераклад на беларускую мову

Да юбілею было прымеркаванае і выданьне беларускага перакладу паэмы пад назвай «Віцязь у тыгравай шкуры» (Алесь Звонак з М.Хведаровічам, 1966)

Ушанаваньне памяці

Імя Руставэлі было прысвоена Грузінскаму драматычнаму тэатру, Тбіліскаму тэатральнаму інстытуту, НДІ грузінскай літаратуры Акадэміі Навук Грузіі. Іменем Руставэлі названыя вуліцы шматлікіх мест колішніх рэспублік СССР: галоўны праспэкт Тбілісі, вуліца у цэнтры Ерэвана і г. д. Таксама ягоным імем названы адзін з астэроідаў.