Саната

Сана́та (па-італьянску: sonata ад лац. sonare — «гучаць») — музычны твор цыклічнай формы (звычайна 3 або 4 часткі) для аднаго або некалькіх інструмэнтаў.

Тэрмін «саната» вядомы з 16 стагодзьдзя. Першапачаткова гэтым тэрмінам называлі любы інструмэнтальны твор, у процівагу вакальных кантаты.

На пачатак 17 стагодзьдзя ўтварылася 2 тыпу санат: царкоўныя санаты (sonata da chiesa) і камэрная саната (sonata da camera). Для царкоўных санат характэрныя 4-прыватнае цыкль з пэўнай пасьлядоўнасьцю тэмпаў частак (павольна — хутка — павольна — хутка, альбо хутка — павольна — хутка — хутка), сур’ёзнасьць музыкі. Камэрная саната — свабодная пасьлядоўнасьць танцавальных нумароў. Грань паміж гэтымі відамі саната хутка сьціраецца.

У 17 ст. атрымалі распаўсюджваньне т. зв. трыё-санаты для 2 ці 3 выканаўцаў з суправаджэньнем генэрал-басу. Найважнейшая становішча займалі таксама саната для адной скрыпкі і генэрал-басу, перш за ўсё ў кампазытараў т. зв. італьянскай скрыпічнай школы — А. Вівальдзі, А. Карэлі і іншых. Саната для скрыпкі з цалкам выпісана шмат распрацаванай партыяй клавіра зьявіліся ў Ё. С. Баха.

У раньнеклясычны пэрыяд (сярэдзіна 18 стагодзьдзя) інтэнсіўна фармаваўся тып клясычнай санаты (асабліва ў саната для фартэпіяна К. Ф. Э. Баха і Д. Скарлаці. Ён канчаткова сфарміраваўся ў пэрыяд венскага клясыцызму (канец 18 ст.) У творчасьці Ё. Гайдна, В. А. Моцарта і іншых. Найбольшай вяршыняй у разьвіцьці жанру сталі санаты Л. ван Бэтховэна (32 для фартэпіяна, 10 для скрыпкі і фартэпіяна, 5 для віялянчэлі і фартэпіяна). Ім уласьціва глыбіня зьместу, шырата кола вобразаў, і напружаная канфліктнай вобразаў, часам блізкая да сымфанічных маштабаў. Шэраг санат Бэтховэна ўяўляе сабой 4-прыватнае цыкл, падобны пасьлядоўнасьці частак сымфоніі і квартэта.

У творчасьці кампазытараў-рамантыкаў адбывалася узбагачэньне і пераасэнсаваньне жанру клясычнай санаты (пераважна бэтховэнскага тыпу). Вялікі ўклад у разьвіцьцё санаты ўнесьлі Ф. Шапэн, Р. Шуман, Ф. Ліст, І. Брамс, Э. Грыг і іншыя. У іх творчасьці ўзмацнілася тэндэнцыя да шырокага сымфанічнага трактоўкі жанру, паглыбіцца кантрастнасьць вобразаў. Імкненьне да адзінства цыкла прыводзіць да стварэньня адначасткавых санат (першы — у 2-й Санаце для фартэпіяна Ф. Ліста).

У канцы 19 — пачатку 20 стст. яркія тэндэнцыі да абнаўленьня выступаюць ў саната францускіх кампазытараў — Г. Фарэ, П. Дзюка, М. Равэля, К. Дэбюсі, расейскіх кампазытараў А. М. Скрабіна, Н. К. Мэтнэра. У 20 ст. саната застаецца адным зь вядучых музычных жанраў. Новыя вобразы і сродкі выразнасьці істотна зьмяняюць яе аблічча. Да выдатным узорам сучаснай музыкі належаць санаты C. C. Пракоф'ева (10 для фартэпіяна, 2 скрыпічных), Д. Д. Шастаковіча (2 для фартэпіяна, 2 скрыпічных, віялянчэльные), П. Гіндэміта (каля 30 санатаў амаль для ўсіх інструмэнтаў), Б. Бартака (6 саната для розных саставаў. У 50-70-х гг тэрмін «саната», як у далёкім мінулым, часам разумеецца толькі як абазначэньне інструмэнтальнай п'есы (саната для віялянчэлі з аркестрам К. Пэндэрэцкага).

Літаратура

Попова Т., Соната, М., 1962;
Bagge S., Die geschichtliche Entwicklung der Sonate, Lpz., 1880;
Klauwell O., Geschichte der Sonate von ihren Anfangen bis zur Gegenwart, Koln — Lpz., 1899;
Brandt E., Suite, Sonate and Symphonie, Braunschweig, 1923; Borrel E., La sonate. P., 1951.